Ο διακεκριμένος ψυχίατρος Στέλιος Κρασανάκης μιλάει στην ATHENS VOICE για τις ψυχοπαθολογίες που αναδείχθηκαν κατά τη διάρκεια της καραντίνας
Για την εξέλιξη και την πορεία της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στη χώρα μας και, ιδιαιτέρως, για τις επιπτώσεις της κοινωνικής μας απομόνωσης, λόγω της καραντίνας, στην ψυχική υγεία όλων μας, μιλάει στην ATHENS VOICE ο διακεκριμένος ψυχίατρος και σκηνοθέτης, Στέλιος Κρασανάκης, μέλος του Δ.Σ. της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (ΕΨΕ).
Γιατρέ, θα λέγατε ότι αυτή κατάσταση της οικειοθελούς κοινωνικής απομόνωσής μας, την οποία διανύσαμε στην καραντίνα, δημιούργησε το υπόβαθρο για εκδήλωση διάχυτων φαινομένων ψυχοπαθολογίας ή, αντιθέτως, αποτέλεσε μία ευκαιρία για την ανάπτυξη μίας νέας, πιο στενής και ανθρώπινης κοινωνικότητας;
Ένα είναι βέβαιο. Η επιβεβλημένη κατάσταση της κοινωνικής απομόνωσης ήταν πρωτόγνωρη, ήρθε ξαφνικά και είχε μια πανανθρώπινη εξάπλωση. Η προοπτική του θανάτου, όχι μόνον του εαυτού μας αλλά και των αγαπημένων μας προσώπων, ανέδειξε λανθάνουσες ψυχοπαθολογίες και δημιούργησε ψυχικές μεταλλάξεις και διαταραχές καθώς και καινοφανείς συμπεριφορές και αντιδράσεις. Από την ακραία άρνηση του κινδύνου έως την επινόηση νοσηρών πρακτικών για την αποφυγή του. Εκείνο που φαντάζει παράλογο και για πολλούς δυστυχώς ανεφάρμοστο είναι ότι το μοναδικό αντίδοτο σε αυτόν τον απρόσμενο εχθρό μέχρι να εφευρεθεί το φάρμακο και το εμβόλιο είναι η απομάκρυνση, η απομόνωση, η μοναχικότητα, η κοινωνική αποστασιοποίηση (ένας μπρεχτικός όρος που μπήκε στην καθημερινότητά μας). Όλα όσα δηλαδή οι σύγχρονοι μάς έμαθαν να αποφεύγουν, να απομακρύνουν και να μην αντέχουν. Οι κοινωνίες μας έχουν εθιστεί στην κουλτούρα της εξωστρέφειας, των μετακινήσεων, των πολλαπλών συναναστροφών και συνευρέσεων των συναλλαγών και άλλων συν που καταλήγουν πλην. Το «μένουμε σπίτι» άγνωστος όρος. Φτιάχνουμε σπίτια για να τα εγκαταλείψουμε , να το «ρίξουμε έξω». Φαίνεται ότι η γνωστή φράση του Pascal «όλα μας τα δεινά προέρχονται από το ότι δεν είμαστε ικανοί να καθίσουμε ήρεμα σε ένα δωμάτιο, μονάχοι» για άλλη μια φορά επιβεβαιώνεται. Εκείνοι επομένως που εκδήλωσαν κάποια ψυχοπαθολογία θα την εκδήλωναν και σε άλλες ψυχοπιεστικές καταστάσεις. Παρατηρήσαμε όμως και φαινόμενα κοινωνικής αλληλεγγύης που όμως θεωρώ ότι ήταν παροδικά, διότι τώρα επιστρέφουμε πάλι στην προηγούμενη κοινωνική μας ζωή σε σχέσεις επιθετικότητας, ανυπακοής και ανταγωνισμού.
Παίζει κάποιο συγκεκριμένο ή καίριο ρόλο η διάρκεια της οικειοθελούς κοινωνικής απομόνωσής μας ή όλα αυτά τα πρωτόγνωρα, τα οποία βιώσαμε όλοι μας. Θα τα συνηθίσουμε λίαν συντόμως ως μία νέα κανονικότητα;
Βιώσαμε μια κυριολεκτικά πανανθρώπινη απειλή κατά της ζωής μας, που μας προκάλεσε αυτονόητο φόβο, επειδή ανέδειξε την ευαλωτότητα όλων μας, ανεξαρτήτως εθνικότητας, κοινωνικής προέλευσης, πνευματικής ή ψυχικής ιδιοσυγκρασίας, απέναντι σε ένα αόρατο όσο και συγκεκριμένο εχθρό. Ο απρόσμενος θανατηφόρος επισκέπτης ήλθε για να μας μάθει πολλά και να αναδείξει άγνωστες και απωθημένες πλευρές του εαυτού μας. Καταφέραμε να αξιοποιήσουμε αυτό το μάθημα; Είχαμε τη δυνατότητα να βιώσουμε αυτήν την ιογενή κατάσταση ως μέρες νόησης, κατανόησης και επινόησης; Ήδη εμφανίστηκαν βιβλία, ημερολόγια καραντίνας και άλλες καλλιτεχνικές δημιουργίες που φαίνεται ότι κάποιοι αξιοποίησαν τα αρνητικά συναισθήματα των ημερών. Επιχείρησαν μια μεταστροφή της όλης κατάστασης σε περίοδο επώασης. Έχει αναδυθεί μια καλλιτεχνική θεώρηση του φαινομένου. Η τέχνη έρχεται μετά την επιστήμη να παίξει και εκείνη κεντρικό ρόλο στην παρούσα δυστοπία, εφόσον πάντα έλκεται από αυτήν. Φαίνεται ότι όταν η πραγματικότητα εμφανίζεται αμείλικτη, ανελέητη και αναπόδραστη, η μετουσίωση της σε τέχνη μέσω της μεταφοράς της μετωνυμίας κα της μεταγραφής λειτουργεί παρηγορητικά και συχνά θεραπευτικά. Η Δραματοθεραπεία με κύρια θεραπευτικά εργαλεία τη μεταφορά και την αισθητική απόσταση φαίνεται να λειτουργεί αποτελεσματικά σ’ αυτούς τους δύσκολους καιρούς. Με ανησυχεί ιδιαίτερα η επαναφορά της κανονικότητας, εκείνου δηλαδή που μέχρι τώρα θεωρούσαμε μη κανονικό και θέλαμε να το αλλάξουμε χωρίς να έχουμε προλάβει να πενθήσουμε. Τώρα ταυτίζουμε την ασφάλεια με την κανονικότητα ενώ αυτή ακριβώς η κανονικότητα γέννησε έναν ιό θανατηφόρο, ένας συμβολισμός αναπόφευκτος. Η νέα κανονικότητα μας προσκαλεί στο τραπέζι της βιοπολιτικής, που στηρίζεται σε τέσσερα πόδια, εκείνα της ψηφιακής τεχνολογικής επικοινωνίας, της εικονικής πραγματικότητας, της κοινωνικής επιτήρησης και της ψυχικής αποστασιοποίησης.
Πιστεύετε, τελικά, γιατρέ, ότι αυτή η κοινωνική απομόνωσή μας έχει τις δυνατότητες να μας κάνει πιο καλούς ανθρώπους ή η υπόσταση και η επικινδυνότητα του νέου κορωνοϊού SARS – COV 2 απειλεί να μας οδηγήσει στον πιο ακραίο ατομισμό και την πιο βαθιά ιδιοτέλεια;
Μια οικουμενική καταστροφή δεν δημιουργεί απαραίτητα και συλλογική συνείδηση. Δεν μας οδηγεί σε μια απαρέγκλιτη ενσυνειδητότητα (mindfulness). Τι θα μείνει απ’ αυτόν τον ενεργό εγκλεισμό, την άσκηση υπακοής, την κοινωνική μας δοκιμασία, τη διαστολή του χρόνου, το καθρέφτισμα του εαυτού μας, την υπέρβαση της ατομικότητας μας, το αλληλέγγυο ενδιαφέρον για τον συνάνθρωπο μας, την εκτίμηση της σωματικής επαφής, τη λαχτάρα μιας απαγορευμένης αγκαλιάς, την επανεκτίμηση ενός φιλιού, ενός αγγίγματος; Ας είμαστε ρεαλιστές. Γνωρίζω από την επαγγελματική μου ιδιότητα ότι οι σχέσεις επηρεάζονται σε περιόδους κρίσης αλλά κατόπιν επανέρχονται στην προηγούμενη δυναμική τους. Τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί έντονος διάλογος σχετικά με την «ελαστικότητα του εγκεφάλου» και τη δυνατότητα του να προσαρμόζεται ανάλογα των συνθηκών. Θα προσαρμοστούμε για άλλη μια φορά και πολύ γρήγορα μόλις περάσει και αυτό, θα επιστρέψουμε στις προηγούμενες συμπεριφορές και πρακτικές.
Γιατί είναι τόσο δύσκολο να βιώσουμε την έννοια της ατομικής ευθύνης όσον αφορά στα μέτρα πρόληψης κατά της νόσου COVID-19, ενώ γνωρίζουμε ότι ζούμε σε κοινωνίες οι οποίες προάγουν την ατομικότητα και την ελευθερία της επιλογής; Παρεξηγήσαμε την ελευθερία της επιλογής;
Η ατομική ευθύνη και ατομικότητα έχουν παρεξηγηθεί, διαστρεβλωθεί και υπονομευτεί τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, προκειμένου να υποστηριχτούν και να αναδειχθούν οι δήθεν συλλογικότητες στην προοπτική ενός ανερμάτιστου λαϊκισμού. Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι η έννοια της πρόληψης είναι άγνωστη στη χώρα μας, ενώ έχει συνδεθεί κακόβουλα με τη χειραγώγηση. Είναι αξιοθαύμαστο ότι τη συγκεκριμένη στιγμή η πολιτεία κατάφερε να μας πείσει με υποδειγματικό τρόπο παρά την προαναφερθείσα κυρίαρχη κουλτούρα, αντίληψη και νοοτροπία.
Επιτρέψτε μου και μία ερώτηση για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση. Πόσες δεκαετίες πρέπει να περάσουν, επιτέλους, για να πούμε ότι αυτό το εγχείρημα έχει ολοκληρωθεί;
Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση δεν νομίζω ότι θα ολοκληρωθεί ποτέ διότι σχετίζεται με τους κοινωνικούς θεσμούς, το στίγμα, τις φαντασιώσεις μας περί τρέλας αλλά και το πώς αντιμετωπίζουμε τη διαφορετικότητα. Όλα όσα εύστοχα υποστηρίζει ο Michel Foucault για τους μη κανονικούς και την ιστορία της τρέλας εξακολουθούν να ισχύουν και θα ισχύουν νομίζω για πάντα. Οι μεταρρυθμίσεις σχετίζονται με το συνειδητό ενώ εδώ χρειαζόμαστε μια συνολική μεταστροφή της θεώρησης της ψυχικής υγείας αλλά και της ψυχικής ασθένειας, που θα πραγματοποιηθεί στο ασυνείδητο . Χρειάζεται χρόνος και παιδεία.
Μήπως πρέπει να αποκτήσουμε την τόλμη να παραδεχθούμε ότι το πείραμα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης έχει αποτύχει ιστορικά, στη χώρα μας και διεθνώς;
Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση αν και δεν έχει επιτευχθεί όμως έχει καταφέρει, και αυτό είναι το παράδοξο, να αλλάξει ολόκληρο το ψυχιατρικό τοπίο εντάσσοντας το κοινωνικό και την ψυχοθεραπεία στην καθημερινή ψυχιατρική κλινική πρακτική, στη διάγνωση, στην πρόληψη και στη θεραπεία. Επομένως έχει επιτελέσει σημαντικό ρόλο.
12°
