Προφητείες ποιητών

Πολύ πιο συχνά από τους θετικούς επιστήμονες (βλ. φυσικούς, μαθηματικούς, βιολόγους) έχουν τελικά προβλέψει το μέλλον οι καλλιτέχνες, οι ποιητές και οι φιλόσοφοι. Αυτό συμβαίνει γιατί οι καλλιτέχνες επιστρατεύουν και τη συναισθηματική τους νοημοσύνη, αξιολογούν τα γεγονότα ίσως πιο αντικειμενικά μέσα από το δίπολο «Νους-Καρδιά» και όχι μόνο μέσα από τον «Νου». Άλλωστε οι προφητείες δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια συσσωρευμένη εμπειρία συμβαμάτων (ένα είδος προηγμένης στατιστικής ανάλυσης) τα οποία μπορούν να καταγράψουν μόνον ευαίσθητοι παρατηρητές και τα οποία αδυνατεί να συλλέξει ο μέσος νους.

Οι προφητείες δεν είναι τίποτε άλλο παρά (π.χ. με μαθηματικούς όρους) η πρόβλεψη της γραφικής παράστασης μιας συνάρτησης με βάση τις συντεταγμένες ολίγων αρχικών σημείων, για τον καθορισμό όμως αυτών των σημείων απαιτείται ένας ευαίσθητος και αξιόπιστος παρατηρητής. Την ευαισθησία αυτή σε σχέση με προβλέψεις που αφορούν το μέλλον μιας κοινωνίας ή ακόμη και την τύχη ολόκληρων πολιτισμών επιδεικνύουν συχνά ποιητές και φιλόσοφοι. Κατά την ταπεινή μου άποψη δύο τέτοιες ιστορικές προσωπικότητες με προφητικές ικανότητες, των οποίων τις προβλέψεις θα σχολιάσω στη συνέχεια, υπήρξαν ο Έλληνας ποιητής Νίκος Γκάτσος και ο Γάλλος φιλόσοφος-λογοτέχνης Αλμπέρ Καμύ. Δηλώνω μεγάλος θαυμαστής της προσωπικότητας και του έργου των δύο αυτών επιφανών ανδρών.

Δεν θα μπορούσε να έχει γραφτεί κάποιο τραγούδι περισσότερο προφητικό για τις μέρες που ζούμε από τον «Εφιάλτη της Περσεφόνης» του Νίκου Γκάτσου. Τους στίχους του Γκάτσου στο τραγούδι αυτό μελοποίησε ο Μάνος Χατζιδάκις πριν από τριάντα περίπου χρόνια και τραγούδησε σε πρώτη εκτέλεση η Μαρία Φαραντούρη. Ο Νίκος Γκάτσος είχε διαβλέψει την τσιμεντοποίηση του Αττικού τοπίου και την οικολογική καταστροφή γράφοντας: «Εκεί που φύτρωνε φλισκούνι κι άγρια μέντα, κι έβγαζε η γη το πρώτο της κυκλάμινο, τώρα χωριάτες παζαρεύουν τα τσιμέντα και τα πουλιά πέφτουν νεκρά στην υψικάμινο».

Ο στίχος στην ουσία προβλέπει την αρχή της κυριαρχίας των εργολάβων και του εγκλεισμού σε διαμερίσματα του ανθρώπινου δυναμικού που έφτανε μαζικά στις πόλεις σε αναζήτηση εργασίας χαμηλής αμοιβής-λόγω του μαρασμού και της φτώχειας που σκίασε την ελληνική επαρχία μετά το τέλος του εμφυλίου. Η λατρεία του τσιμέντου ήταν αυτονόητο ότι θα κατέστρεφε την καθαρή ελληνική φύση και θα οδηγούσε στην εκτεταμένη μόλυνση του περιβάλλοντος και το οικολογικό πρόβλημα με όλες τις πρόσφατες επιπτώσεις στην ψυχοσωματική μας υγεία.

Συνεχίζει ο Νίκος Γκάτσος να βλέπει μέσα στη γυάλινη ποιητική σφαίρα που προβλέπει το μέλλον και λέει: «Εκεί που σμίγανε τα χέρια τους οι μύστες ευλαβικά πριν μπουν στο θυσιαστήριο, τώρα πετάνε τα αποτσίγαρα οι τουρίστες και το καινούργιο παν να δουν διυλιστήριο». Στην ουσία προβλέπει την κατακόρυφη πτώση των πνευματικών αξιών και τον (υποκριτικά και τυπικά ακήρυχτο) πόλεμο εναντίον της κλασικής ελληνικής παιδείας και της γλώσσας ο οποίος συστηματικά ξεκίνησε (κατά την άποψή μου) επί υπουργίας Γεωργίου Ράλλη και κορυφώθηκε σταδιακά μέσα στις επόμενες δεκαετίες της μεταπολίτευσης (1980-2010). Και βέβαια η πτωτική πορεία των πνευματικών αξιών συνοδεύθηκε από παράλληλη αύξηση της δύναμης των αγορών η οποία οδήγησε στην κυριαρχία της αντίληψης ότι τα πάντα μπορούν να συνιστούν χρηματιστηριακό προϊόν, π.χ. η υγεία, ο αθλητισμός, τα κράτη, η εθνική περιουσία, τελικά και ο ίδιος ο άνθρωπος ως πρόσωπο. Η σημαδιακή επίσκεψη στο «διυλιστήριο» προεικάζει την επερχόμενη κυριαρχία των συμφερόντων του πετρελαίου και την εξάρτηση της παγκόσμιας κοινότητας από τα υγρά καύσιμα.

Παράλληλα ο Γκάτσος προβλέπει την εκπόρνευση του ελλαδικού κόσμου μέσω της ανάπτυξης του περιηγητικού εμπορίου (βλ. τουρισμός) και της άνευ όρων διάθεσης του γεωφυσικού μας χώρου στα ξένα και ντόπια τουριστικά πρακτορεία. Τέλος, επειδή οι «Μύστες» στο στίχο του Νίκου Γκάτσου συμβολίζουν την ιερότητα των πνευματικών αξιών και της αρχαίας παιδείας, ο αφανισμός της ιδιότητας του «εκλεκτού και ιερού» από την νεοελληνική ζωή συνδέεται ουσιαστικά με την καταπάτηση της ιδέας της αριστείας και την ανάδυση της απολυταρχίας των μετριοτήτων στα χρόνια της μεταπολίτευσης. Σε ουσιαστικό ρόλο μάντιδας Πυθίας ο ποιητής συνεχίζει προφητεύοντας αυτό που βλέπουμε σήμερα, δηλ. τη μετατροπή του ελεύθερου ανθρώπου σε δούλο ο οποίος βιώνει έναν αφύσικο βίο αφενός λόγω ρήξης της σχέσης του με τη φύση αφετέρου λόγω της βίαιας μετατροπής του σε απρόσωπο υπηρέτη (άδειο κορμί) των πολυεθνικών εταιρειών.

Γράφει ο ποιητής με νοσταλγία: «Εκεί που η θάλασσα γινόταν ευλογία κι ήταν ευχή του κάμπου τα βελάσματα τώρα καμιόνια κουβαλάν στα ναυπηγεία άδεια κορμιά, σιδερικά, παιδιά κι ελάσματα». Ο Νίκος Γκάτσος στο ρεφραίν του τραγουδιού με αίσθηση βαθιάς οδύνης καλεί την θεά-νύμφη Περσεφόνη να μείνει κρυμμένη βαθειά μέσα στο σκοτεινό καβούκι της γης αφού θα σαστίσει στη θέα ενός παθολογικά μεταλλαγμένου, μάταιου και παράλογου κόσμου: «Κοιμήσου Περσεφόνη στην αγκαλιά της γης, στου κόσμου το μπαλκόνι ποτέ μην ξαναβγείς». Στην μυθολογία η Περσεφόνη έβγαινε στον απάνω κόσμο όταν άνθιζαν τα λουλούδια και έφτανε η άνοιξη, έτσι τον μισό χρόνο (άνοιξη-καλοκαίρι) έμενε στον επάνω κόσμο και τον υπόλοιπο χρόνο επέστρεφε στα βάθη της γης.

Ο ελληνικός κόσμος περνάει σήμερα μια μεγάλη κρίση, κυρίως κρίση αξιών επακόλουθο της οποίας είναι και η οικονομική κρίση. Την κρίση αυτή-με μια ευρύτερη μάλιστα έννοια – την είχε προφητέψει ο μεγάλος Έλληνας ποιητής Νίκος Γκάτσος πολύ πιο πριν από τους οικονομικούς αναλυτές και τους οίκους αξιολόγησης. Δεν πρόκειται να επιβιώσουμε ως «είδος ελληνικόν» σε έναν μελλοντικό κόσμο, αν δεν επανασυνδεθούμε με όλα εκείνα τα ξεχωριστά στοιχεία της παράδοσης και της ιστορίας μας (δηλ. ελληνική γλώσσα και παιδεία) τα οποία αποτελούν ακαταμάχητα διαχρονικά όπλα στην πάλη μας για επιβίωση. Σε εποχές παγκοσμιοποίησης (δηλ. υλιστικές εποχές που επιδιώκουν την απώλεια πνευματικών-πολιτιστικών αξιών) οι συνθήκες είναι εξαιρετικά αντίξοες για όσους λαούς επιμένουν στην διατήρηση της πνευματικής παράδοσης και της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Όμως για μας δεν υπάρχει, πιστεύω, άλλος μελλοντικός δρόμος.

Ένας ασφαλής δρόμος προς το μέλλον πρέπει οπωσδήποτε να περάσει μέσα από τις γειτονιές του παρελθόντος. Διαφορετικά ο κόσμος δεν θα ξανανθίσει, η Περσεφόνη δεν θα ξαναβγεί στο μπαλκόνι και θα μείνει έτσι για πάντα κρυμμένη στην αγκαλιά της γης. Το ποίημα αυτό θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε τι θησαυρούς είχαμε και τους χάσαμε, ποιοι υποτίμησαν τον ελληνικό πολιτισμό σε αποκλειστικά τουριστικό αγαθό για δικό τους όφελος, πως και από ποιους πολεμήθηκε ανελέητα η ελληνική γλώσσα και ιστορία, ποια πολιτικά κόμματα υποβοήθησαν τη διάλυση της παραδοσιακής ελληνικής οικογένειας, ποιοι πόλωσαν την ελληνική κοινωνία πάνω στο δίλημμα του δικομματισμού, ποιες πολιτικές παρατάξεις ή πρόσωπα γκρέμισαν την αξιοκρατία και εγκατέστησαν την απολυταρχία της μετριότητας σε όλους τους τομείς της δημόσιας ζωής. 

Ο Καμύ που κατάφερε σε έναν σχετικά σύντομο κύκλο ζωής (47 χρόνων) να αποκτήσει Νόμπελ Λογοτεχνίας άφησε πίσω του τεράστια λογοτεχνική - φιλοσοφική κληρονομιά και μια σχολή σκέψης που τον αναδεικνύει σε σύγχρονο προφήτη

Ο Αλμπέρ Καμύ, γιος του Αλσατού Λουσιέν Καμύ και της Ισπανίδας Κατρίν Σιντέ γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Μοντοβί, επαρχία της Αλγερίας. Στην ουσία δεν πρόλαβε να γνωρίσει ποτέ τον πατέρα του που σκοτώθηκε σε μια μάχη όταν ο Αλμπέρ ήταν ενός έτους και έτσι μεγάλωσε σε έναν σιωπηλό κόσμο διότι η μητέρα του ήταν σχεδόν κουφή και μιλούσε πολύ λίγο. Τη γενετικά μεσογειακή του καταγωγή επισφράγισε και ο καυτός ήλιος της Αλγερίας που έπλασε ένα χαρακτήρα μεσογειακού ήθους και ύφους. Ο Καμύ που κατάφερε μέσα σε έναν σχετικά σύντομο κύκλο ζωής (47 χρόνων) να αποκτήσει ένα Νόμπελ Λογοτεχνίας άφησε πίσω του τεράστια λογοτεχνική-φιλοσοφική κληρονομιά και μια σχολή σκέψης που τον αναδεικνύει σε σύγχρονο προφήτη και πατέρα μιας πνευματικής παράδοσης η οποία ξεπερνά κατά πολύ μια τιμητική βράβευση με βραβείο Νόμπελ.

Ήρθα σε επαφή με τα βιβλία του Καμύ τα χρόνια της εφηβείας και της μετεφηβείας μου και από την πρώτη στιγμή ένοιωσα όπως ο ραβδοσκόπος όταν φτάνει πάνω από ένα σημείο της γής που από κάτω υπάρχει καθαρό νεράκι που σύντομα πρόκειται να αναβλύσει. Όμως μέσα στα χρόνια διαβάζω και ξαναδιαβάζω – με ακόμη ωριμότερη ματιά-την «Πτώση», την «Πανούκλα», τον «Ξένο», τον «Εξεγερμένο Άνθρωπο» και αναγνωρίζω τη μοναδική ικανότητα του Αλμπέρ Καμύ να κάνει την φιλοσοφία επιτυχημένη λογοτεχνία.

Επίσης ο Καμύ αποδεικνύεται μέγας προφήτης της σημερινής μεγάλης οικονομικής και πολιτισμικής κρίσης της Ευρώπης. Υπήρξε εξαιρετικά ανήσυχος για το μέλλον του Ευρωπαϊκού πολιτισμού και τις μεταπολεμικές τάσεις της Ευρώπης να στραφεί κυρίως στον τομέα της οικονομίας και της τεχνολογίας με κίνδυνο να απολέσει τις ανθρωπιστικές αξίες και την έννοια του μέτρου.

Ο Καμύ πίστευε βαθύτατα ότι ο μεσογειακός πολιτισμός θεμελιώνει τις έννοιες της ποικιλίας, της αρμονίας, του μέτρου, της ενότητας και της συνοχής. Το μεσογειακό πνεύμα αντιπαρατίθεται, σύμφωνα με τον Καμύ, στη γοτθική ατμόσφαιρα του γερμανικού ιδεαλισμού. Ο ήλιος, τα κυπαρίσσια και οι χαρούμενες αυλές υπόσχονται την αλήθεια ενώ τα άφιλα προς τον άνθρωπο γκρίζα χρώματα συντελούν στη δολοφονία της αλήθειας και την ανάπτυξη του αυταρχισμού και του ολοκληρωτισμού.

Σε τίποτα δεν έκανε λάθος ως προς το μέλλον της Ευρώπης. Έπεσε απόλυτα μέσα ως προς την αγωνία του για τα ιμπεριαλιστικά κυριαρχικά σχέδια που σήμερα ολοκληρώνονται μέρα με τη μέρα κάτω από την σημαία της παγκοσμιοποίησης. Έπεσε μέσα και όσον αφορά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης που εξ αιτίας της τα ρωσικά ρούβλια βρίσκονται πια μόνο στα μυθιστορήματα του 19ου αιώνα. Επίσης οραματίστηκε μιαν Ευρώπη του πνεύματος και υποπτεύθηκε τη σημερινή γερμανική κυριαρχία μιας Ευρώπης των τραπεζών. Είχε την πεποίθηση ότι η επανάσταση του 20ού αιώνα, μην μπορώντας να αποφύγει τη βία και την τρομοκρατία, καταλήγει στη γραφειοκρατεία και τον αφηρημένο συγκεντρωτισμό, επειδή ακριβώς στηρίζεται αποκλειστικά στην οικονομία.

Μια εξαιρετικά λεπτή ερμηνεία και στην ουσία προφητεία για το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού περιέχεται στον εξής στοχασμό του Αλμπέρ Καμύ: «Η σωστή ερμηνεία ανθρώπινου και φυσικού, η εναρμόνιση του ανθρώπου με τον κόσμο, αυτή που ανέδειξε το υψηλό στην αρχαία σκέψη, κάνοντας την να ακτινοβολεί θυσιάστηκε για πρώτη φορά από τον χριστιανισμό στο βωμό της ιστορίας. Η διαδικασία τούτη επιταχύνθηκε από την είσοδο των λαών του βορρά στην ιστορία, επειδή αυτοί δεν είχαν παράδοση φιλίας με τον κόσμο. Από τη στιγμή που η θεότητα του Χριστού δεν γίνεται αποδεκτή ή συμβολίζει πια, σύμφωνα με τη γερμανική ιδεολογία, μόνο τον άνθρωπο-θεό, η έννοια της διαμεσολάβησης χάνεται και αναδύεται ο ιουδαϊκός κόσμος. Κυβερνάει και πάλι ο ανελέητος θεός τιμωρός, ο θεός των όπλων, η ομορφιά ως πηγή χαράς απεμπολείται και η ίδια η φύση υποδουλώνεται».

Στην ουσία ο Καμύ αναλύοντας την κυριαρχία του προτεσταντικού θεού της γερμανικής ιδεολογίας προβλέπει την έμμεση μελλοντική κυριαρχία ενός ιουδαϊκής έμπνευσης κόσμου στον οποίο η οικονομία είναι το κυρίαρχο στοιχείο, αυτό λοιπόν βλέπουμε τελικά σήμερα. Από αυτή τη σκοπιά, όπως επισημαίνει ο Καμύ, ο Μaρξ είναι ο Ιερεμίας του ιστορικού θεού και ο Αυγουστίνος της επανάστασης.

Ο Καμύ υπήρξε ένθερμος φίλος της Ελλάδας και φίλος της ελληνικής φιλόσοφης σκέψης. Μάλιστα έδωσε και διάλεξη στην Αθήνα το 1955 την οποία ακολούθησε μια σημαντική και προφητική συζήτηση για το μέλλον του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Στην ιστορική αυτή συζήτηση μετείχαν διαπρεπείς τότε Έλληνες των γραμμάτων και του πολιτισμού όπως οι Ε. Παπανούτσος, Κ. Τσάτσος, Γ. Θεοτοκάς, Ν. Χατζηκυριάκος-Γκίκας και άλλα σπάνια πνευματικά αναστήματα του πολιτισμού μας (βλ. Albert Camus, Το μέλλον του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, εκδόσεις Αλεξάνδρεια).

Τα παρακάτω σχόλια και επισημάνσεις του Αλμπέρ Καμύ είναι εξαιρετικά προφητικά και πολύ σημαντικά για εμάς τους Έλληνες σήμερα όταν αποδεικνύεται ότι τα κύρια θύματα της τρέχουσας ευρωπαϊκής κρίσης είναι ακριβώς οι λαοί της Μεσογείου: «Η καρδιά μου δεν παραπαίει. Δεν είπα πως η λύση για κάθε τι βρίσκεται στη Μεσόγειο. Είπα, απλώς, πως εδώ και πολλά χρόνια η ευρωπαϊκή ιδεολογία αναπτύχθηκε ενάντια στις έννοιες της φύσης και της ομορφιάς –κατά συνέπεια ενάντια στο μέτρο– που βρίσκονταν στον πυρήνα της μεσογειακής σκέψης. Είπα δηλαδή πως έτσι χάθηκε η ισορροπία, και η Ευρώπη, που ποτέ δεν υπήρξε παρά μόνο μέσα από τη διαπάλη μεσονυχτίου και καταμεσήμερου-όπως κάθε ζωντανός πολιτισμός που δεν μπορεί να συσταθεί έξω από αυτήν-παραμέλησε για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα τούτη τη μεσογειακή παράδοση» (βλ.Αλμπέρ Καμύ, Επιλογή από το έργο του, σειρά Στοχασμοί, εκδόσεις Στιγμή). Ας ακούμε τελικά περισσότερο τους ποιητές και λιγότερο τους πολιτικούς και τους οικονομικούς αναλυτές.