Κίνημα της Τραπεζαρίας: Η σημασία του να «σβήσεις» τα ψηφιακά μέσα, να αφιερώσεις χρόνο στον εαυτό σου και να δημιουργήσεις έναν βιώσιμο ρυθμό στη ζωή σου
Όλα ξεκίνησαν μια Παρασκευή του Ιανουαρίου 2020 στο Τελ Αβίβ. Όπως τριγυρίζαμε στην πόλη και επιστρέφαμε στο διαμέρισμά μας στην Florentin, περάσαμε από μια γειτονιά που θύμιζε τόσο, μα τόσο πολύ, παλιά αθηναϊκή συνοικία, ίσως μια γωνιά των Πετραλώνων, της Νέας Ιωνίας ή του Κολωνού. Λαϊκές μονοκατοικίες με παλιές σιδερένιες πόρτες, ξύλινα παντζούρια και μικρούς κήπους δίπλα σε παλιές πολυκατοικίες του μεσοπολέμου, σε μικρά δρομάκια με καρποφόρα δέντρα.
Όπως το πορτοκαλί φως του μεσογειακού απογεύματος έλουζε τη γειτονιά, ένα τσούρμο καλοβαλμένες ηλικιωμένες κυρίες με τάπερ και τυλιγμένα φαγητά έφτασαν πεζή στο σπίτι κάποιου συγγενή. Λίγο παρακάτω, οικογένειες με παιδιά ετοιμάζονταν να πάνε σε φιλικό σπίτι.
Κάθε Παρασκευή, ακριβώς στη δύση του ηλίου, η πόλη ηρεμεί. Πολλοί Εβραίοι στο Ισραήλ τηρούν το Shabbat: μαζεύονται, ανάβουν τα κεριά, κάνουν μια προσευχή, τρώνε όλοι μαζί και μετά ξεκουράζονται μέχρι το βράδυ του Σαββάτου.
Ζήλεψα. Ζήλεψα πολύ – αυτή την αίσθηση της κοινότητας και των δικτύων κοινωνικής υποστήριξης. Το τελετουργικό που λειτουργεί σαν μετρονόμος, ρυθμίζοντας τον χρόνο της ζωής.
Εκείνο το απόγευμα είδα να εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια μου κάτι που ένιωσα ότι κάποτε το είχαμε (άλλωστε το Sabbath είναι μέρος και του Χριστιανισμού, και στην Ελλάδα κάποτε τρώγαμε όλοι μαζί κάθε Κυριακή) αλλά μετά το χάσαμε. Προσπάθησα να φανταστώ πώς θα ήταν η ζωή μας με ένα τέτοιο έθιμο. Από τη μία με φόβισε η δέσμευση· άλλωστε στην Ελλάδα, και στη Δύση γενικότερα, έχουμε πλέον κατακτήσει τέτοια επίπεδα ατομικής ελευθερίας, ώστε να μην μπορούμε να φανταστούμε καν τη συμμετοχή σε τελετουργικά που έστω και στο ελάχιστο καταπιέζουν την ατομικότητα ή περιορίζουν την ελευθερία μας.
Από την άλλη είχα επίγνωση ότι αυτό που ζούμε – η απομόνωση, η αποξένωση, ο περιορισμός της ανθρώπινης εμπειρίας, ολόκληρης της καθημερινής ζωής, σε μια οθόνη, η πολλαπλώς προβληματική επικοινωνία μέσω αλγόριθμων, φίλτρων και μέσων που έχουν αποκλειστικό στόχο το κέρδος ή τις γεωπολιτικές επιδιώξεις των ιδιοκτητών τους, η επιδημία άγχους και ματαιότητας εξαιτίας της απώλειας κοινότητας, της απο-κοινωνικοποίησης και του γκρεμίσματος όλων των ιδεολογιών και των μεγάλων αφηγημάτων που οδηγούσαν τη ζωή μας για χιλιετίες – όλο αυτό που είμαι σίγουρος ότι οι περισσότεροι που διαβάζουν αυτό το κείμενο αναγνωρίζουν, δεν είναι ούτε υγιές, ούτε μακροπρόθεσμα λειτουργικό για μια κοινωνία, πόσο μάλλον για μια δημοκρατία.
Λίγες μέρες μετά από εκείνο το ταξίδι στο Τελ Αβίβ, κάθε σκέψη για τελετουργικά συνεύρεσης μπήκε στην κατάψυξη. Η πανδημία του κορωνοϊού άλλαξε τα πάντα και σε συνδυασμό με την αυξανόμενη εξάρτηση των ανθρώπων –και ειδικά των παιδιών και των νέων– από τις ψηφιακές συσκευές τους, δημιούργησε μια δεύτερη πανδημία μοναξιάς, κατάθλιψης, αγχώδους διαταραχής και νοσημάτων ψυχικής υγείας, των οποίων η έκταση μόλις τώρα αρχίζει να είναι πλήρως ορατή.
Άρχισα να διαβάζω για το εβραϊκό αυτό έθιμο, την ιστορία και τη σημασία του· όπως το κλασικό βιβλίο The Sabbath(1951) του ραβίνου Αβραάμ Τζόσουα Χέσελ που παρομοιάζει το Shabbat με «παλάτι στον χρόνο», αλλά και τη συζήτηση του Ezra Klein με την Judith Shulevitz για το Sabbath και την τέχνη της ανάπαυσης.
Μία από τις υπερδυνάμεις αυτού του εβδομαδιαίου εθίμου βρίσκεται ακριβώς στον υποχρεωτικό και καθολικό χαρακτήρα της: η γνώση του ότι όλοι ξεκουράζονται, ότι η εργασία και το εμπόριο απαγορεύονται, ουσιαστικά εξαναγκάζει το άτομο να ξεκουραστεί. Οι άνθρωποι είναι όντα ανταγωνιστικά που, εξελικτικά, έχουν μονίμως το άγχος και τον φόβο του ότι θα μείνουν πίσω από το πλήθος· του κοινωνικού εξοστρακισμού και της ντροπής. Μας είναι αδύνατον να χαλαρώσουμε και να ξεκουραστούμε, όταν γνωρίζουμε ότι οι άλλοι είναι δραστήριοι, εργάζονται ή προωθούν τα συμφέροντά τους.
Αφαιρώντας την επιλογή, το έθιμο του Sabbath αφαιρεί από το άτομο και την ευθύνη, και άρα την υποσυνείδητη ενοχή που όλοι πλέον έχουμε όταν δεν είμαστε 24 ώρες το 24ωρο στην πρίζα: συνδεδεμένοι, ψηφιακά παρόντες, διαρκώς παραγωγικοί, εργαζόμενοι πλέον και στο σπίτι, σε μια κατάστασης μόνιμης εγρήγορσης και χρόνιου στρες, συμμετέχοντας σε συνεχείς και πολλαπλούς διαλόγους σε άπειρα διαφορετικά γκρουπ στο Messenger και στο Whatsapp και αλλού.
Και ενώ θεωρητικά έχουμε την επιλογή να αποσυνδεθούμε, να «σβήσουμε» τα ψηφιακά μέσα, να αφιερώσουμε χρόνο στον εαυτό μας, να βιώσουμε το παρόν στον φυσικό μας χώρο, στην πραγματικότητα δεν έχουμε την επιλογή αυτή, γιατί γνωρίζουμε ότι όλοι οι άλλοι είναι «εκεί», καλωδιωμένοι, οπότε πάντα καταλήγουμε να επιστρέφουμε κι εμείς «εκεί». Κι ακόμη κι όταν καταφέρνουμε για λίγο να αποσυνδεθούμε, καταλήγουμε να είμαστε εντελώς μόνοι μας.
Η σοφία του Sabbath είναι ότι δημιουργεί έναν βιώσιμο ρυθμό στη ζωή σου – μια «αρχιτεκτονική του χρόνου» κατά τον Heschl.
Το άτομο – και ειδικά το άτομο στον 21ο αιώνα – αρνείται και απορρίπτει οποιαδήποτε εξουσία ή επιβολή. Κι όμως, όπως το παιδί έχει ανάγκη την υποστήριξη, την ασφάλεια και τη δομή που προσφέρουν οι γονείς του, έτσι και το άτομο έχει ανάγκη δομές και παραδόσεις που ξεπερνούν το άτομο. Τίποτα δεν τρομοκρατεί τα παιδιά περισσότερο από το να δουν τους γονείς τους τρομαγμένους, γιατί νιώθουν το έδαφος να υποχωρεί κάτω από τα πόδια τους: συνειδητοποιούν ότι κανείς δεν μπορεί να τους προστατεύσει. Αντιστοίχως, τίποτα δεν τρομοκρατεί τους ανθρώπους περισσότερο από την επίγνωση του ότι τα πάντα εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους· ότι δεν υπάρχει καμία ανώτερη δύναμη. Το βάρος της σύγχρονης ζωής, των προσδοκιών που δημιουργεί η παγκοσμιοποιημένη, ψηφιακή συνεχής τριβή με (κατασκευασμένες) εικόνες άλλων, είναι ασήκωτο.
Έχουμε ανάγκη τις παραδόσεις που έχουν συνέχεια στον χρόνο· των οποίων, δηλαδή, το νόημα και η διάρκεια ξεπερνάει την τόσο σύντομη διάρκεια της μίας ανθρώπινης ζωής.
Η κατάρρευση των δομών και των παραδόσεων αυτών –της θρησκείας, της πολιτικής ηγεσίας, της πνευματικότητας και της αυθεντίας της επιστημονικής γνώσης– δεν μας έκανε πιο ευτυχισμένους. Μας προκάλεσε κατάθλιψη, μοναξιά και υπαρξιακό τρόμο. Αφαίρεσε από τη ζωή μας την αίσθηση του νοήματος. Ποτέ δεν ήταν πιο ορατή αυτή η αίσθηση από τη σημερινή εποχή, μετά το τραύμα της πανδημίας, του εγκλεισμού και της κοινωνικής απομόνωσης, σε έναν κόσμο πόλωσης και τοξικού διχασμού, στον οποίο τα πάλαι ποτέ ισχυρά κράτη πασχίζουν να αντιμετωπίσουν βασικά προβλήματα πολιτικής προστασίας και υποδομών, ενώ έχουν ταυτόχρονα καταρρεύσει τα πρότυπα συμπεριφοράς, πεφωτισμένων ηγετών ή ανθρώπων του πνεύματος.
Η ερώτηση αυτή αντηχεί στ’ αυτιά μου συνεχώς, ειδικά τις τελευταίες 50 μέρες της προεδρίας Τραμπ που ανέτρεψε τα πάντα.
Η απάντηση είναι ότι σε ατομικό επίπεδο δεν μπορούμε να κάνουμε πολλά για να αλλάξουμε τον κόσμο –ή τη χώρα μας– σήμερα και είναι απολύτως φυσικό αυτή η αίσθηση της αδυναμίας να μας προκαλεί απελπισία, φόβο, ντροπή, θυμό.
Μπορούμε όμως αφενός μεν να προσπαθήσουμε να φροντίσουμε τον εαυτό μας και τους κοντινούς μας ανθρώπους, αφετέρου δε να αρχίσουμε να επουλώνουμε τον κοινωνικό ιστό, να αναχαιτίσουμε αυτή τη λαίλαπα αποκοινωνικοποίησης, στην πιο μικρή, τοπική κλίμακα του μικρόκοσμού μας. Αυτό, ναι, μπορούμε να το κάνουμε.
Και μπορεί να μην μπορούμε να θεσμοθετήσουμε μια ιερή έβδομη ημέρα ανάπαυσης, ψηφιακής αποτοξίνωσης και φροντίδας του εαυτού για όλους – στοιχηματίζω το διδακτορικό μου ότι θα έλυνε πολλά από τα προβλήματά μας. Μπορούμε όμως, έστω, πότε-πότε, να μαζευόμαστε να τρώμε και να μιλάμε. Η επανάσταση μπορεί να ξεκινήσει από την τραπεζαρία του σπιτιού.
Αυτό που τώρα μεταξύ σοβαρού και αστείου αποκαλούμε Κίνημα της Τραπεζαρίας δεν ξεκίνησε ούτε ως επαναστατική πράξη, ούτε ως αξίωση της προσοχής, της συμμετοχής και της επιδοκιμασίας άλλων, αλλά ως ανάμνηση μιας άλλης εποχής –ως ανάμνηση ενός καλύτερου μακρινού παρελθόντος και ως πίστη σε ένα καλύτερο μέλλον, σε μια εναλλακτική πραγματικότητα– και ως εντελώς προσωπική ανάγκη για τα πολύτιμα οφέλη που προσκομίζει ένα έθιμο όπως το δείπνο του Shabbat.
Κάπως έτσι, από τον Οκτώβριο του 2022 αρχίσαμε να μαζευόμαστε γύρω από ένα τραπέζι, πότε με διαφορετική σύνθεση, πότε με την ίδια. Βασική αρχή του κινήματος ήταν και παραμένει το ότι ο κάθε συνδαιτυμόνας φέρνει από κάτι: ένα πιάτο φαΐ, κάτι που έφτιαξε ή αγόρασε, ένα ψωμί, ένα τυρί. Όλοι συνεισφέρουν, όλοι είναι συμμέτοχοι και συνυπεύθυνοι και αυτό εκτείνεται στα πάντα: από το τι φέρνουμε στο τραπέζι κυριολεκτικά και μεταφορικά, μέχρι το πόσο καλά ακούμε, νοιαζόμαστε και φροντίζουμε τους άλλους δίπλα μας, μέχρι το πόσο ουσιαστικά μιλάμε.
Όλοι μοιράζονται –τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους– είτε για το πώς πήγε η εβδομάδα τους, είτε για κάτι που τους απασχολεί, είτε με μια σπονδή προς τη φιλία, είτε ως άσκηση ευγνωμοσύνης (όπως στις Ευχαριστίες των ΗΠΑ), είτε ως ένα κοσμικό μνημόσυνο για ένα αγαπημένο πρόσωπο που έφυγε, είτε επί κάποιου θέματος της επικαιρότητας.
Ίσως είναι αναπόφευκτο για κάθε εμπειρία που προσφέρει σε αυτόν που την βιώνει μια αίσθηση ευεξίας, πληρότητας και ουσίας να καταλήγει να αποκτάει σχεδόν θρησκευτικές διαστάσεις· άλλωστε και τα θρησκευτικά τελετουργικά απολύτως λειτουργικές κοινωνικές ανάγκες κωδικοποίησαν και ρύθμισαν.
Και ίσως είναι αναπόφευκτο για όσους βίωσαν και πιστεύουν στη δύναμη αυτού του τελετουργικού –είτε αυτό είναι ένα θρησκευτικό έθιμο, είτε το Burning Man, είτε το Sabbath, είτε το Κίνημα της Τραπεζαρίας (όλα αυτά έχουν αρκετά κοινά μεταξύ τους)– να ακούγονται σαν παράφρονες/προφήτες που προσπαθούν να προσηλυτίσουν τους άπιστους. Η ουσία όμως είναι ότι όταν θεωρήσεις ότι βρήκες ένα αντίδοτο στα δηλητήρια της εποχής, ανθρώπινο και θεμιτό είναι να θέλεις να το μοιραστείς, και να πεις στον άλλον: «δοκίμασέ το κι εσύ, και θα με θυμηθείς».
Την επόμενη εβδομάδα: Μέρος 2ο – Το κίνημα της τραπεζαρίας: Ένας πρακτικός οδηγός
15°
