Ουκρανία: Τα διλήμματα του Βολοντίμιρ Ζελένσκι, τα φαινόμενα διαφθοράς στη χώρα και οι αντιδημοφιλείς συμβιβασμοί.
«Ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι πρόδωσε τη δημοκρατία της Ουκρανίας και όλους όσοι αγωνίζονται γι' αυτήν», έγραψε στις 22 Ιουλίου 2025 η εφημερίδα TheKyivIndependent. «Ο πρόεδρός μας υπέγραψε νομοσχέδιο που καταργούσε την ανεξαρτησία δύο κορυφαίων οργάνων καταπολέμησης της διαφθοράς στη χώρα, θέτοντάς τα υπό τον έλεγχο του Γενικού Εισαγγελέα. Στη συνέχεια, υπαναχώρησε, αφού χιλιάδες Ουκρανοί βγήκαν στους δρόμους (στις μεγαλύτερες διαδηλώσεις μετά την εισβολή του 2022) και μετά τις έντονες αντιδράσεις της ΕΕ, η οποία υπαινίχθηκε ότι ο προτεινόμενος νόμος θα δυσχέραινε την προσπάθεια της Ουκρανίας να ενταχθεί στην ευρωπαϊκή οικογένεια».
Στο εξωτερικό, ο Ουκρανός πρόεδρος είναι ήρωας: αγωνίζεται μέρα-νύχτα για την επιβίωση της χώρας του μπροστά στη ρωσική επιθετικότητα. Αλλά στο εσωτερικό θεωρείται πολιτικός με ασυγχώρητες αδυναμίες. Αν και η επίσημη αιτία για την ένταξη ανεξάρτητων φορέων κατά της διαφθοράς στο σύστημα εποπτείας του Γενικού Εισαγγελέα ήταν ότι τους επηρέαζε η Ρωσία (επικαλέστηκε πιθανή ρωσική επιρροή, χωρίς δημόσια τεκμηρίωση, αλλά δεν είναι καθόλου απίθανο), η ουκρανική αντιπολίτευση πιστεύει ότι απλούστατα οι ερευνητές στοχοποίησαν πολλούς πολιτικούς φίλους του Ζελένσκι κι ότι αυτός ήταν ο λόγος που ο πρόεδρος θέλησε να καταργήσει την ανεξαρτησία τους. Δεν ξέρω αν είναι η κατάλληλη στιγμή για να αμφισβητήσουν οι Ουκρανοί τον Ζελένσκι —ίσως χρειάζεται περισσότερη υπομονή μέχρι να λυθούν τα προβλήματα της ακεραιότητας και της ανεξαρτησίας τους: ο στρατιωτικός νόμος, η «κατάσταση έκτακτης ανάγκης», εμπεριέχει, εξ ορισμού, τη συγκέντρωση των εξουσιών σε λίγα πρόσωπα. Ωστόσο, παρατηρώντας την Ουκρανία απέξω κι από μακριά, ίσως μας διαφεύγουν κρίσιμα στοιχεία που οι ίδιοι οι Ουκρανοί γνωρίζουν καλύτερα.
Η διαφθορά στην Ουκρανία είναι διαρθρωτικό και πολυεπίπεδο φαινόμενο, που έχει ρίζες στη σοβιετική περίοδο και που συνεχίστηκε —με διαφορετικές μορφές— μετά την ανεξαρτησία το 1991. Οι άτυπες πελατειακές σχέσεις («blat»), η γραφειοκρατική αυθαιρεσία και η έλλειψη διαφάνειας στους οικονομικούς και διοικητικούς μηχανισμούς καλλιέργησαν κουλτούρα ανταλλαγής χατιριών, δώρων και αθέμιτων προνομίων. Οι ιδιωτικοποιήσεις τη δεκαετία του 1990 δημιούργησαν, όπως σε όλες τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, ολιγάρχες που απέκτησαν τον έλεγχο κρίσιμων κλάδων (ενέργεια, μέταλλα, ΜΜΕ) μέσω αδιαφανών διαδικασιών. Σήμερα, παρατηρείται αγοραπωλησία θέσεων σε κρατικούς φορείς, προμήθειες με υπερκοστολόγηση —ιδιαίτερα στην άμυνα και στην υγεία— προστασία από δικαστικές διώξεις μέσω πολιτικών ή επιχειρηματικών συνδέσεων, δωροδοκίες για ανατροπή δικαστικών αποφάσεων ή καθυστέρηση δικών, επιρροή ολιγαρχών και πολιτικών προσώπων στις τοποθετήσεις δικαστών, συγκέντρωση οικονομικής και μιντιακής ισχύος σε λίγα πρόσωπα και χρήση των ΜΜΕ για προπαγάνδα και προώθηση ατομικών συμφερόντων. Αν και η διαφθορά δεν ταυτίζεται με την κυβέρνηση και με τον ίδιο τον Ζελένσκι, ο Ουκρανός πρόεδρος κατηγορείται για διαιώνιση όλων των συναφών εγκλημάτων, μεταξύ των οποίων είναι τα «μαύρα ταμεία» από δημόσια έργα και παραχωρήσεις ακινήτων, οι μίζες σε παροχή αδειών και οι στρατιωτικές προμήθειες. Ακούγονται καταγγελίες για υπερκοστολόγηση ή φανταστικές παραγγελίες σε εξοπλισμό, στολές και τρόφιμα για τον στρατό, ενώ υπάλληλοι χρηματίζονται για να εξαιρούν άνδρες από τη στράτευση.
Προσπάθειες αντιμετώπισης έγιναν μέσω του NABU (Εθνικό Γραφείο Καταπολέμησης Διαφθοράς), της SAPO (Ειδική Εισαγγελία Αντι-Διαφθοράς) και του NACP (Εθνικός Οργανισμός Πρόληψης Διαφθοράς), καθώς και με το υποχρεωτικό ηλεκτρονικό «πόθεν έσχες» για δημόσιους λειτουργούς. Η Ουκρανία, παρά την εμπόλεμη κατάσταση αλλά και εξαιτίας της, δέχεται πιέσεις για μεταρρυθμίσεις διαφάνειας και δικαιοσύνης ως όρο για την οικονομική και στρατιωτική βοήθεια από τους ευρωατλαντικούς της συμμάχους. Αλλά, αν πιστέψουμε τους παγκόσμιους δείκτες (που δεν είναι και τόσο αξιόπιστοι), κατατάσσεται στην 105η θέση (σε 180 χώρες), με βαθμολογία 35/100 (CPI 2024) (0=πολύ διεφθαρμένη, 100=διαφανής): αν και παρουσιάζει κάποια βελτίωση σε σχέση με το παρελθόν (το 2014 το σκορ ήταν 26/100), βρίσκεται ακόμα κάτω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, που είναι 64/100. (Κάτω από τον μέσο όρο βρίσκεται και η Ελλάδα με 49/100, στην ίδια κλάση με την Ιορδανία: εύγε). Όμως, πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι, στην Ουκρανία, οι συνθήκες πολέμου καταναλώνουν τόσο χρόνο, ενέργεια και ανθρώπινο κεφάλαιο ώστε ελαχιστοποιούνται οι πόροι που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν γι’ αυτόν τον σκοπό. Προστίθεται το μείζον πρόβλημα της κερδοσκοπίας επιχειρηματιών από τις εχθροπραξίες (οι στρατιωτικές δαπάνες εγκρίνονται με επείγουσες διαδικασίες και χαμηλή διαφάνεια) και η γενική κουλτούρα της ανοχής στη «μικρή» διαφθορά (φακελάκια, νεποτισμός) σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού.
Η ΕΕ τα γνωρίζει όλα αυτά, αλλά μέχρι πρότινος σιωπούσε για να μην υπονομεύσει τον αγώνα της χώρας. Εξάλλου, οι περισσότεροι στις Βρυξέλλες πιστεύουν ότι ο ίδιος ο Ζελένσκι είναι σχετικά αδιάφθορος κι ότι οι Ουκρανοί δεν είναι πιο επιρρεπείς στη διαπλοκή από άλλους λαούς· ότι το σύμπλεγμα αθέμιτων σχέσεων στην Ουκρανία αποτελεί ένα ακόμα κουσούρι της μετασοβιετικής μετάβασης. Από την πλευρά της, η ουκρανική αντιπολίτευση φαίνεται λιγότερο επιεικής: κατηγορεί τον Ζελένσκι και τον επικεφαλής του προεδρικού γραφείου, Αντρίι Γερμάκ (κανείς δεν χωνεύει τον Γερμάκ), ότι βαδίζουν σταθερά στον δρόμο του αυταρχισμού. Λόγω του συνεχιζόμενου πολέμου οι εκλογές έχουν ανασταλεί· οι πιο ένθερμοι επικριτές του Ζελένσκι έχουν φιμωθεί (πώς; οι πληροφορίες είναι εξαιρετικά ασαφείς) και η εξουσία έχει συγκεντρωθεί στην προεδρία. Κατά τη γνώμη της αντιπολίτευσης, αυτές οι κινήσεις υπονομεύουν τις πολεμικές προσπάθειες της Ουκρανίας: τα σκάνδαλα διαφθοράς είναι δώρα δημοσίων σχέσεων στους Ρώσους· ενισχύουν την αφήγηση του Κρεμλίνου ότι η Ουκρανία είναι η χώρα της κομπίνας, άρα ανάξια της στήριξης των Δυτικών.
Η ουσία του αγώνα των Ουκρανών εναντίον του Πούτιν δεν περιορίζεται στην υπεράσπιση των συνόρων της χώρας τους. Υποτίθεται ότι προβάλλουν διαφορετικό πρότυπο πολιτεύματος και ήθους: δημοκρατία και κοινωνία των πολιτών, όχι αυταρχισμό και ολιγάρχες. Άρα, ο πόλεμος για το μέλλον της Ουκρανίας δεν διεξάγεται μόνο στο πεδίο της μάχης, αλλά και εντός των δημοκρατικών θεσμών της μέσω των οποίων θα γίνει, αργά ή γρήγορα (μάλλον αργά) μέλος της ΕΕ. Έτσι, τον Ιούλιο του 2025, όταν ο Ζελένσκι υπέγραψε το νομοσχέδιο που έθετε το Εθνικό Γραφείο Καταπολέμησης της Διαφθοράς (NABU) και την Ειδική Εισαγγελία Καταπολέμησης της Διαφθοράς (SAPO) υπό την εποπτεία του Γενικού Εισαγγελέα, χιλιάδες Ουκρανοί ξεχύθηκαν στους δρόμους: καθώς η απόφαση καταργούσε την ανεξαρτησία των φορέων, η Ουκρανία άρχιζε να μοιάζει και πάλι με τη Ρωσία. Οι διαδηλώσεις παραβίασαν τη σιωπηρή συμφωνία της μη επίθεσης στην κυβέρνηση σε καιρό πολέμου. Αλλά, πράγματι, κανείς δεν μπορεί να έχει λευκή επιταγή, ούτε ωφελεί η αναστολή των εσωτερικών και εξωτερικών ελέγχων. Έτσι, η υπογραφή του νόμου δυσαρέστησε την ΕΕ και το ΔΝΤ, που απείλησε με πάγωμα μέρους της βοήθειας. Στη συνέχεια, ο Ζελένσκι προώθησε και η Βουλή ενέκρινε (31 Ιουλίου 2025) την αποκατάσταση της ανεξαρτησίας και των δύο υπηρεσιών, χωρίς ωστόσο αυτό να εγγυάται ότι οι υπηρεσίες καταπολέμησης της διαφθοράς δεν είναι κι αυτές επιρρεπείς στη διαφθορά. Στη Βουλγαρία αποδείχθηκε ότι η κατ’ όνομα ανεξάρτητη επιτροπή καταπολέμησης της διαφθοράς οργίαζε· ότι κατήγγελλε τις αμαρτίες των αντιπάλων της και παραμέριζε εκείνες των φίλων της. Αυτά συμβαίνουν παντού.
Σήμερα ο Ζελένσκι αντιμετωπίζει το δίλημμα του να κάνει αντιδημοφιλείς συμβιβασμούς για τον τερματισμό του πολέμου ή να λάβει αντιδημοφιλείς αποφάσεις για τη συνέχιση των μαχών, ενώ παραλλήλως οι κλιμακούμενες κατηγορίες για διαφθορά που στρέφονται κατά των φίλων του, ακόμα κι αν δεν έχουν αποδειχθεί, θέτουν σε κίνδυνο την κυβέρνησή του. Πολλοί Ουκρανοί κατηγορούν αυτή την υποτιθέμενη «κρατική διαφθορά» για τη μοιραία καθυστερημένη κατασκευή αμυντικών οχυρώσεων και για τις στρατιωτικές αποτυχίες της χώρας· φοβούνται επίσης ότι οι ζοφερές προοπτικές για την έκβαση του πολέμου αυξάνουν τον κίνδυνο να διαφύγουν στο εξωτερικό οι ανέντιμοι κυβερνητικοί αξιωματούχοι που αισθάνονται απειλή στο εσωτερικό.
Επιδιώκοντας να ενισχύσει την εξουσία του με τη νέα νομοθεσία ελέγχου των ανεξάρτητων θεσμών, ο Ζελένσκι βασιζόταν στην περιφρόνηση του Ντόναλντ Τραμπ για τις υπηρεσίες καταπολέμησης της διαφθοράς και στην ευρωπαϊκή απροθυμία να επικρίνει την Ουκρανία. Αυτός ο υπολογισμός απεδείχθη λανθασμένος. Ο Ζελένσκι παρερμήνευσε την Ευρώπη και, ακόμα χειρότερα, παρερμήνευσε την ίδια την ουκρανική κοινωνία. Πράγμα που μου θυμίζει τον δήμαρχο της Βιέννης στις αρχές του 20ού αιώνα, Karl Lueger, ο οποίος, όταν κατηγορήθηκε ότι συνεργάστηκε με πολλούς Εβραίους ενώ διακήρυττε τον αντισημιτισμό, είπε «Εγώ αποφασίζω ποιος είναι Εβραίος και ποιος δεν είναι»: αν οι κυβερνήσεις αποφασίζουν ποιος είναι διεφθαρμένος και ποιος δεν είναι, η δημοκρατία δεν έχει πολλές ελπίδες.
15°
