500 χρόνια από τον πρώτο περίπλου της Γης από τον Μαγγελάνο: Οι μεγάλες εξερευνήσεις και οι ιστορικοί χάρτες.
Η επέτειος των 500 χρόνων από την ολοκλήρωση του πρώτου περίπλου της Γης από τον Πορτογάλο Μαγγελάνο, στην υπηρεσία της Καστίλης, μας θυμίζει πώς η Ισπανία κατάλαβε ότι ήταν ετεροβαρές υπέρ της Λισαβόνας το γεωχωρικό έλλειμμα ορισμού της αντιδιαμετρικής γραμμής της ιστορικής Συνθήκης Τορδεσίλας· της πρώτης παγκόσμιας γεωπολιτικής συμφωνίας για τον διαμοιρασμό των ωκεανών μεταξύ Ισπανίας και Πορτογαλίας. Αλλά και μια άλλη συναφής επέτειος, των 520 χρόνων από τη χρυσοφόρο, για τον ανώνυμο Πορτογάλο χαρτογράφο, από την κατασκευή του πρώτου χειρόγραφου παγκόσμιου χάρτη στην ιστορία με τη γραμμή της Συνθήκης Τορδεσίλας και τη χαρτογράφηση της ωκεάνιας επέκτασης της Πορτογαλίας, μας θυμίζει πώς η λαθραία μεταφορά του στην Ιταλία στέρησε από τη Λισαβόνα μια σπάνια χαρτογραφική κληρονομιά. Τα δύο παραδείγματα ―ανάμεσα σε πολλά άλλα― δείχνουν γιατί η σημερινή Πορτογαλία θεωρεί και προβάλει επίσημα, στα σχολεία της και στον κόσμο, ότι είναι μια χώρα κατά το 97% θάλασσα! Portugal é Mar.
Ο παραδοσιακά εισαγόμενος εμπορικός πλούτος της Ευρώπης από τους μεσαιωνικούς ανατολικούς δρόμους προς την Ασία άρχισε σταδιακά να περιορίζεται κυρίως όταν η οθωμανική επέκταση δυσκόλευε όλο και περισσότερο τη χρήση τους, από τον 13ο αιώνα και μετά· παράλληλα με τη βυζαντινή συρρίκνωση. Ήδη στη μεγάλη Σύνοδο της Φλωρεντίας το 1439 έγιναν διεθνείς ζυμώσεις σχετικά με τις προοπτικές εξεύρεσης νέων, δυτικών, δρόμων προς την Ασία ― τα σημαντικά γεωγραφικά διακυβεύματα της Συνόδου εκείνης είναι σχεδόν άγνωστα στη χώρα μας. Στην πόλη των Μεδίκων, μια γενιά Ουμανιστών λογίων είχε ήδη εντρυφήσει στη «Γεωγραφία» του Πτολεμαίου· μεταφράστηκε εκεί στα λατινικά, από βυζαντινά χειρόγραφα που έφτασαν στις αρχές του 15ου αιώνα. Το έργο του 2ου αιώνα μ.Χ., καταστάλαγμα γνώσεων της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου, προσέφερε μια γεωμετρική χαρτογραφική ματιά στον κόσμο, με μεσημβρινούς, παραλλήλους και στίγματα γεωγραφικού πλάτους και μήκους μιας σφαιρικής μορφής της γης ― τα χρησιμοποιούμε ακόμα σήμερα, στην ψηφιακή μας εποχή. Η γεωμετρική ματιά της «Γεωγραφίας» και η έκφρασή της με χάρτες, σε συνδυασμό με το άλμα της ναυτοσύνης που μόλις λίγα χρόνια πριν άρχιζε να δοκιμάζει ένας μικρός λαός στο δυτικό άκρο της Ευρώπης, οι Πορτογάλοι, είναι η απαρχή της μεγάλης περιπέτειας της ανακάλυψης νέων ωκεάνιων δρόμων προς την Ασία. Στην περιπέτεια αυτή οφείλεται και η ανάπτυξη μιας νέας χαρτογραφίας ― βασισμένης στην πτολεμαϊκή· στους χάρτες της κυρίως θα τεκμηριωθούν οι Μεγάλες Ανακαλύψεις. Μέχρι το τέλος του 15ου αιώνα οι Πορτογάλοι έφτασαν στο νότιο άκρο της Αφρικής ανακαλύπτοντας διαδοχικά τη δυτική ακτογραμμή της· μέσω της Μεσογείου και της Ερυθράς θάλασσας αποβιβάστηκαν στην Αιθιοπία και στην Ινδία, ελέγχοντας τα στενά του Ορμούζ. Το σχέδιο τους ήταν να παγιώσουν τον θαλάσσιο δρόμο τους προς στην Ασία περιπλέοντας την Αφρική.
Αντίθετα, οι Ισπανοί, η άλλη μεγάλη δύναμη της Ιβηρικής, πείστηκαν από τον Κολόμβο να ακολουθήσουν δυτική ωκεάνια πορεία προς την Ασία· την πρόταση αυτή την είχαν απορρίψει προηγουμένως οι Πορτογάλοι! Με τέσσερα ταξίδια ―για λογαριασμό της Ισπανίας― στο διάστημα 1492-1504, ο Γενουάτης ανακάλυψε την Καραϊβική, την ανατολική ακτογραμμή της Κεντρικής Αμερικής και ένα τόπο της (σημερινής) Βενεζουέλας, δηλαδή την τέταρτη ήπειρο, χωρίς να το γνωρίζει· μέχρι τον θάνατό του ήταν βέβαιος ότι είχε φτάσει στην Ασία... Ένας άλλος Ιταλός όμως, ο Αμέριγκο Βεσπούτσι ―με το εύστροφο εμπορικό φλωρεντινό του μυαλό― στο ενδιάμεσο (1499-1502) των ταξιδιών του Κολόμβου ανακάλυψε και άλλα τμήματα της ακτογραμμής, που θεωρείτο ως της «Ασίας», επιβεβαιώνοντας ότι πρόκειται για την τέταρτη ήπειρο, για ένα Νέο Κόσμο, που ερχόταν να προστεθεί στις τρεις γνωστές ηπείρους του Παλαιού Κόσμου. Η νέα ήπειρος ονομάστηκε Αμερική, τιμώντας τον Αμέριγκο Βεσπούτσι και το όνομα γράφτηκε για πρώτη φορά σε χάρτη! Το 1507 το τοποθέτησε ο χαρτογράφος Μάρτιν Βαλτζεεμύλλερ στο νότιο τμήμα της νέας ηπείρου, στον περίφημο παγκόσμιο χάρτη του.
Στο πέρασμα από τον 15ο στον 16ο αιώνα, ο κόσμος έχει πλέον αλλάξει. Οι δύο ανταγωνιστικές ναυτικές υπερδυνάμεις της Ιβηρικής κυριαρχούν στον ωκεάνιο Κόσμο· το 1494, με τις παπικές ευλογίες, σπεύδουν να τον χωρίσουν, για λογαριασμό τους, στα δύο. Υπογράφεται η πρώτη παγκόσμια γεωπολιτική συνθήκη θαλάσσιου συνόρου νομικής κυριαρχίας, η Συνθήκη Τορδεσίλας, ορίζοντας μια μεσημβρινή γραμμή περίπου στο μέσον του Ωκεανού, μεταξύ του Πράσινου Ακρωτηρίου και των ακτών που ανακάλυψε ο Κολόμβος· το ανατολικό ημισφαίριο στην Πορτογαλία και το δυτικό στην Ισπανία. Τρία χρόνια μετά, το 1500, οι Πορτογάλοι περιέπλευσαν και θα εγκατέστησαν βάσεις τους στην ανατολική αφρικανική ακτογραμμή· την ίδια χρονιά έφτασαν στις ακτές της Βραζιλίας, το μεγαλύτερο τμήμα της οποίας περιήλθε στη Λισαβόνα, σύμφωνα με τη γραμμή Τορδεσίλας. Στις αρχές του 16ου αιώνα οι Πορτογάλοι ναυτικοί εκμεταλλεύτηκαν εμπορικά τον τεράστιο ζωτικό ωκεάνιο χώρο ενός πλήρους ημισφαιρίου που τους προσέφερε η Συνθήκη διαμοιρασμού· μαζί και την μεγάλη έκταση της ―εκτός Μεσογείου― αφρικανικής ακτογραμμής και εκείνης της νοτίου Ασίας μέχρι το πλούσιο νησιωτικό σύμπλεγμα των Μολούκων. Η Λισαβόνα έγινε η πλουσιότερη πόλη της Ευρώπης και το εμπορικό κέντρο της. Η πτώση των σπουδαίων ιταλικών ναυτικών εμπορικών πόλεων ήταν αναπόφευκτη και πράκτορες από όλη την Ευρώπη έψαχναν για χάρτες στη Λισαβόνα. Ένας από αυτούς, το 1502, ο Ιταλός Ενρίκο Καντίνο πλήρωσε με χρυσό έναν ανώνυμο Πορτογάλο χαρτογράφο του μεγάλου χειρόγραφου παγκόσμιου χάρτη που παραδόθηκε λαθραία στον ηγεμόνα της Φερράρα· είναι ο πρώτος σωζόμενος χάρτης με την απεικόνιση της γραμμής Τορδεσίλας.
Ανώνυμου Πορτογάλου: Χάρτης «Καντίνο» (1502) με τη γραμμή Τορδεσίλας ― Εstense Μόδενα
Οι Ισπανοί, αντίθετα, περιορίστηκαν σε έναν δυσανάλογα μικρό ωκεάνιο χώρο· τις δύο πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα ασχολήθηκαν με τον εποικισμό στην Κεντρική Αμερική. Φαίνεται ότι κύρια πολιτική τους, σε αντίθεση με τους Πορτογάλους, ήταν η κατάκτηση ηπειρωτικού ζωτικού χώρου, η οποία εξελίχθηκε σε σκληρή αποικιοκρατία. Η στροφή της Ισπανίας προς τον ωκεάνιο ζωτικό χώρο, με το βλέμμα στη γραμμή Τορδεσίλας, έγινε με μια μεγαλειώδη στους στόχους της επιχείρηση: τον πρώτο στην ιστορία περίπλου της γης. Με επικεφαλής τον (Πορτογάλο) Μαγγελάνο, τον έμπειρο Βάσκο ναυτικό Ελκάνο, και τον Έλληνα πλοηγό, καταγραφέα των συντεταγμένων της πορείας, Φρανσίσκο Άλμπο (Χιώτη ― ίσως και από τη Νάξο, κατά τον καθηγητή Ι.Κ. Χασιώτη), οι Ισπανοί απέπλευσαν τον Σεπτέμβριο 1519, από τη δυτική όχθη των εκβολών του ποταμού Γουαδαλκιβίρ, με πέντε καράβια και πολυεθνικό πλήρωμα δυόμισι εκατοντάδων ναυτών ― ανάμεσά τους και μερικοί ακόμα Έλληνες, οι περισσότεροι από τη Ρόδο. Από τα πέντε καράβια απέμειναν τρία μετά από ένα χρόνιο παράκτιας πλεύσης στις ανατολικές ακτές της νότιας Αμερικής, ανακαλύπτοντας τον στενό δίαυλο 570 χιλιομέτρων ―σήμερα στη Χιλή― που τα οδήγησε σε ένα μήνα στον Ειρηνικό ωκεανό. Οι Ισπανοί τον διέπλευσαν για πρώτη φορά φτάνοντας στα «χωρικά» ύδατα των Πορτογάλων· τους έψαχναν στις Μολούκες νήσους, στα ακόμη απροσδιόριστα όρια της αντιδιαμετρικής γραμμής Τορδεσίλας.
Ο ισπανικός στολίσκος έφτασε στις Φιλιππίνες τον Μάρτιο 1521· ήταν οι πρώτοι Ευρωπαίοι που αποβιβάστηκαν εκεί, όπου ο Μαγγελάνος σκοτώθηκε σε μάχη με τους ιθαγενείς τον Απρίλιο. Mετά από τη σκόπιμη αυτοβύθιση ενός από τα καράβια, απέμειναν μόνο δύο, για το επικίνδυνο ταξίδι στις υπό πορτογαλικό έλεγχο Μολούκες. Τον Δεκέμβριο 1521, είχε απομείνει ένα μόνο καράβι για το ταξίδι της επιστροφής, τώρα από τον ασφαλή «πορτογαλικό δρόμο» του περίπλου της Αφρικής· το άλλο καράβι χάθηκε λόγω καταιγίδας, σε περιοριστικό ελλιμενισμό από τους Πορτογάλους. Το μόνο καράβι που επέστρεψε στην Ισπανία, πριν 500 χρόνια, τον Σεπτέμβριο 1522, έφερε μαζί με δύο δεκάδες επιζώντες, τον Έλληνα πλοηγό Φρανσίσκο Άλμπο και μερικούς ακόμη από τους Έλληνες του αρχικού πληρώματος, δύο από τη Ρόδο και έναν από το Ναύπλιο. Μερικοί ακόμη επέστρεψαν περιπετειωδώς αργότερα, ανάμεσά τους ακόμη ένας Ρόδιος. Τους Έλληνες ναύτες του πολυεθνικού περιπετειώδους πρώτου περίπλου της γης, υπό ισπανική σημαία, τίμησε το ισπανικό κράτος με μνημείο στη Ρόδο το 2020.
Μετά από τον ιστορικό περίπλου, χωρίς όμως πρακτικό αποτέλεσμα για την ισπανική κυριαρχία στην περιοχή της αντιδιαμετρικής γραμμής Τορδεσίλας ―στα όρια του Ινδικού και Ειρηνικού ωκεανού― οι Ισπανοί συνέχισαν τις προσπάθειες ορισμού της γραμμής «αντι-Τορδεσίλας», με μια δεύτερη αποστολή το 1525, τύπου Μαγγελάνου· επτά καράβια και διπλάσια δύναμη ανδρών έλαβε μέρος στην επιχείρηση. Στόχος τους ήταν να πιέσουν τους ισχυρούς Πορτογάλους στην περιοχή, διεκδικώντας μερίδιο γεωχωρικής κυριαρχίας. Η αποστολή απέτυχε και μόνο ένα καράβι έφτασε σε κακή κατάσταση στις Μολούκες ένα χρόνο αργότερα, ενοχλώντας ―με τη συνδρομή τοπικών πληθυσμών― την ισχυρότερη πορτογαλική παρουσία εκεί. Ήταν προφανές ότι οι Πορτογάλοι εκμεταλλεύτηκαν ανενόχλητοι, για μια γενιά, την απρονοησία ή την τεχνογνωστική αδυναμία ορισμού της αντιδιαμετρικής γραμμής Τορδεσίλας. Δεν υπήρχε ακόμη η χαρτογραφική υποστήριξη για εκείνες τις απομακρυσμένες από την Ευρώπη περιοχές. Ο αυτοκράτορας Ιωάννης Γ΄ στη Λισαβόνα, για να καθησυχάσει τις γεωχωρικές ανησυχίες των ισχυρών γειτόνων του και τη διένεξη με τους Ισπανούς για τις πλουτοφόρες Μολούκες, έκανε το 1525 αυτοκράτειρά του την αδελφή του ανταγωνιστή του αυτοκράτορα Κάρολο Ε΄ των Αψβούργων· τον επόμενο χρόνο ο Κάρολος παντρεύτηκε την αδελφή του Ιωάννη. Στο γαμήλιο αυτό κλίμα, η συνεννόηση δεν άργησε να καρποφορήσει. Συστάθηκε μια επιτροπή εμπειρογνωμόνων γνωστή ως «Μπανταχόθ-Έλβας», από τα ονόματα των παραμεθόριων πόλεων στην Ισπανία και Πορτογαλία, όπου συνεδρίαζε· μεταξύ των μελών της επιτροπής ήταν και γνωστοί χαρτογράφοι, όπως οι Πορτογάλοι Χόμεμ και Ριμπέιρο· ο δεύτερος μέλος της Ισπανικής αποστολής! Η επιτροπή δεν κατέληξε σε πρακτικά αποτελέσματα, επιμένοντας σε προσδιορισμούς γραμμών «αντι-Τορδεσίλας» κατά τα συμφέροντα των χωρών τους. Είναι γνωστός ο χάρτης του Ριμπέιρο (1529) που μετέφερε ηθελημένα δυτικότερα την αντιδιαμετρική γραμμή υπέρ των ισπανικών θέσεων. Θεωρείται ως ο πρώτος χάρτης με ηθελημένο λάθος (fake map), για γεωπολιτικούς λόγους. Tην ίδια χρονιά, συνομολογήθηκε τελικά η Συνθήκη της Σαραγόσα, μεταξύ Πορτογάλων και Ισπανών, με συμβιβασμό και προσεγγιστικό ορισμό της αντιδιαμετρικής γραμμής Τορδεσίλας, ώστε να λυθεί το πρόβλημα των διεκδικούμενων Μολούκων. Τις κράτησαν οι Πορτογάλοι καταβάλλοντας τριακόσιες πενήντα χιλιάδες δουκάτα (ένα και μισό τόνο χρυσού)· οι Φιλιππίνες, αν και δυτικά της αντιδιαμετρικής γραμμής έγιναν ισπανική αποικία. Μετά το 1530, η Ισπανία αρκέστηκε σε παγκόσμιο χώρο μερικές μοίρες μικρότερο από τις 180 μοίρες ενός πλήρους ημισφαιρίου, έχοντας την κυριαρχία του Ειρηνικού ωκεανού και των Φιλιππίνων. Η Πορτογαλία, εξαγοράζοντας τις μερικές μοίρες περισσότερο των 180, συνέχισε να κυριαρχεί στον γεωχώρο που είχε οργανώσει μισό αιώνα νωρίτερα...
15°
