Επισκέψεις στην Καρδαμύλη. Συζητήσεις μαζί του. Και ορίστε το συγκινητικά μεγαλειώδες ψυχογράφημα του «Πάντι», που έζησε εδώ στην Ελλάδα έως και το τέλος του, «περιτριγυρισμένος από φίλους, ποτά, και, πάνω απ' όλα τα βιβλία του». Μόλις κυκλοφόρησε. Με την υπογραφή της μεταφράστριάς του στην Ισπανία, Ντολόρες Παγιάς. Μα και τακτικής επισκέπτριάς του στη Μάνη, στο μυθικό σπίτι των Φέρμορ, πάντα ανοιχτό στους φίλους του, που κατέφταναν από όλο τον κόσμο. Αριστοκράτες, βασιλιάδες, συγγραφείς, μα και ταπεινά γειτονάκια του από τα δίπλα χωριά, ξωμάχοι ή κουτσαβάκια που πέρασαν να πουν ένα γεια στον «αρχηγό»!
Φωτίζει πτυχές άγνωστες. Για τον τζέντλεμαν, τον συγγραφέα, τον μαχητή. Ο περιπλανώμενος ιππότης, ο μποέμ, ο εραστής, ο λόγιος. Ακόμα και ηθοποιός σε ταινία του Τζον Χιούστον στην Αφρική χρημάτισε, παρέα με τον Έρολ Φλιν. Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ. Εκείνος που πολέμησε στην Κρήτη συντονίζοντας την αντίσταση στους ναζί, μα διάλεξε την Πελοπόννησο για να εγκατασταθεί μόνιμα. Που από την Ινδία έφερε μια σκάλα από εκείνες που στήνουν οι οδηγοί για να ανεβούν οι τουρίστες στον ελέφαντα, μα στη Μάνη χρησίμευε για να σκαρφαλώνει στα πιο ψηλά ράφια της βιβλιοθήκης του.
Γιατί στη Μάνη; Την απόφαση την πήρε η αγαπημένη του σύντροφος Τζόαν: ήταν τόσο επιρρεπής ο Φέρμορ στους οίνους και τα γλέντια και τον αγαπούσαν τόσο βαθιά στην Κρήτη, όπου νομοτελειακά θα ήταν αδύνατον να εργαστεί έστω και για μια συγγραφική στιγμή, έτσι ηδονιστικά όπως θα έπαιρνε σβάρνα τις λύρες και τα πανηγύρια. «Πίνοντας με τον Πάτρικ Λη Φέρμορ», ένα χρονογράφημα στιγμών, μια ατακαριστή ελεγεία, μιας και παραθέτει πάμπολλα ανέκδοτα με τις ξεκαρδιστικές στιγμές που μοιράστηκε μαζί του η Παγιάς στη Μάνη. Τη δική του Εδέμ. Για τα δεκάδες ζευγάρια γυαλιά του, που πάντα τα έχανε, για τις λάμπες που ήταν πάντα στραβοχυμένες, σαν μεθυσμένες, για τη σκόνη στα έπιπλα, που όμως δεν τον πείραζε, γιατί έτσι την αγαπούσε τη Μεσόγειο και τον τόπο. Εκτυφλωτικό φως και αιωρούμενα σωματίδια.
Το βιβλίο με περιμένει στο γραφείο μου, αρχίζω την ανάγνωσή του στις 12 το μεσημέρι. Και σε μιάμιση ώρα που το τελειώνω -χαλαρή μέρα- το πρώτο που κάνω είναι να στείλω μέιλ στον Βασίλη Βαρδάκα της Key Books. «Τι μαγικές σελίδες για τον Φέρμορ, τι στιγμές! Στείλε φωτογραφίες για να γράψω, σήμερα κιόλας, τώρα». Σε πέντε λεπτά, ο εις εκ των δύο «κλειδούχων» μου αποκρίνεται: «Τη ζηλεύω την τύπισσα που ήταν μαζί του. Εκεί, σ' αυτό το σπίτι, με αυτή την παρέα, με αυτή τη θέα. Σου έστειλα». Ενθουσιασμένος απαντώ: «Ελήφθησαν», και στρώνομαι στη δουλειά. Είμαι μέγας φαν του Πάτρικ Λη Φέρμορ. Στο εργοστάσιο του χρόνου και της ιστορίας των καιρών, δεν βγάζουν πια τέτοια «μοντέλα». Στον 21ο αιώνα άλλωστε η περιπλάνηση, το ξόδεμα, η λογοτεχνία, η ποίηση, ο έρως, το ταξίδι, το αλκοόλ, η φιλία, ακόμα και οι άγριοι πόλεμοι που έζησε και κατέγραψε τούτος ο μυθικός charmeur, ως τον αποκαλεί χαϊδευτικά η Ντολόρες Παγιάς, δεν έχουν τις «εντάσεις» με τις οποίες πορεύτηκε.
Τέκνο μιας βυρωνικής παράδοσης, ο Πάτρικ Λη Φέρμορ μοιάζει να πήρε κατευθείαν από τον σύντεκνό του Λόρδο Β: ένας ανήσυχος που στα δεκαεννιά του χρόνια φτάνει περπατώντας από την Ολλανδία στην Κωνσταντινούπολη, καταγράφοντας στα ημερολόγιά του την Ευρώπη, που μερικά χρόνια μετά θα την άλλαζε εξοντωτικά ο πόλεμος. Τυχαία η φιλία και το σαν αιμάτινα σχεδόν δέσιμό του με τον Τσάτγουιν; Που, ειρήσθω, ο μέγας Μπρους είναι θαμμένος στη Μάνη, εκεί που έζησε για χρόνια ο Πάτρικ Λη. Εκείνος και η Τζόαν τον «ξεπροβόδισαν» στο ύστατο χαίρε. Με αυτές τις λεπτομέρειες «παίζουν» οι λέξεις της Παγιάς. Αυτή κι ο Φέρμορ πίνουν, τρώνε και συζητούν. Για τον Λόρκα, για την Αίγυπτο, όπου παρέα με τον Σεφέρη ο Πάτρικ Λη ασκεί την τέχνη της κατασκοπείας συλλέγοντας πληροφορίες για τους συμμάχους και διαβάζοντας Οβίδιο. Η οικονόμος του, η Ελπίδα, φροντίζει τα ποτήρια να μη μένουν ποτέ άδεια. Ακόμα κι αν ο «Κύριος Μιχάλης» δεν έκανε να πίνει, η Ελπίδα δεν του φέρθηκε ποτέ με συγκατάβαση, ήξερε πως τον πλήγωνε η συγκατάβαση, χειρότερα κι από τα γηρατειά, λέει η Παγιάς, αποτίοντας σεβασμό μα και θαυμασμό στη Μανιάτισσα που τον περιποιήθηκε σαν παιδί της. Σαν πατέρα της. Μια περίεργη, ανθρώπινη, στοργική ήταν η σχέση και οι ρόλοι ανάμεσά τους.
Ε, λοιπόν, είναι ένα βιβλίο που πρέπει να διαβάσεις, αν και για του λόγου σου ο Πάτρικ Λη Φέρμορ παραμένει ακόμα ένας φάρος φωτεινός. Μια περσόνα που «η μορφή του ενσάρκωνε χαρακτηριστικά που δεν είναι πλέον της μόδας. Ζούμε σε καιρούς που η αυτοκυριαρχία, η στωικότητα, το θάρρος δεν σημαίνουν τίποτα. Ζούμε σε μια κοινωνία ανίσχυρη και υπερφορτισμένη από συναισθηματισμούς, που ανέδειξε την προσωπική επίδειξη σε σύμβολο νεωτερικότητας. Μια κοινωνία όπου η παραμικρή αναποδιά ή αποτυχία απαιτούν τη συνεπικουρία μιας στρατιάς από ψυχολόγους, μαζί με ατέρμονες και γελοίες θεραπείες επικεντρωμένες μανιωδώς στο τι είναι ή τι αισθάνεται κανείς και στο τι ήταν, θα είναι ή θα πάψει να είναι. Στη μέση αυτού του σκηνικού αναισθησίας, εγωλατρείας και αυτοαναφορικότητας, η χιουμοριστική αυτοσυγκράτηση του Πάντι, η στάση του απέναντι στον συνάνθρωπό του, το σθένος και η υπερβολική σεμνότητά του, ήταν παράδειγμα λεπτότητας και συναισθηματικής αγωγής. Στην τελευταία σελίδα του φυλλαδίου που μας έδωσαν στο μνημόσυνο στο Λονδίνο, υπάρχουν κάποια δικά του λόγια. Εκφράζουν πολύ καλά το ποιος ήταν και, πάνω από όλα, τον ρόλο που ο ίδιος ανέλαβε για τον εαυτό του στη ζωή: αγάπη και καλοσύνη σε όλους τους φίλους. Σας ευχαριστώ όλους γι' αυτή την τόσο ευτυχισμένη ζωή». Α, κι εμείς σ' ευχαριστούμε, Ντολόρες Παγιάς. Για τις στιγμές που φώτισες, για τον έξοχο τρόπο με τον οποίο μετέφερες στιγμές από τη ζωή αυτού του υπέροχου ανθρώπου. Όταν πήγε λέει στη Μάνη κι άρχισε να χτίζει το «σπίτι», οι ντόπιοι τον υποδέχθηκαν με ανατίναξη! Το διέλυσαν με μπομπάρδα, γιατί ήταν λέει περίεργος, ξένος, κατάσκοπος! Χρόνια μετά, όταν λύθηκαν τα μυστήρια, κάθε που γιόρταζαν οι Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ, πλημμύριζαν το σπίτι με δώρα, πίτες, κρασιά κι ευγνωμοσύνη για τον «ξένο». Εκείνοι άλλωστε ήταν που το «Μιχάλης» του έδωσαν από την «εγγλέζικη» μετάφραση του «Λη». Είπαμε: θησαυρός στιγμών είναι το βιβλίο.
Η συγγραφέας Ντολόρες Παγιάς και ο Πάτρικ Λη Φέρμορ τον Νοέμβριο του 2009.
20°
