Μία πόλη, ένα άλμπουμ, ένα παραμύθι, μία έκθεση! Εκατό χρόνια από την απελευθέρωση της Έδεσσας, και τα καλύτερα παιδιά της βουτούν με τρόπο μαγικό στην Ιστορία, τις δοξασίες και τους θρύλους του τόπου τους.
Γιατί επιλέξατε τη μορφή του εικονοποιημένου παραμυθιού για να «γιορτάσετε» τα 100 χρόνια απελευθέρωσης της Έδεσσας;
Σπύρος Παλούκης: Το να γράψει κάποιος ένα παραμύθι που απευθύνεται τόσο σε παιδιά όσο και σε ενήλικες το θεωρώ μια από τις πιο δύσκολες μορφές έκφρασης μέσω του γραπτού λόγου. Το να εικονοποιηθεί με φωτογραφίες νομίζω ότι ανεβάζει κι άλλο τον πήχη της δυσκολίας του εγχειρήματος. Στην Ελλάδα έχω την εντύπωση ότι δεν έχει γίνει ποτέ κάτι αντίστοιχο. Από την πρώτη στιγμή που ξεκίνησα να φωτογραφίζω, πάντοτε στη φαντασία μου τριγυρνούσε η απόδοση ενός παραμυθιού μέσω φωτογραφιών. Είναι όμως πολυσύνθετο να μπορέσεις να δημιουργήσεις και να διηγηθείς έναν μύθο μέσω μιας φωτογραφίας. Αυτό προσπάθησα να κάνω με το «Δάσος των Θαυμάτων». Να γίνει μια δουλειά που θα συνδυάζει την Ιστορία με τη Φαντασία, το Όνειρο με την Πραγματικότητα, το Τοπικό με το Παγκόσμιο, τον Πάνω με τον Κάτω Κόσμο. Βασικό μου καλλιτεχνικό ερέθισμα ήταν η ταινία του Γκιγιέρμο Ντελ Τόρο «Ο Λαβύρινθος του Πάνα», που εκεί διαπίστωσα τη σύντμηση όλων των παραπάνω με εξαιρετική κινηματογράφηση. Κάπως έτσι θέλησα να κινηθώ κι εγώ, σε αφηγηματικό επίπεδο, και να χρησιμοποιήσω τα υλικά που μου προσέφερε η ιδιαίτερη πατρίδα μου και το low budget σενάριο που είχα κατά νου.
Πόσος καιρός χρειάστηκε για να ολοκληρωθεί το άλμπουμ;
Σπύρος Παλούκης: Η βασική ιδέα του «Wonderwood» έρχεται πριν από δύο χρόνια, όταν αποφάσισα να ασχοληθώ καλλιτεχνικά με την επέτειο των εκατό ετών από την απελευθέρωση της Έδεσσας (και γενικά της Μακεδονίας). Με πολλά διαλείμματα ξεκίνησα να γράφω το παραμύθι και να φαντάζομαι τις φωτογραφίες σε γνωστά και άγνωστα τοπωνύμια της περιοχής. Πολλές φορές θέλησα να τα παρατήσω, γιατί το πρότζεκτ φάνταζε πολύ μεγάλο με έναν άκρως απαιτητικό συντονισμό. Η συγγραφική διαδικασία πέρασε από διάφορα κύματα, μιας και μεγάλο μέρος του παραμυθιού γράφτηκε κλεφτά σε νοσοκομεία, τρένα και καφέ. Έπειτα συνάντησα τον Παναγή Κουτσοκώστα που με την ιδιότητα του καλλιτεχνικού επιμελητή ένωσε τις δυνάμεις του μαζί μου και πήραμε τα βουνά και τα λαγκάδια, ώστε να γίνει πραγματικότητα το φωτογραφικό μέρος του βιβλίου. Πρακτικά οι φωτογραφήσεις διήρκεσαν πέντε μήνες (Φεβρουάριος - Ιούνιος 2012), ενώ άλλοι τόσοι μεσολάβησαν ώσπου να εκδοθεί από τις εκδόσεις το «Μαγικό Κουτί» (www.themagicbox.gr) στις 18 Οκτωβρίου του 2012 (εκατό χρόνια ακριβώς μετά την απελευθέρωση της Έδεσσας).
Μιλήστε μας για τη Μαργαρίτα, την πρωταγωνίστριά σας.
Παναγής Κουτσοκώστας: Βασική πρωταγωνίστρια του φωτογραφικού παραμυθιού είναι η Μαργαρίτα, μία εμβληματική παρουσία της τοπικής λαογραφικής παράδοσης που ηρωοποιήθηκε για την ανυπακοή της στον κατακτητή, επιλέγοντας τον θάνατο αντί του εξισλαμισμού. Η Μαργαρίτα, η οποία και έδωσε το όνομά της στο ομώνυμο ορεινό χωριό, είχε πραγματική υπόσταση. Η αυτοθυσία της δημιούργησε έναν τοπικό μύθο, γύρω από τον οποίο περιστρέφονται εορταστικές εκδηλώσεις που επαναλαμβάνονται κάθε χρόνο ακριβώς στην τοποθεσία όπου έχασε τη ζωή της, στον Βράχο της Μαργαρίτας. Αυτά τα στερεοτυπικά γεγονότα που επαναλαμβάνονται διαχρονικά στις κοινωνίες και δημιουργούν τοπικούς μύθους (κοπέλα νεαρής ηλικίας, άρνηση απέναντι στον εχθρό, μαρτυρικός θάνατος, πτώση από βράχο) αποτελούν και το βασικό στοιχείο σύνθεσης του παραμυθιού, περιγράφοντας μία πορεία προς την κάθαρση και την αναζήτηση της αλήθειας μέσω ενός αναπάντητου ερωτήματος. Η Μαργαρίτα είναι αυτή που στηρίζει όλη την αφήγηση του βιβλίου. Μέσα από την πορεία της και τις συναντήσεις με μυθολογικά όντα και ιστορικές προσωπικότητες αποκαλύπτεται αυτή η νέα αλληγορικά ιστορία, με κατάληξη την απελευθέρωση της Έδεσσας.
Είναι τόσο όμορφη η Έδεσσα και τα πέριξ της όσο φαίνονται στις φωτογραφίες;
Σπύρος Παλούκης: Για τα ελληνικά δεδομένα η Έδεσσα είναι μια όμορφη πόλη. Φυσικά το μπετόν και η αντιπαροχή κυριαρχεί στο κέντρο της, αλλά μόλις πέντε χιλιόμετρα μακριά από τον αστικό ιστό το τοπίο είναι μια ευλογία της φύσης. Εξάλλου εκεί θεωρούνταν πως βρίσκονταν και οι κήποι του βασιλιά Μίδα με όλες τις ομορφιές της πλάσης. Την ομορφιά όμως πρέπει να έχεις μάτια για να την δεις: δεν γίνεται απλώς να κοιτάς, αλλά πρέπει να μπορείς να βλέπεις.
Πόση έρευνα απαιτήθηκε για να ανακαλύψετε τα επιστημονικά-λαογραφικά στοιχεία (τοπική ιστορία, δοξασίες, ήθη, έθιμα) αλλά και τα τοπία;
Παναγής Κουτσοκώστας: Πίσω από τη νέα αυτή αλληγορική ιστορία και τις φωτογραφίες έχουμε κάνει εκτενείς συζητήσεις, προκειμένου να φιλτραριστούν όλες οι πληροφορίες που θα μπορούσαν να συνθέσουν ένα ενιαίο σύνολο με πολλά ετερόκλητα στοιχεία. Όλων των συζητήσεων προηγήθηκε η επιστημονική έρευνα, αυτός ήταν και ο βασικότερος ρόλος μου στο συγκεκριμένο έργο, λόγω και της ιδιότητάς μου ως αρχαιολόγου. Μεθοδολογικά, η έρευνα χωρίστηκε σε τρία μέρη. Αρχικά, έπρεπε να γίνει τεκμηρίωση μέσα από πρωτότυπα αρχεία και πηγές (εφημερίδες, δημοσιεύσεις, φωτογραφίες του Τύπου), αλλά και κείμενα που αφορούν στην τοπική ιστορία, μυθολογία και παράδοση, όπως κείμενα περιηγητών και ιστορικές περιγραφές από τον Ηρόδοτο, κείμενα επιγραφών από το αρχαιολογικό μουσείο αλλά και ιδιωτικά φωτογραφικά αρχεία. Στη συνέχεια, επικεντρωθήκαμε στην τοπιογραφία και γεωγραφία, με προφορικές μαρτυρίες μέσα από συνεντεύξεις και επιτόπια έρευνα. Η στήριξη σε γενική βιβλιογραφία που σχετίζεται με λαϊκές δοξασίες, έθιμα και ανθρωπολογικά κείμενα ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος της έρευνας και με τον τρόπο αυτόν ορίσαμε το πλαίσιο του βιβλίου και των φωτογραφιών. Στο τρίτο και τελευταίο μέρος, έγινε εικονολογική και σημειολογική έρευνα από εγκαταστάσεις καλλιτεχνών, φωτογραφίες, ταινίες, έργα τέχνης ζωγραφικής και γλυπτικής που έχουν εντυπωθεί στο συλλογικό ασυνείδητο και είναι σχετικά αναγνωρίσιμες, αλλά και εικόνες που έχουν αισθητική που ταιριάζει με τις τοπικές φυσικές εικόνες της Έδεσσας και της ευρύτερης περιοχής. Για παράδειγμα, οι κερασιές από την ταινία «Dolls» του Τακέσι Κιτάνο ή το μεγάλο έργο του Christo «River Project», όπου δημιουργούνται κατασκευασμένοι ποταμοί με οικοδομικά υλικά μέσα στο φυσικό τοπίο. Στοιχεία ακόμα και από έργα του Ζερικώ και του ΝτεΛακρουά που έχουν εικονογραφικά έντονο το στοιχείο της επανάστασης ή της μάχης. Από το σημείο που ολοκληρώθηκε η έρευνα και έπειτα προτείναμε εικόνες, αφού απομονώθηκαν οι βασικές ιστορίες, που θα έχουν μυθολογική και λαογραφική υπόσταση. Για παράδειγμα, ο μύθος της δημιουργίας του Ήλιου της Βεργίνας αλλά και άλλες πολλές που μέσα στο βιβλίο συνθέτουν ένα σύνολο με έντονη λαογραφική διάθεση, αλλά με σύγχρονη απόδοση.
Πώς συνδέεται το άλμπουμ με το θέμα της φετινής Photobiennale, «Λόγος»;
Παναγής Κουτσοκώστας: Το «Wonderwood-Το Δάσος των Θαυμάτων» είναι ένα φωτογραφικό παραμύθι. Αυτός είναι ο βασικός του αφηγηματικός και μυθιστορηματικός του κορμός. Το παραμύθι, πολύ πριν γίνει λογοτεχνικό είδος, μεταδιδόταν αποκλειστικά προφορικά, μέσω του λόγου. Οι 37 φωτογραφίες του λευκώματος συνοδεύουν την κεντρική ιστορία του βιβλίου. Μέσα σε αυτές η προφορική διάδοση και τα χαρακτηριστικά των παραμυθιών μετατρέπονται σε σκηνοθετημένες φωτογραφίες με συμβολισμούς και αναφορές σε μύθους και αλληγορίες.
Τι θα παρουσιάσετε στην έκθεση που εγκαινιάζεται σήμερα;
Παναγής Κουτσοκώστας: Ο εκθεσιακός χώρος Kalos & Klio Showroom θα φιλοξενήσει μέχρι τις 5 Δεκεμβρίου ένα μεγάλο μέρος των φωτογραφιών του λευκώματος, έπειτα από επιλογή που πραγματοποιήσαμε εμείς οι ίδιοι. Αυτό ήταν ένα δύσκολο κομμάτι, αφού έπρεπε να επιλέξουμε μερικά μόνο έργα από το σύνολο της δουλειάς μας και αυτά που θεωρούμε τα πιο σημαντικά και που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν αυθύπαρκτα, χωρίς τη συνοδεία του κειμένου. Η έκθεση είναι δομημένη με βάση τη γραμμική αφήγηση του βιβλίου και τα κεφάλαιά του, και παρουσιάζει την πορεία της πρωταγωνίστριας από το «Ξύπνημα» και το πέρασμα στον «Κάτω Κόσμο» μέχρι την «Απελευθέρωση».
Τα ερωτήματα που θέτει η ιστορία σας είναι όντως αμείλικτα. Τελικά, μπορούμε να αλλάξουμε ή παραμένουμε καθηλωμένοι, αποδεχόμενοι τη μοίρα μας; Εκατό χρόνια μετά την απελευθέρωση της Έδεσσας, νιώθετε πραγματικά ελεύθεροι; Έχετε όσα θέλετε ή όσα αξίζετε;
Σπύρος Παλούκης: Γράφοντας το παραμύθι και ειδικά το τέλος του, ήθελα να τονίσω το ζήτημα της προσπάθειας / ή της μη προσπάθειας του ανθρώπου να ξεφύγει από κάθε ζυγό. Σήμερα λέγεται οικονομική κρίση, κάποτε λεγόταν τουρκοκρατία, παλαιότερα Ιερά Εξέταση κτλ. Το «Wonderwood» κλείνει με τη φράση πως «απελευθέρωση δεν σημαίνει κατ' ανάγκη και ελευθερία». Αυτό είναι και το μήνυμα του βιβλίου. Πάντοτε πρέπει να επαγρυπνούμε, ποτέ να μη βολευόμαστε, ποτέ να μη σταματάμε. Ο καθένας από εμάς πρέπει να κάνει κάθε στιγμή το καθήκον του και τον απολογισμό του. Ο δύσκολος δρόμος είναι ο σωστός.
Τι σημαίνει να είσαι νέος, δημιουργικός, πολυτάλαντος και να ζεις, κυρίως, στην Έδεσσα;
Σπύρος Παλούκης: Για μένα, ως δημιουργό το μέσο επιβίωσης είναι η φαντασία μου. Η θέαση του κόσμου υπό το πρίσμα της φωτογραφικής ή / και συγγραφικής μου ματιάς. Το να ζεις στην Έδεσσα ή την Ελλάδα της κρίσης είναι επιλογή και απόφαση. Είναι τα μέρη που δημιουργείς, φαντάζεσαι και ζεις. Δεν σημαίνει πως αν, για παράδειγμα, ζεις στο Μανχάταν θα είσαι καλύτερος άνθρωπος και κορυφαίος καλλιτέχνης. Αυτό που μας δίνεται στη συγκεκριμένη στιγμή είναι το μόνο που έχουμε και πρέπει να βγαίνουμε πάντα καλύτεροι και δυνατότεροι μέσω αυτού. Η Έδεσσα είναι ο γενέθλιος τόπος μου και μου αρέσει μέσω της δουλειάς μου να βγαίνει προς τα έξω το θετικό της πρόσωπο. Προτεραιότητά μου η ομορφιά και το συναίσθημα που σε συνδυασμό με την Ιστορία και την τοπική παράδοση παράγουν ένα πρωτότυπο καλλιτεχνικό κράμα τύπου «Wonderwood».
Παναγής Κουτσοκώστας: Το βασικό είναι να δημιουργείς και να παράγεις. Ειδικά σε αυτήν τη χρονική συγκυρία, είναι σημαντικό να παράγεις, να κινείσαι, να δημιουργείς μία προσομοίωση κανονικότητας και να συνεχίζεις. Δεν έχει τόση σημασία πού δημιουργείς, αλλά πώς το δημιουργείς και πώς διαχειρίζεσαι τα εργαλεία σου και την πρώτη ύλη σου. Τα ερεθίσματα μπορείς να τα συλλάβεις από παντού. Ζούμε σε μία μικρή πόλη, αλλά στην εποχή του διαδικτύου ο φυσικός χώρος που κινείσαι και διαδράς δεν έχει και τόση σημασία ή τουλάχιστον δεν ασκεί επίδραση αποκλειστικά αυτός. Η Έδεσσα είναι το κέντρο των δραστηριοτήτων μας, αλλά η συγκεκριμένη δουλειά έχει σαφή εξωστρεφή χαρακτηριστικά. Θέλαμε να κάνουμε κάτι στην Έδεσσα για την Έδεσσα και να το επικοινωνήσουμε πέρα από τα όρια της πόλης και όσο πιο μακριά γίνεται.
info: Οι φωτογραφίες του Σπύρου Παλούκη θα εκτεθούν σε έκθεση υπό την επιμέλεια του Παναγή Κουτσοκώστα στην γκαλερί Kalos & Klio Showroom (Τσιμισκή 96, Θεσσαλονίκη) από τις 15 Νοεμβρίου έως τις 05 Δεκεμβρίου 2012, στο πλαίσιο της Photobiennale Θεσσαλονίκης με κεντρικό θέμα τον «Λόγο».
12°
