Το θέμα κατά γενική ομολογία πουλάει. Οι εκδότες και οι βιβλιοπώλες επιβεβαιώνουν του λόγου το αληθές, όπως και τα “charts” των βιβλίων που δημοσιεύονται σε εφημερίδες και περιοδικά. Οι σχετικές εκδόσεις από Έλληνες και μη συγγραφείς ολοένα και πληθαίνουν, όπως εύκολα μπορεί να διαπιστώσει κανείς με μια πρόχειρη ματιά στις βιτρίνες και τις προθήκες των βιβλιοπωλείων. Είτε πρόκειται για αμιγώς ιστορικά έργα είτε για μυθιστορήματα με θέμα τη Μικρά Ασία.
Οι λόγοι είναι αρκετοί, ορισμένοι προφανείς ορισμένοι όχι. Το ίδιο το θέμα καταρχάς είναι χαρακτηριστικά ελληνοκεντρικό. Το χρονικό της καταστροφής της Σμύρνης και η επακόλουθη εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα εξακολουθεί να ενδιαφέρει και να γοητεύει το συλλογικό φαντασιακό, είτε προσεγγίζει κανείς το ζήτημα απλώς από ενδιαφέρον προς την Ιστορία και τη συναφή πολιτική ιστορία είτε –στη λανθάνουσα περίπτωση– λόγω εθνικιστικής υπεραισθησίας.
Στην αύξηση των πωλήσεων των σχετικών εκδόσεων «βοήθησε» και το πολυσυζητημένο –και άδικα βαλλόμενο– βιβλίο της Ιστορίας της ΣΤ'Δημοτικού και όλη αυτή η παραφιλολογία σχετικά με το αν οι Σμυρνιοί «συγχρωτίστηκαν» ή «στριμώχτηκαν» στο λιμάνι τις ώρες της σφαγής. Παρ’ όλα αυτά, κατ’ εμέ υπάρχει μια πιο «λογική» εξήγηση. Το θέμα δεν είναι μόνο ελληνοκεντρικό. Τουναντίον. Έχει πολύ ευρύτερο ενδιαφέρον λόγω της ίδιας της ανθρωπογεωγραφίας της Μικράς Ασίας, της οποίας οι Έλληνες ήταν μόνο μία από τις συνιστώσες της. Κομβικό σημείο συνάντησης λαών και πολιτισμών, τα παράλια κουβαλούν μια μεγάλη ιστορική και πολιτιστική παράδοση που δύσκολα μπορεί να αφήσει κάποιον ασυγκίνητο. Τα ιστορικά μνημεία και μόνο που σώζονται εκεί θα μπορούσαν να αποτελέσουν το αντικείμενο για εκατοντάδες βιβλία.
Στο επίκεντρο φυσικά στέκει η παλαιά Σμύρνη, μια άλλοτε πλούσια και πολυφυλετική πόλη με ακμαία αστική τάξη και φιλελεύθερα ήθη, που ως πολιτιστικό χωνευτήρι μιας άλλης εποχής εξασκεί την ίδια γοητεία με το Παρίσι του ’30 ή τη Βηρυτττό του ’40-’50. Το γεγονός αυτό ήταν η αφετηρία για τους καταξιωμένους Δυτικούς συγγραφείς που καταπιάστηκαν με το θέμα, όπως ο Μίλτον ή ο Χέιρτ Μακ, οι οποίοι φυσικά δεν ενδιαφέρονται για «χαμένες πατρίδες», αλυτρωτισμούς και πράσσειν άλογα.
Ανάμεσα στις σχετικές εκδόσεις, φυσικά, αφθονούν και αυτές που είτε βρίθουν από εθνικιστικές-πατριωτικές κορόνες είτε είναι «πνιγμένες στα δάκρυα». Προσπέρασέ τες και θα ανακαλύψεις κρυμμένα διαμάντια που θα σε ταξιδέψουν πίσω στο χρόνο και θα σε καθηλώσουν με την ιστορία και την κληρονομιά των ανθρώπων της Σμύρνης και της Μικράς Ασίας.
«Δακρυσμένη Μικρασία 1919-1922: Τα χρόνια που συντάραξαν την Ελλάδα» Βασίλης Ι. Τζανακάρης, εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 746
Η ιστορία της Mικρασιατικής εκστρατείας και των επακόλουθων γεγονότων δοσμένη με μυθιστορηματικό τρόπο. Οι αληθινοί πρωταγωνιστές και τα πιόνια παρελαύνουν στις σελίδες: Βενιζέλος, Αλέξανδρος, Κωνσταντίνος, Γούναρης, Πρωτοπαπαδάκης, Μπαλτατζής, Θεοτόκης, Χατζανέστης, Παρασκευόπουλος, Παπούλας, Πλαστήρας, Πάγκαλος, Χρυσόστομος, Αριστείδης Στεργιάδης. Και πλήθος από ερωτήματα γεννιούνται. «Tι έκαναν οι Έλληνες για να θέλουν με τόσο μίσος να πάρουν πίσω το αίμα τους οι Tούρκοι; Tι πραγματικά γινόταν στην παραλία της Σμύρνης εκείνη τη μέρα της φωτιάς και του θανάτου; Kαι τι μάθαιναν για όλα αυτά οι άνθρωποι στην Eλλάδα;» Ιστορικά ακριβές και προπαντός ψύχραιμο.
«Μικρά Ασία - Ταξίδι στην ιστορία της» Τζον Φρίλι, μτφ. Αλεξάνδρα Λυμπεροπούλου, εκδ. Περίπλους, σελ. 536
Κάτι παραπάνω από ένα απλό οδοιπορικό στα μικρασιατικά παράλια. Η ιστορική διαδρομή της Μικράς Ασίας, με έμφαση στους πολιτισμούς που ανδρώθηκαν εκεί από τους αρχαίους έως τους νεότερους χρόνους, μαζί με χάρτες για την κάθε επιμέρους περιοχή που εστιάζουν στα σωζώμενα ιστορικά μνημεία. Από τον Νεοϋορκέζο συγγραφέα και περιηγητή που έγινε γνωστός με την «Κωνσταντινούπολη».
Το χρονικό της καταστροφής της Σμύρνης από τον τουρκικό στρατό στις 9 Σεπτεμβρίου του 1922, όπως το αναπλάθει ο Άγγλος δημοσιογράφος και συγγραφέας Γκάιλς Μίλτον. Ο Μίλτον δεν ενδιαφέρεται να καταθέσει άλλη μια μυθιστορηματική εκδοχή της ιστορίας. Προσεγγίζει πρώτα απ’ όλα το θέμα του ως δημοσιογράφος. Προϊόν όχι μυθοπλασίας αλλά έρευνας σε βάθος, το βιβλίο ξετυλίγεται μέσα από τις αναμνήσεις επιζώντων, πολλοί απ’ τους οποίους μιλάνε για πρώτη φορά δημόσια. Πολλά από τα ιστορικά ντοκουμέντα που παραθέτει προέρχονται από σπάνια ανέκδοτα γράμματα, χειρόγραφα και ημερολόγια των Σμυρνιών Λεβαντίνων, από τους οποίους κατάγεται κι ο ίδιος ο συγγραφέας. Η γραφή του είναι ψύχραιμη και συγκρατημένη. Δεν θρηνεί για την πατρίδα που χάθηκε, για το ελληνικό στοιχείο, αλλά για την καταστροφή μιας πολυεθνικής μητρόπολης. Αυτό που χάθηκε άδικα και ανεπιστρεπτί ήταν ακριβώς το στοιχείο που είχε αναδείξει κάποτε τη Σμύρνη σε μια πλούσια και ακμαία πόλη: η πολυπολιτισμικότητά της.
«Το Ελντοράντο της Ανατολής - Η διείσδυση των ευρωπαϊκών εταιρειών στα μεταλλεία της Μικράς Ασίας (1861-1923)» Κυριάκος Χατζηκυριακίδης, εκδ. Επίκεντρο, σελ. 584
Η διείσδυση των ευρωπαϊκών εταιρειών στα μεταλλεία του μικρασιατικού χώρου μετά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Ο ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων για το γεωπολιτικό και οικονομικό έλεγχο της περιοχής που αποκλήθηκε το «Ελντοράντο της Ανατολής», λόγω της πλούσιας παράδοσης των γηγενών μεταλλουργών του Πόντου. Εξειδικευμένο αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρον αναφορικά με το πολιτικό μπρα-ντε-φερ στην Εγγύς Ανατολή.
«Ελληνιστική Μικρασία - Από το Αιγαίο ως τον Καύκασο» Μορίς Σαρτρ, μτφ. Δημήτρης Παλαιοθόδωρος, εκδ. Πατάκης, σελ. 528
Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά και στην περίληψη: «Απελευθέρωση από τον περσικό ζυγό για τους μεν, αλλαγή κυριαρχίας για τους δε: Οι κατακτήσεις του Αλέξανδρου άλλαξαν ριζικά την πολιτική κατάσταση στη Μικρά Ασία από το 334 π.Χ. Η δημιουργία καινούργιων κρατών μετά το θάνατό του, η ανάδυση εξελληνισμένων βασιλείων στον Βορρά και την Ανατολή, η διατήρηση της ανεξαρτησίας ορισμένων πόλεων και οι επιδρομές Γαλατών δημιουργούν ένα πλαίσιο στο οποίο ο πόλεμος μοιάζει πανταχού παρών. Αλλά οι πολιτικές ανακατατάξεις δεν σημαίνουν το τέλος της πόλης-κράτους, η οποία κατορθώνει τις πιο πολλές φορές να βρει τη θέση της στο πλαίσιο των ελληνιστικών βασιλείων: το μοντέλο αυτό διατηρεί τη γοητεία του, με αποτέλεσμα πολλές κοινότητες να επιδιώκουν να αποκτήσουν το προνομιακός status της πόλεως».
Αν και εστιάζει στην Κωνσταντινούπολη και δη στη γέφυρα του Γαλατά, το βιβλίο του Χέιρτ Μακ αφορά την ευρύτερη περιοχή. Στις σελίδες του, μέσα από τις ιστορίες των ανθρώπων που συναντά στη γέφυρα, θίγονται ζητήματα όπως η σχέση της σύγχρονης Τουρκίας με τη Δύση, η άνοδος των Νεότουρκων του Κεμάλ και η πτώση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, η γενοκτονία των Αρμενίων κ.λπ. Δοσμένο σαν χρονογράφημα, έχει κι αυτό τη σαν-σε-ρεπορτάζ αφηγηματική δύναμη που χαρακτηρίζει γενικά τα κείμενα του Ολλανδού συγγραφέα, δημοσιογράφου και ταξιδευτή, δημιουργού του απολαυστικού «Ταξίδια στην Ευρώπη του 20ού αιώνα».
Ιστορικό μεν μυθιστόρημα, το οποίο όμως ενδιαφέρεται πρωτίστως για τους ανθρώπους της Σμύρνης, για τον ξεριζωμό και τη μετανάστευση σε μια νέα πατρίδα. Καταγόμενη κι η ίδια από τη Μικρά Ασία, η συγγραφέας προσεγγίζει το θέμα με ευαισθησία αλλά χωρίς ηρωικούς τόνους και μελό. Το γεγονός ότι χρησιμοποιεί ντοπιολαλιές των Σμυρναίων δίνει ζωντάνια στην αφήγηση. Παράλληλα θέτει ερωτήματα που δεν απαντήθηκαν ποτέ, ξεδιπλώνει πτυχές που διαστρεβλώθηκαν στην πορεία του χρόνου και αναπτύσσει προβληματισμούς που ενίοτε απομυθοποιούν την επίσημη «προπαγάνδα» για το θέμα.
«Τόποι του μύθου και της ιστορίας» Βάνα Χαραλαμπίδου, εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 260
Μια αναδρομή στην ιστορία πόλεων που αποτέλεσαν εστίες πολιτισμού και συνδέθηκαν με το ελληνικό στοιχείο. Δεν αφορά μόνο την περιοχή της Μικράς Ασίας, όμως τουλάχιστον οι μισές από τις πόλεις που διαπραγματεύεται άκμασαν εκεί (ή έστω κάπου εκεί). Τροία - Αϊβαλί - Πέργαμος - Λίβισι - Καππαδοκία - Αντιόχεια…
«Μικρασιάτες Έλληνες πρόσφυγες στη Νάξο» Αναστάσιος Ναυπλιώτης, εκδ. Ιωλκός, σελ. 479
Ανθρωποκεντρικό στην προσέγγισή του, το βιβλίο του Ναυπλιώτη αφηγείται την περιπέτεια των Μικρασιατών από τη «νύμφη της Ιωνίας», τη Σμύρνη, αλλά και τα Βουρλά, τον Τσεσμέ και την Κάτω Παναγιά, τον Γέροντα, το Άκιοϊ και το Αϊβαλί, οι οποίοι κατέφυγαν στη Νάξο μετά τα γεγονότα του 1922. Όπως τονίζει κι ο ίδιος, «οι εικόνες δεν πρέπει να σβήσουν, πρέπει να παραμείνουν στη μνήμη μας και να αποτελέσουν συνέχεια της ιστορίας μας και παράδοση του λαού μας, αυτού του λαού που η μοίρα όρισε να ζει σ’ αυτό το κομμάτι της γης που κέντρο έχει το Αιγαίο».
«Το βάσανο της ιστορίας - Ο εθνικισμός στην Ελλάδα και στην Τουρκία» των Σπύρου Σοφού, Umut Ozkirimli, εκδ. Καστανιώτη, σελ. 331
Η πρώτη συγκριτική μελέτη του φαινομένου του εθνικισμού σε Ελλάδα και Τουρκία. Όπως αναφέρεται και στην περίληψη, «αναγνωρίζοντας την πολυπλοκότητα της σχέσης μεταξύ των δύο εθνικιστικών σχεδίων, ο Oυμούτ Οζκιριμλί και ο Σπύρος A. Σοφός, ένας Τούρκος και ένας Έλληνας, αναλύουν τις πολιτικές που υιοθετήθηκαν σε σχέση με τη γλώσσα, τη θρησκεία, τη μνήμη και την ιστορία, την εδαφική επικράτεια και το τοπίο, όπως επίσης και τις διαδικασίες ομογενοποίησης, περιθωριοποίησης και “μειονοτικοποίησης” πληθυσμών και πολιτιστικών παραδόσεων, αλλά και τη θεσμική υποστήριξη του ελληνικού και του τουρκικού εθνικισμού». Για να ξέρεις τις ρίζες του κακού…
«Οι αλήθειες των άλλων» Νίκος Θέμελης, εκδ. Κέδρος, σελ. 499
Πρόκειται για την περιπέτεια μιας οικογένειας από το Αϊβαλί, στη Μυτιλήνη, την Κομοτηνή, την Αθήνα, το Λονδίνο. Στο νέο του μπεστ σέλερ ο Θέμελης περιγράφει γλαφυρά τις δύσκολες μέρες όσων απέμειναν στο Αϊβαλί ακριβώς μετά την καταστροφή της Σμύρνης. Ο συγγραφέας αντλεί πολλαπλά από τις δίπολες σχέσεις εθνικής ταυτότητας, ρωμιός - ελλαδίτης, θρησκευτικής ταυτότητας, χριστιανός - μουσουλμάνος, πολιτισμικής ταυτότητας, Έλληνας Μικρασίας - Έλληνας του ελλαδικού χώρου, ακόμα και ερωτικής ταυτότητας. Οι ήρωές του είναι πρόσωπα που κουβαλούν την ιστορία των προγόνων τους αλλά αποφασίζουν να γράψουν και τη δική τους. Δεν μιλούν για χαμένες πατρίδες, θεωρούν ότι «πατρίδα είναι οι άνθρωποι». Αντιλαμβάνονται τον κόσμο χωρίς σύνορα και ζουν ειρηνικά κι αδελφωμένα, αντάμα με αλλόθρησκους κι αλλοεθνείς. Υπάρχει μια εμμονή του συγγραφέα σε ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας, της ιδεολογίας και της ιστορίας των νοοτροπιών, το πολυπολιτισμικό στοιχείο. Τα βιβλία του αναμετρώνται με τη Μεγάλη Ιδέα, τον Διχασμό, τη Μικρασιατική Καταστροφή, τον Εμφύλιο και στέκονται σαν μαρτυρία για όλους τους τόπους του ελληνισμού που ερήμωσαν, στοίχειωσαν από πρόσωπα, περιστατικά και αναμνήσεις όταν ο ελληνικός πληθυσμός σιγά σιγά συρρικνώθηκε και χάθηκε.
14°
