Πώς γράφουμε: Οι δέκα απαράβατοι κανόνες

Δεν γράφουμε τυχαία. Κανείς δεν γράφει τυχαία. Δεν γράφουμε όπως μάς κατέβει, ούτε όπως τύχει. Ή, για να το πούμε αλλιώς, ναι, μπορεί να τα κάνει κανείς όλα αυτά, αλλά τότε δεν είναι συγγραφέας. Βασικά, είναι συγγραφέας, κατά τον ίδιο τρόπο που εγώ είμαι αθλητής μεγάλων αποστάσεων — το ρεκόρ μου στα 10 χιλιόμετρα είναι 59 λεπτά: δεν είναι ένα ζηλευτό ρεκόρ ούτε για ερασιτέχνες δρομείς σαν κι εμένα.

Όπως όλες οι τέχνες, το γράψιμο προϋποθέτει σπουδές. Μαθητεία. Σχολείο. Δασκάλους. Και έχει κανόνες. Όποιος παραβαίνει αυτούς τους κανόνες, είτε δεν είναι συγγραφέας (περισσότερο από όσο είμαι εγώ αθλητής μεγάλων αποστάσεων), είτε είναι κάποιος που θα αφήσει εποχή. Δεν μας αφορά το είδος των ανθρώπων που θα αφήσουν εποχή. Δεν θα γνωρίσουμε πολλούς τέτοιους στη ζωή μας. Ίσως και κανέναν.

Οι κανόνες μαθαίνονται, και κανείς μπορεί να εκπαιδευτεί καλά και να προχωρήσει σ’ αυτό το μονοπάτι — σ’ αυτό το επάγγελμα, ή χόμπι. Γιατί το γράψιμο δεν είναι κάτι άλλο εκτός από αυτά τα δύο, δεν είναι εκ Θεού, δεν είναι κλήση όπως νομίζουν αυτοί που ακούνε Φωνές, δεν είναι κάτι άλλο τρομερό: είναι ή χόμπι, ή επάγγελμα. Συνήθως βέβαια χόμπι. Και κάποτε ο συνδυασμός τους.

Παρά ταύτα, σήμερα δεν θα μιλήσουμε γι’ αυτούς τους κανόνες. Άλλωστε έχουμε μιλήσει διά μακρών αλλού. Θα μιλήσουμε, αντιθέτως, για δέκα «ποιότητες». Τέτοιες, που δεν μπορεί να λογιστεί κανείς συγγραφέας αν δεν τις έχει. Όμως —κι εδώ είναι το χαριτωμένο, αλλά και ο λόγος που γράφουμε αυτό το σημείωμα εδώ— όλες αυτές οι ποιότητες αφορούν κάθε άνθρωπο, κάθε πτυχή του βίου. Είναι όπως οι τεχνικές στο Κέντο, την ιαπωνική ξιφασκία — αν τις εφαρμόσει κανείς στην καθημερινή του ζωή, σε ό,τι (μα ό,τι) κάνει, θα κερδίσει πολύ περισσότερες «μάχες».

Οι δέκα απαράβατοι «κανόνες ποιοτήτων» της συγγραφής ταιριάζουν στα πάντα, ταιριάζουν σε κάθε άνθρωπο

1. Ειλικρίνεια
Στο γράψιμο δεν χωρά καμιά ψευτιά. Είναι ήδη γεμάτο ψέματα, αν μιλάμε για μυθοπλασία, αλλά αυτά είναι ενός είδους που δεν πειράζει κανέναν. Όλα τα υπόλοιπα οφείλουν να είναι ειλικρινή, αληθινά, απροσποίητα. Κανείς απαγορεύεται να υποδύεται κάποιον άλλον ή κάτι άλλο από αυτό που είναι. Μη λέτε ψέματα γράφοντας, μην προσποιείστε. Είναι ολέθριο λάθος στο γράψιμο, όπως ολέθριο λάθος είναι και στη ζωή γενικώς. Αν σας κάνουν χίλιοι άνθρωποι την ίδια ερώτηση, δώστε την ίδια απάντηση σε όλους: αυτήν που θα δίνατε και στον εαυτό σας — δηλαδή την αλήθεια. Δεν υπάρχει κανένα άξιο λόγου βιβλίο ποτέ που να κρύβει μέσα του ένα ψέμα, έναν άλλον. Στην καρδιά κάθε σπουδαίου γραπτού (και λέγοντας σπουδαίο εννοούμε από ένα καλό γουέστερν μέχρι τους Μπούντενμπροκ, και ό,τι άλλο θεωρεί κανείς μετά λόγου γνώσεως σπουδαίο) βρίσκεται η ειλικρίνεια, και από εκεί και πέρα όλα τα άλλα. Να είστε πιστοί στον εαυτό σας. Και πέραν τούτου: είτε γράφετε μυθιστόρημα, είτε δοκίμιο, είτε μιαν απλή ανάρτηση στο Facebook: να είστε ειλικρινείς, και να αποφεύγετε τα ψέματα. Μόνο έτσι θέτετε γερά θεμέλια για σύνδεση με το κοινό σας. Οι αναγνώστες έχουν την έμφυτη ικανότητα να ανιχνεύουν την ανειλικρίνεια: σας γνωρίζουν πάντα πολύ καλύτερα από όσο πιστεύετε. Κανείς δεν επέζησε στον χρόνο σαν ψεύτης.

2. Απλότητα
Ο νεανικός πειρασμός του στρυφνού ύφους είναι κατανοητός, νιώθεται, ακριβώς επειδή είναι νεανικός. Δεν πειράζει να υποκύψει κανείς στην εξωτική ομορφιά των ποικιλμάτων του ύφους. Είναι βέβαια κάτι περαστικό: οφείλει να είναι. Μεγαλώνοντας, αποκτώντας πείρα, καταλαβαίνετε πως δεν χρειάζεται να μιμείστε τον Μέλβιλ. Δεν είστε ο Μέλβιλ: ευτυχώς. Να είστε ακόμη περισσότερο απλός, κατανοητός, ξεκάθαρος, κρυστάλλινος, όσο πιο σύνθετα είναι τα «νοήματα» του έργου σας, και όσο πιο μπερδεμένη η πλοκή του. Ναι, είναι πιο εύκολο να είστε κρυπτικός, και έχει και πιο πολλή πλάκα, αλλά είναι και κατιτί κουτό και σημάδι μεγάλης αμηχανίας. Η περιπλοκότητα είναι είτε περιττή είτε το παραπέτασμα της ένδειας. Η απλότητα δύσκολα κατακτάται, αλλά είναι η μόνη κορυφή που αξίζει να κατακτήσει κανείς. Μην ακκίζεστε· δεν είστε παγόνι. Προσπαθείτε να πείτε μια ιστορία. Πείτε τη στρωτά. Δεν θέλουμε να μας κάνετε επίδειξη των γλωσσικών σας ικανοτήτων· κανείς ποτέ δεν είχε ανάγκη από κάτι τέτοιο, και πολλοί έχουν πιο στέρεες γλωσσικές ικανότητες από εσάς. Οι άνθρωποι σας διαβάζουν για να ακούσουν μια ιστορία. Νομίζουμε πως δεν χρειάζεται να επιχειρηματολογήσουμε για το πόσο απαραίτητη είναι η απλότητα στις σχέσεις μας με τους άλλους, στην καθημερινή ζωή.

3. Σεμνότητα
Νομίζουμε πως δεν χρειάζεται να επιχειρηματολογήσουμε για το πόσο απαραίτητη είναι η σεμνότητα στις σχέσεις μας με τους άλλους, στην καθημερινή ζωή. Όμως είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, απαραίτητη και στο γράψιμο. Και αυτό αφορά και το καθαυτό γράψιμο (ένα βιβλίο γραμμένο με… έπαρση θα ήταν κατάλληλο μόνο για τα σκουπίδια) και την υπόλοιπη ζωή του συγγραφέα. Τα ψώνια, τα καβαλημένα καλάμια, οι χαζούληδες που περιαυτολογούν, είναι αυτόχρημα και χωρίς δυνατότητα εξαίρεσης κακοί συγγραφείς. Και, μολονότι δεν είναι και τόσο κακό να είσαι κακός πωλητής παγωτού ας πούμε, είναι πολύ κακό να είσαι κακός συγγραφέας — θα μαυρίσει η καρδιά σου αν το καλοσκεφτείς. Η ταπεινότητα, η εγκράτεια, η αναγνώριση των περιορισμών μας, δεν είναι απλώς εφόδια για τη συγγραφή, είναι το άλας της. Ο εγωισμός, η φιλοδοξία, όλα αυτά τα πράγματα είναι ασφαλώς θεμιτά· οι κομπορρημοσύνες όμως είναι για γέλια. Δεν υπήρξε ποτέ μέτριος συγγραφέας που να χαρακτηριζόταν από σεμνότητα. Όλοι οι μέτριοι ανεξαιρέτως πιστεύουν πως είναι κάποιοι, και το διαλαλούν. Μεγάλη ντροπή… Κανείς ποτέ δεν βελτιώθηκε και δεν αναπτύχθηκε σαν συγγραφέας αν δεν υπήρξε διαρκώς σεμνός. Δεν σας λέμε να γίνετε σαν κάτι βουδιστές μοναχούς, αλλά αν προσπαθούσατε να τους μιμηθείτε λιγάκι, τα αποτελέσματα θα φαίνονταν πολύ γρήγορα και στα κείμενά σας. «Ναι, αλλά ο Καβάφης δεν ήταν σεμνός. Ούτε ο Όσκαρ Γουάιλντ». Ναι, ο ΚΑΒΑΦΗΣ. Και ο Όσκαρ ΓΟΥΑΪΛΝΤ.

4. Οικονομία
Τα βιβλία αφηγούνται ιστορίες. Δεν αφηγούνται τις απόψεις, φέρ’ ειπείν, των συγγραφέων τους. Αυτές τις γράφουν στα άρθρα τους στις κυριακάτικες εφημερίδες, στις αναρτήσεις τους στα social media και όπου αλλού. (Όταν δεν φοβούνται μη χάσουν αναγνώστες, οπότε τις αποκρύπτουν, ή τις αλλάζουν κατά το δοκούν). Στα βιβλία δεν χωράνε αυτά. Τα βιβλία πρέπει να έχουν τόσες λέξεις, όσες απαιτούνται για να ειπωθεί η ιστορία. Οι υπόλοιπες μπαίνουν μόνο για έναν λόγο: για να τα κάνουν πιο χοντρά, με περισσότερες σελίδες, για να μοιάζουν πιο μεγάλα από όσο είναι στην πραγματικότητα, και για να πουλιούνται πιο ακριβά, όπως ένα σπίτι νοικιάζεται πιο ακριβά αν θεωρηθεί επιπλωμένο επειδή έχει ένα ράντζο μέσα, έναν φούρνο μικροκυμάτων και ένα τραπέζι καφενείου. Τα σοβαρά βιβλία γράφονται —ας μας επιτραπεί η επανάληψη, κι ας το ’παμε μόλις τώρα— με όσες λέξεις πρέπει να γραφτούν. Οικονομία, οικονομία, οικονομία. Αν μπορείτε να σκεφτείτε πως το κείμενό σας είναι γραμμένο σε Μορς, θα καταλάβετε τι σημαίνει να το φορτώνετε με άχρηστες πληροφορίες, άχρηστα κεφάλαια, άχρηστους ήρωες, άχρηστες λέξεις, άχρηστο μπλα-μπλα. Επιμέλεια σημαίνει κόβω το λίπος, πετάω τα περιττά, σημαίνει πως αντιλαμβάνομαι ότι όλο εκείνο το υλικό είναι, ακριβώς άχρηστο, είναι ακριβώς έρμα. Κάθε σας λέξη πρέπει να εξυπηρετεί έναν σκοπό. Δεν σημαίνει ότι, κάνοντας οικονομία, σέβεστε τον χρόνο και την προσοχή των αναγνωστών σας, ή πως έτσι θα διασφαλίσετε ότι θα παραμείνουν αφοσιωμένοι από την πρώτη πρόταση έως την τελευταία στο βιβλίο σας. Όχι. Σημαίνει ότι ξέρετε πώς γράφονται τα βιβλία.

5. Σαφήνεια
Δεν είναι το ίδιο με την απλότητα, αλλά ανήκουν στο ίδιο στρατόπεδο. Και πάλι, δεν θέλουμε να γίνει πιο εύκολα αντιληπτό το όποιο «μήνυμά» μας. Θέλουμε να είμαστε σαφείς, κατά τον ίδιο τρόπο που δεν θέλουμε να μας μιλούν σαν την πυθία ή σαν τις μεταφράσεις με το Google. Είναι κατανοητό πως ένας νέος μπορεί να ζηλέψει την ασαφή πρόζα του «Οδυσσέα» ή τον περίπλοκο τρόπο του Πίντσον. Δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα· μπορεί να τους μιμηθεί όσο θέλει. Το αποτέλεσμα βέβαια θα είναι ο ορισμός τού κριντζ, κάτι πολύ κακό, έως και ανατριχιαστικά κακό, σαν ακάλεστη γλώσσα που γλείφει ένα αυτί. Χρησιμοποιήστε απλά λόγια και λογική οργάνωση της δομής του βιβλίου σας. Είτε εξηγείτε μια περίπλοκη έννοια, είτε αναπτύσσετε ένα επιχείρημα είτε αφηγείστε μια ιστορία, η σαφήνεια είναι ο πολυτιμότερος σύμμαχός σας. Ο άλλος δρόμος —ξαναλέμε— είναι ορθάνοιχτος. Και γιατί όχι; Πάρτε τον. Απλώς δεν οδηγεί πουθενά. Κανένας δεν έκανε καριέρα πουθενά πουλώντας στο κοινό αερολογίες. (Οκέι, εκτός από τους Γάλλους πανεπιστημιακούς, και από κάποιους μαθητές τους).

Οι κανόνες μαθαίνονται, και κανείς μπορεί να εκπαιδευτεί καλά και να προχωρήσει σ’ αυτό το μονοπάτι — σ’ αυτό το επάγγελμα, ή χόμπι. Γιατί το γράψιμο δεν είναι κάτι άλλο εκτός από αυτά τα δύο.

6. Ακρίβεια
Και αυτή η ποιότητα ανήκει στην ίδια συνομοταξία με τη σαφήνεια και την απλότητα. Η ακρίβεια είναι το #1 γνώρισμα της αριστοτεχνικής γραφής — εδώ που τα λέμε, και της αριστοκρατικής: π.χ., σκεφτείτε τον Μπουκόφσκι. Οι σωστές λέξεις, οι σωστές φράσεις, τα σωστά «ελληνικά», είναι το άλφα και το ωμέγα ενός βιβλίου, ενός οποιουδήποτε κειμένου, και κάθε μορφής επικοινωνίας. Και βέβαια, όχι μόνο επειδή η ακριβής γραφή δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνείας ή ασάφειας, ή επειδή διασφαλίζει ότι οι ιδέες μας μεταδίδονται ακριβώς όπως τις θέλουμε να μεταδοθούν. Όχι. Αλλά γιατί το αντίθετο είναι γνώρισμα πνευματικής ένδειας. Μάλιστα, δεν υπάρχει μεγαλύτερο ξεσκέπασμα αυτού του τύπου της ένδειας, από τη χρησιμοποίηση παραπλήσιων λέξεων, δήθεν πιο καλοφτιαγμένων, πιο λόγιων, για να πούμε κάτι που λέγεται με πολύ απλούς τρόπους, με τις απλούστερες δυνατές λέξεις. Π.χ., ένα κείμενο, ένα βιβλίο, οτιδήποτε, δεν «αποτελεί» («Το βιβλίο αυτό αποτελεί μυθιστόρημα») αλλά «είναι». Δεν λέμε «συγγράφω», ξέρω γω. Φανταστείτε τον εαυτό σας σε μια συνέντευξη να λέτε, «Τώρα συγγράφω ένα μυθιστόρημα που—» λες και είστε ο Θουκυδίδης. Δεν συγγράφει κανείς μας. Είναι σαν τα μπάνερ στα μαγαζιά που γράφουν με κολοσσιαία γράμματα «Επίλεξε αυτό», ή σαν τον χασάπη μου που ήθελε να μου απευθύνεται λόγϊα και μου έλεγε πάντα, απαντώντας στο, «Τι κάνετε, κύριε Σάκη;» λέγοντας: «Τα σύνηθες». Είναι ντροπή. Η ακρίβεια, μαζί με τις αδελφές της, τη σαφήνεια και την απλότητα, είναι οι μοναδικές τρεις Μούσες που σας χρειάζονται. Να αγαπάτε τη φινέτσα, που μισεί την εκζήτηση.

7. Αυθεντικότητα
(Ε) Νομίζουμε πως δεν χρειάζεται να επιχειρηματολογήσουμε για το πόσο απαραίτητη είναι η αυθεντικότητα στις σχέσεις μας με τους άλλους, στην καθημερινή ζωή. Όμως είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, απαραίτητη και στο γράψιμο. Η αυθεντικότητα βρίσκεται στην καρδιά της γραφής. Ή μάλλον: είναι η ίδια της η καρδιά. Ξέροντας πως υπάρχει ειδικό μέρος στην Κόλαση για τους λογοκλόπους, μπορούμε να καταλάβουμε τι σημαίνει αυθεντική γραφή, μια γραφή που αντικατοπτρίζει τη μοναδική, προσωπική φωνή μας και τις εμπειρίες μας: αυτό που είμαστε. Ένα κείμενο οφείλει να είναι γνήσιο, πρωτότυπο και βαθιά —ξαναλέμε— προσωπικό. Άλλωστε, μόνο τότε είναι που μπορεί να έχει απήχηση στους αναγνώστες. Το κοινό ξέρει πότε αυτό που διαβάζει είναι παρμένο από κάπου αλλού, πότε είναι μίμηση, πότε φτηνή απομίμηση — και πότε «κινέζικο», του πανεριού. Μάλιστα, συχνά αποζητά ακριβώς αυτό: μια συνταγή (και καλά κάνει, αυτό σημαίνει εν πολλοίς genre λογοτεχνία. Εν πολλοίς, πλην όχι μόνον). Δεν χρειάζεται να επινοήσει κανείς καινούργιους μύθους (δεν υπάρχουν, εδώ και αιώνες) ή ένα… τέταρτο πρόσωπο για να γράψει. Αρκεί αυτό που γράφει να είναι αυτός: με άλλα λόγια, να είναι ειλικρινές. (Κι εδώ βέβαια συναντάμε πάλι την ποιότητα της ειλικρίνειας). Ακόμη και εξωγήινοι να είναι οι ήρωές σας, τους έχετε δώσει ζωή αντλώντας από τις δικές αλήθειες, από τα δικά συναισθήματα, και από τις δικές σας ιδέες. Κανείς μπορεί, και επιβάλλεται, να κλέβει από παντού, σαν την κίσσα. Προφανώς! Αλλά το τελικό προϊόν πρέπει να είναι δικό του. Αλήθεια, δεν χρειάζεται να επιχειρηματολογήσουμε περαιτέρω επ’ αυτού. Δεν άξιζε καν τον κόπο μέχρι τώρα.

8. Ταύτιση
Όπως δεν ζούμε για εμάς, έτσι δεν γράφουμε για εμάς. Το γράψιμο, άλλωστε, είναι βαρετό και κουραστικό. Γράφουμε για τους άλλους. Γράφουμε για να διαβαστούμε. Γράφουμε για να γεννήσουμε σε άλλους ανθρώπους ενδιαφέρον για την ιστορία που έχουμε στο μυαλό μας. Γράφουμε για να ξεχυθούν μέσα τους συναισθήματα, νέες ιδέες, επιθυμίες, πόθοι. Κυρίως: για να περάσουν καλά την ώρα τους. Σ’ αυτό το «καλά» κρύβεται όλη η ουσία της δουλειάς. Δεν χρειάζεται να πιστεύουμε ότι το έργο μας θα αλλάξει κάτι στον κόσμο ή ότι θα αντέξει στη «δοκιμασία του χρόνου». Ή ότι θα αφήσει ένα ανεξίτηλο σημάδι σε κάποιον. Μέλημά μας είναι να είναι γεμάτες εκείνες οι δύο, δέκα, ή είκοσι ώρες που θα διαβάζει εκείνος εκεί ο άγνωστός μας άνθρωπος την ιστορία μας: ο Αναγνώστης. Να σκεφτεί ότι άξιζε τα λεφτά που ξόδεψε και άξιζε και τον χρόνο που επένδυσε. Ότι θα θέλει, ίσως, κάποια στιγμή να μας ξανασυναντήσει. Γι’ αυτό, πρέπει η ιστορία μας να γίνει δική του ιστορία. Το ξαναλέμε: Δεν είμαστε μόνοι. Δεν είμαστε νησιά. Το βιβλίο μας δεν είναι το δικό μας βιβλίο, αλλά το δικό του: του Αναγνώστη. Ταύτιση λοιπόν. Ο Αναγνώστης πρέπει να πάρει το μέρος ενός ήρωά μας, από την πρώτη παράγραφο ώς την τελευταία. Ο Αναγνώστης είμαστε εμείς.

9. Ευελιξία
Ένας συγγραφέας ξεχωρίζει από έναν μη συγγραφέα από την ικανότητά του να προσαρμόζει το στιλ γραφής του, τον τόνο του, την προσέγγισή του (στη φόρμα, στην πρόζα, στα πάντα) έτσι που να ταιριάζει σε διαφορετικά είδη κοινού, σε διαφορετικά λογοτεχνικά, φιλολογικά είδη, και σε διαφορετικά μέσα. Ένας συγγραφέας οφείλει να είναι κάτι παραπάνω από απλώς ικανός να αλλάζει ταχύτητες, να προσαρμόζεται, να ποικίλλει το ύφος του, να μεταμορφώνεται, ανάλογα με το αν γράφει σε ένα ακαδημαϊκό περιοδικό, στην πλατφόρμα ενός ΜΚΔ, ή στο φόρουμ της ομάδας του. Κυρίως όμως: ένας συγγραφέας πρέπει να μπορεί να κάνει πολλά. Κι αυτό όχι για να… επεκτείνει την εμβέλειά του ή για να ενισχύσει τον αντίκτυπό του, ή για να ευδοκιμήσει σε ένα αενάως εξελισσόμενο τοπίο επικοινωνίας ή επειδή η αγορά είναι αμείλικτη και η πίτα συγκεκριμένη και περιορισμένη. Όχι. Αλλά για να κατακτήσει τα εκφραστικά του μέσα, για να ασκηθεί με όλα του τα όπλα, για να ξέρει ότι, ανά πάσα στιγμή, μπορεί να φωνάξει, «Παρών!» Η άσκηση και η γνώση είναι εφόδια που δεν έχει την πολυτέλεια να λείπουν από τις αποσκευές του. «Και ηγέτης και για μπίρες»; Ναι, και ηγέτης και για μπίρες. Και το στιλ των βιβλίων που προτιμά, και που εντέλει επιλέγει, αλλά και (που λέει ο λόγος) οτιδήποτε άλλο. Μα και για έναν άλλο λόγο: για να ξέρει εκ των έσω γιατί επέλεξε αυτό που επέλεξε, και όχι απλώς σνομπάροντας τα άλλα είδη. Φανταστείτε τον Πικάσο, αλλά έναν Πικάσο πολύ κακό στο σχέδιο. (Ο Πικάσο ήταν μετρ στο σχέδιο, απροπό).

10. Επιμονή
Η επιμονή είναι ο αφανής ήρωας της γραφής — όπως ακριβώς και της ζωής. Η επιμονή να συνεχίσεις ακόμη και όταν αντιμετωπίζεις την απόρριψη, την κριτική, την αμφισβήτηση και την αυτοαμφισβήτηση για δέκατη, εκατοστή και χιλιοστή φορά. Οι επίμονοι συγγραφείς χαιρετίζουν τις προκλήσεις, είτε βλέποντάς τες σαν ευκαιρία για βελτίωση (ένα μηδαμινό, οπωσδήποτε, ποσοστό ανάμεσά τους), είτε επειδή ξέρουν πως μόνο έτσι προχωρά κανείς. Είτε έρχονται αντιμέτωποι με το σκοτεινό μπλοκ που δεν τους επιτρέπει να γράψουν ούτε λέξη, είτε έχοντας συγκεντρώσει ένα ολόκληρο άλμπουμ από επιστολές απόρριψης, είτε φοβούνται να μπουν στο Goodreads για να μη διαβάσουν άλλο ένα αρνητικό σχόλιο κάποιου ανωνύμου, η επιμονή είναι αυτή που τους δίνει τη δυνατότητα να μείνουν στο παιχνίδι, να ξεπεράσουν τα εμπόδια, και να σηκωθούν και να σταθούν στα πόδια τους πιο δυνατοί αυτή τη φορά, και ακόμη πιο δυνατοί την επόμενη φορά που θα ξαναπέσουν. Κανείς μας δεν έχει να χάσει τίποτε γράφοντας παραμύθια, εκτός από τον χρόνο του. Όμως τελικά δεν ήταν ακριβώς ξοδεμένος, έτσι δεν είναι; Σκαρώσαμε μια ιστορία που διαφορετικά δεν μπορούσε να υπάρξει. Ο πολιτισμός του ανθρώπου είναι ένας πολιτισμός ιστοριών, ένας αφηγηματικός πολιτισμός. Είμαστε μέρος του. Είμαστε κομμάτι του. Το καταφέραμε. Το κάναμε. Πετύχαμε.

H εικόνα είναι φτιαγμένη με το πρόγραμμα Copilot.