Καταθλιπτικό, παρακμιακόκαι ικανό να εμπνεύσει απελπισία, γι’αυτό αξίζει να απαγορευθεί: κάπως έτσι ήταν το σκεπτικό του λογοκριτικού σώματος της Σοβιετικής Ένωσης όταν αποφάσιζε να θέσει τη «Μεταμόρφωση» του Φραντς Κάφκα εκτός αγοράς.
Δεν ήταν βέβαια μόνο η «Μεταμόρφωση» του Κάφκα, αλλά και όλα τα άλλα γραπτά του που συνάντησαν αντιδράσεις και απαγορεύτηκαν κατά καιρούς – στη ναζιστική Γερμανία, την ΕΣΣΔ, την πατρίδα του συγγραφέα, Τσεχία, τότε κομμάτι της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας. Πάντοτε όμως, τις περισσότερες και εντονότερες αντιδράσεις συναντούσε η «Μεταμόρφωση», έργο που ενέπνευσε απέχθεια και θαυμασμό σε ισόποσες δόσεις. Χωρίς μάλιστα να είναι ένα έργο χρωματισμένο με τους ίδιους εμφανείς πολιτικούς και κοινωνικούς συνειρμούς όσο άλλα του ιδίου.
Ο Φραντς Κάφκα, όπως και η «Μεταμόρφωση» δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Γεννημένος στην Πράγα από Γερμανόφωνους γονείς εβραϊκής καταγωγής, υπήρξε παραγωγικότατος στο γράψιμό του, αλλά εξέδωσε λίγα πράγματα όσο ακόμα εν ζωή. Η «Μεταμόρφωση» (Die Verwandlung), που έγραψε σε διάστημα τριών εβδομάδων τον Δεκέμβριο του 1912 είναι ένα από αυτά.
Φραντς Κάφκα (1883-1924)
Όπως και τα υπόλοιπα γραπτά του που βγήκαν πριν τον θάνατό του, όταν η «Μεταμόρφωση» εκδόθηκε στη Λειψία το 1915, δεν κέντρισε ιδιαίτερα την προσοχή. Σήμερα, αντίθετα, αντιμετωπίζεται ως ένα μυθικό έργο, η βασική συνθήκη του οποίου είναι τοις πάσι γνωστή, ακόμα και στους μη εξοικειωμένους με την καφκική εργογραφία: ένας άνδρας, ο Γκρέγκορ Σάμσα, ξυπνάει ένα πρωί και έχει μεταμορφωθεί σε ένα τεράστιο ζωύφιο – ή ακριβέστερα, σε κάποιο υπερμέγεθες ακάθαρτο ζώο, όπως υποδηλώνει ο κάπως πιο ασαφής όρος «Ungeziefer».
Μόνο μετά τον θάνατο του Κάφκα το 1924, η «Μεταμόρφωση», όπως και άλλα ανέκδοτα έργα του που ήρθαν στο φως αναγνωρίστηκαν σαν τα αριστουργήματα που ήταν. Και ο σουρεαλιστικός εφιάλτης της «Μεταμόρφωσης» δικαιώθηκε σαν ένα από τα καθοριστικά έργα του υπαρξισμού. Όπως όμως ο Κάφκα δεν ήταν εκεί για να δει την επιτυχία του, δεν ήταν εκεί για να δει και τη λογοκρισία που υπέστη το έργο του.
Ο Κάφκα ήταν ήδη 11 χρόνια νεκρός, όταν το 1935, στη Γερμανία, απαγορεύτηκαν όλα τα έργα του, της «Μεταμόρφωσης» περιλαμβανομένης, μετά την άνοδο του ναζιστικού κόμματος στην εξουσία. Η επίσημη αιτία ήταν βέβαια η εβραϊκή καταγωγή του συγγραφέα, ως εκ τούτου και η απαγόρευση, κατά τις πρακτικές του υπουργείου Προπαγάνδας. Λέγεται όμως πως ο ίδιος ο Χίτλερ θεωρούσε τις θεματικές του έργου του Κάφκα εξαιρετικά επικίνδυνες. Γι’ αυτόν τον λόγο ζήτησε την απαγόρευση των έργων του, αλλά και την καταστροφή όσων ανέκδοτων χειρογράφων του μπορούσαν να βρεθούν. Χειρόγραφα, γράμματα και άλλα προσωπικά έγγραφα από τα αρχεία του Κάφκα καταστράφηκαν.
Δημόσια καύση βιβλίων από ενθουσιώδες πλήθος στη ναζιστική Γερμανία
Στη Σοβιετική Ένωση, το έργο απαγορεύθηκε επειδή θεωρήθηκε «κακό» για το ηθικό του λαού: παρακμιακό, καταθλιπτικό, ικανό να εμπνεύσει απελπισία. Ομοίως απαγορεύθηκαν και τα περισσότερα άλλα έργα του Κάφκα. Ωστόσο, μετά από πίεση χρόνων από ορισμένους πιο ανοιχτόμυαλους αξιωματούχους, που ζητούσαν να μπορεί τουλάχιστον να υπάρχει συζήτηση και έρευνα γύρω από την πνευματική κληρονομιά του Κάφκα, αν όχι νόμιμη κυκλοφορία των βιβλίων, η «Μεταμόρφωση» όπως και η «Σωφρονιστική Αποικία» του Κάφκα δημοσιεύτηκαν το 1964 σε ένα τεύχος του περιοδικού Inostrannaya Literatura. Εκτός από την ΕΣΣΔ, η απαγόρευση των έργων του Κάφκα ίσχυσε και σε χώρες του πρώην Ανατολικού Μπλοκ.
Ειδικά στην Τσεχοσλοβακία, την πατρίδα του συγγραφέα (ή μάλλον μία μετάλλαξη αυτής, αρκετά διαφορετική από την υπό Αυστροουγγρική κυριαρχία Τσεχία που γνώρισε ο ίδιος ο Κάφκα), η «Μεταμόρφωση», όπως και τα υπόλοιπα γραπτά του, απαγορεύθηκαν εκ νέου μετά την εισβολή των σοβιετικών στρατευμάτων στη χώρα το 1968, που έληξε βίαια τη σύντομη περίοδο άνθισης της χώρας γνωστής ως «Άνοιξη της Πράγας» και εισήγαγε τη χώρα σε μία περίοδο έντονης καταπίεσης και ανελευθερίας.
Στην Τσεχοσλοβακία υπήρξε και ένας επιπλέον λόγος, ένα παράλογο είδος μνησικακίας προς τον Κάφκα: το κομμουνιστικό καθεστώς εκεί, αλλά και η τσέχικη κοινωνία εν γένει, ποτέ δεν «συγχώρεσαν» στον Κάφκα ότι έγραφε στα γερμανικά και ουχί στα τσέχικα. Αυτή η γλωσσική επιλογή λειτούργησε σαν πρόσχημα ή σαν αιτιολογία που τους παρώθησε να αποκηρύξουν τη λογοτεχνική παρακαταθήκη του Κάφκα, να την απαξιώσουν και να την εξαφανίσουν ολοκληρωτικά δια μέσου της λογοκρισίας.
Οι Τσέχοι έχουν αποδείξει ότι μπορούν να είναι εξαιρετικά "αχάριστοι" με τους σπουδαίους συγγραφείς τους: τόσο ο Κάφκα όσο και ο άλλος μεγάλος Τσέχος των γραμμάτων, ο Μίλαν Κούντερα, μόλις τα τελευταία χρόνια αρχίζουν να κερδίζουν κάπως τον σεβασμό και το γνήσιο ενδιαφέρον των συμπατριωτών του, μέσα από καινούριες εκδόσεις. Μετά τη Βελούδινη Επανάσταση του 1989 και την κατάρρευση του κομμουνισμού, η «Μεταμόρφωση», καθώς και όλα τα άλλα, ολοκληρωμένα και ημιτελή έργα του Κάφκα κυκλοφόρησαν ξανά νόμιμα στην πατρίδα του συγγραφέα.
Συχνά ο μύθος της ίδιας της ιστορίας της «Μεταμόρφωσης» επισκιάζει την πορεία της στον χρόνο και τη δυσμενή αντιμετώπιση που έλαβε μέσα σε διαφορετικά καθεστώτα. Στην πραγματικότητα, όμως, είναι εξίσου δύσκολο να προσδιορίσει κανείς με ακρίβεια γιατί απαγορεύθηκε η νουβέλα αυτή, όσο δύσκολο είναι να εντοπίσει τα κρυφά νοήματα της, τις αφανείς σημασίες της ίδιας της μεταμόρφωσης του Σάμσα και της πρόσληψής της από το περιβάλλον του ήρωα.
Ο χορευτής Έντουαρντ Γουάτσον έλαβε διθυραμβικές κριτικές για την ερμηνεία του ως Γκρέγκορ Σάμσα σε παράσταση βασισμένη στη "Μεταμόρφωση" που ανέβηκε πέρυσι στο Linbury Studio του Λονδίνου
Απαγορεύθηκε στη Σοβιετική Ένωση επειδή πραγματικά θεωρήθηκε έργο «καταθλιπτικό» και ίσως και μισανθρωπικό; Απαγορεύθηκε στη ναζιστική Γερμανία λόγω της εβραϊκής καταγωγής του συγγραφέα ή μήπως (και) επειδή δεν προήγαγε απολλώνεια ιδεώδη αρμονίας και ομορφιάς, έχοντας ένα τερατώδες, υπερμέγεθες ζωύφιο για πρωταγωνιστή; Μία τέτοια μεταμόρφωση θα ήταν εξαιρετικά απεχθής για τους θιασώτες της ναζιστικής ιδεολογίας, ιδίως αν θεωρούσαν πως μπορεί να εκληφθεί ως κεκαλυμμένη αντι-άρεια προπαγάνδα. Απαγορεύθηκε στην Τσεχία απλά επειδή και μόνο το σύνολο του έργου του Κάφκα ήταν στην «μπούκα» επειδή ο συγγραφέας αρνείτο να γράψει στα τσέχικα και προτιμούσε τα γερμανικά;
Οι πιθανές δικαιολογίες είναι εκεί, στ΄αλήθεια όμως κανείς δεν μπορεί με απόλυτη βεβαιότητα να προσδιορίσει γιατί το εν λόγω έργο προκάλεσε τόση ενόχληση που κρίθηκε επιτακτικό και αναγκαίο το καταχώνιασμά του – τη στιγμή που (εμφανώς) ούτε σεξουαλικά ήθη προσβάλλει, ούτε πολιτικές πεποιθήσεις, ούτε θρησκευτικό αίσθημα. Ίσως να είμαστε πιο ακριβείς αν λέγαμε τελικά πως η «Μεταμόρφωση» συνιστά ένα είδος οιονεί «υπαρξιακής προσβολής» - προσβάλλει την ίδια την ανθρώπινη μας υπόσταση, την «ανθρωπινότητά» μας με την ίδια δριμύτητα που άλλα, εξίσου σοκαριστικά και προκλητικά έργα, προσβάλλουν τις «καθιερωμένες» μας πολιτικές, κοινωνικές, θρησκευτικές και σεξουαλικές αξίες.
Σε κάθε περίπτωση, η ενόχληση που προκάλεσε η «Μεταμόρφωση» και επέσυρε την απαγόρευσή της παραμένει το ίδιο κρυπτική, το ίδιο διαφεύγουσα και αινιγματική, όσο και το περιεχόμενο και οι συμβολισμοί της ιστορίας.
Δες εδώ και δύο πανέμορφα μικρού μήκους animation που διασκευάζουν τη "Μεταμόρφωση":
"Η Μεταμόρφωση του κυρίου Σάμσα" (1977) της Καναδής Κάρολιν Λιφ
Στο βιβλίο του κτηνιάτρου Κλοντ Μπεατά, που μπήκε στη λίστα των πλέον ευπώλητων βιβλίων της Γαλλίας, μαθαίνεις πολλά και άγνωστα μυστικά για τη γάτα σου
13°
