Τα αγαπημένα βιβλία των λογοκριτών #23

«Και τω όντι τι γελοιωδέστερον ή να βλέπη τις την θρησκείαν εξ ης περιμένομεν την μέλλουσαν ημών σωτηρίαν, ούτω ασυστόλως νοθευομένην με τας γελοίας επινοήσεις ανοήτων καλογήρων συζητούντων περί του τι γίνεται εν τω στομάχω του μεταλαμβάνοντος το σώμα του Σωτήρος, ή Συνόδων συνερχομένων ν' αποφασίσωσιν αν ανήκωσιν ή όχι εις το ανθρώπινον γένος αι γυναίκες;»

Αυτά αναρωτιόταν σε άρθρο του πάνω από 145 χρόνια πριν ο Εμμανουήλ Ροΐδης, συγγραφέας της περίφημης «Πάπισσας Ιωάννας», όταν η Εκκλησία ζήτησε – αλλά δεν πέτυχε – τη δίωξή του, και όταν το βιβλίο του αναθεματίστηκε ως βέβηλο και βλάσφημο, προϊόν του Σατανά. Σας θυμίζει κάτι;

Εμμανουήλ Ροΐδης (1836-1904)

Τα σημεία και τέρατα (βλ. Pastitsiosgate) που βλέπουμε τις τελευταίες μέρες στη χώρα μας γεννάνε αναπόφευκτα το ερώτημα: Οι αρχές και όσοι εισηγήθηκαν τη σύλληψη του δημιουργού του Παστίτσιου δεν έχουν ξανακούσει τον όρο «θρησκευτική σάτιρα»; Ή μήπως ο εν λόγω όρος έχει πέσει σε αχρηστία στην Ελλάδα; Γιατί έχει πίσω του παράδοση τουλάχιστον 150 χρόνων, από την εποχή που ο μάστορας του είδους Εμμανουήλ Ροΐδης σκανδάλισε με το απολαυστικό του μυθιστόρημα «Πάπισσα Ιωάννα». Και ο Ροΐδης, παρά τις αντιδράσεις και τις προσπάθειες της Εκκλησίας για λογοκρισία και δίωξη, απέφυγε τη σύλληψη - και όλα αυτά τον 19ο, όχι τον "προηγμένο" 21ο αιώνα.

Έργο αγνώστου από το 1560, που απεικονίζει την Ιωάννα

Γεννημένος στο 1836 στην Ερμούπολη της Σύρου, ο Ροΐδης υπήρξε γόνος εύπορης οικογένειας του νησιού και πέρασε οκτώ χρόνια στην Ιταλία, όπου και έλαβε «δυτική» ευρωπαϊκή μόρφωση. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Ιταλία, ο Ροΐδης έμαθε για τον γνωστό μεσαιωνικό θρύλο της Πάπισσας Ιωάννας. O Ροΐδης άκουσε πρώτη φορά για τον θρύλο κατά τη διάρκεια μιας συγκέντρωσης Ελλήνων στο σπίτι του, στο Λιβόρνο της Ιταλίας, όπου πολλοί εκ των παρευρισκομένων εκτόξευαν μύδρους για τις ανηθικότητες των Παπών. Κάπως έτσι έπεσε στο τραπέζι και ο θρύλος της Πάπισσας Ιωάννας, μίας γυναίκας με καταγωγή από τη Βόρεια Ευρώπη που κατέληξε, μεταμφιεσμένη σε μονάχο, να φτάσει μέχρι το αξίωμα του Πάπα στη Ρώμη, όπου και τελικά έμεινε έγκυος και γέννησε μπροστά στα μάτια χιλιάδων πιστών.

Η σκηνή της αποκάλυψης του φύλου της Ιωάννας - ο τοκετός του "Πάπα" - σε χαρακτικό του 1353, από τον Βοκκάκιο

Αντιπαπική προτεσταντική αλληγορία, που παρουσιάζει την Πάπισσα Ιωάννα σαν την πόρνη της Βαβυλώνης, καθισμένη πάνω στο επτακέφαλο τέρας της Αποκάλυψης (από Βίβλο του Λούθηρου, έκδοση του 1545)

Από τράπουλα ταρό

Ο Ροΐδης γοητεύτηκε τόσο πολύ από την ιστορία, για την οποία θεωρούσε μάλιστα πως έχει κάποια ιστορική βάση, που αργότερα, όταν πια είχε επιστρέψει οριστικά στην Ελλάδα και ζούσε στην Αθήνα, υπήρξε η βάση για το μυθιστόρημά του «Πάπισσα Ιωάννα» (1866), μία σπαρταριστή σάτιρα του κλήρου: στο στόχαστρό του βρίσκονται η υποκρισία των ιερέων, οι δεισιδαιμονίες τους, η φιλαργυρία τους, η λαγνεία τους, η αμετροεπής φιλοδοξία τους, η μικρότητά τους.

Ο 30χρονος τότε Ροϊδης προκάλεσε πάταγο με το μυθιστόρημά του, που έφερε τον σατιρικό υπότιτλο "Μεσαιωνική Μελέτη". Η κομψή καθαρεύουσα του Ροΐδη βρίσκεται σε ζωηρή αντίστιξη με την κοφτερή ειρωνεία της ιστορίας. Ο Ροΐδης σατιρίζει ανελέητα τόσο την Καθολική όσο και την Ορθόδοξη Εκκλησία. Λάγνοι, φιλάργυροι και υποκριτές παπάδες δεσπόζουν στην ιστορία, ενώ η ίδια η Ιωάννα αποδεικνύεται τόσο αδιάντροπα φιλόδοξη, φιλοτομαρίστρια και φιλήδονη στην πορεία της προς την κορυφή. Τα σκανδαλιστικά υπονοούμενα και η ελευθεροστομία του Ροϊδη ήταν βέβαιο πως θα προξενούσαν πολλές αντιδράσεις.

Η πρώτη αντίδραση ήρθε από τον σκληροπυρηνικό επίσκοπο Καρυστίας, Μακάριο, ο οποίος με άρθρο του στην εφημερίδα «Εθνοφύλαξ» καταδίκασε το βιβλίο ως βλάσφημο. Ο Μακάριος κατάφερε πολύ γρήγορα να πάρει με το μέρος του την Ιερά Σύνοδο, αλλά και μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης.

Τελικά, στις 4 Απριλίου 1866, η Ιερά Σύνοδος καταδίκασε και αναθεμάτισε το βιβλίο, καλώντας το ποίμνιο να μην το διαβάσει, αφού όποιος ερχόταν σε επαφή με τις σελίδες της βέβηλης «Πάπισσας Ιωάννας» έθετε σε κινδύνους τόσο την ψυχική όσο και τη σωματική υγεία του. Η επίσημη ανακοίνωση της συνόδου έλεγε τα ακόλουθα: «Απεκήρυξε το περί ου ο λόγος μυθιστόρημα και παρέδωκεν αυτό τω αναθέματι ως αντιχριστιανικόν και κακόηθες διότι γέμει δυστυχώς πάσης ασεβείας, κακοδοξίας και αισχρότητος», πως ήταν «βορβορώδες» και «ατιμωτικόν». Ο ίδιος ο Ροΐδης κατηγορήθηκε ως «όργανο του σατανά, έχιδνα, κακούργος, μισαρός, ανατροπεύς καθεστώτων...»

Σκηνές από την κινηματογραφική διασκευή του θρύλου της Ιωάννας (2009), με τη Γιοχάνα Βόκαλεκ στον ρόλο

Με σειρά δημοσιεύσεών της, η Ιερά Σύνοδος προσπάθησε να πετύχει τόσο τον αφορισμό όσο και την ποινική δίωξη του Ροΐδη για προσβολή του θρησκευτικού αισθήματος. Εδώ αξίζει να αναφερθεί μία παράξενη σύμπτωση: το 1749, ένας πρόγονος του Ροΐδη, ο ιερομόναχος Μακάριος Ροΐδης από τη Χίο είχε επίσης παραπεμφθεί προς αφορισμό, πιθανώς λόγω των στενών σχέσεων που είχε με καθολικούς. Γοητευμένος από το πνεύμα του Μακάριου, ο Πατριάρχης τον αθώωσε από τις κατηγορίες, όμως οι εχθροί του ιερομόναχου έσπευσαν κατόπιν να τον δολοφονήσουν με δηλητήριο.

Ευτυχώς, ο Ροΐδης γλίτωσε τόσο το δηλητήριο όσο και τον αφορισμό. Βέβαια, και στη δική του περίπτωση έπαιξε ρόλο η γοητεία του και η πνευματώδης προσωπικότητά του. Ήδη την εποχή της «Πάπισσας», ο Ροΐδης ήταν γνωστός και αγαπητός για την ευφυϊα του και την ευγλωττία του. Παρότι συζητήθηκε το ενδεχόμενο δίωξής του, το ενδεχόμενο αυτό απορρίφθηκε από τον εισαγγελέα. Ο ίδιος ο Ροΐδης σατίρισε αργότερα το ζήτημα με το γνωστό ύφος του:: «ο κύριος εισαγγελεύς ουδ' απάντησιν έδωκεν, και οι δικασταί απεκρίθησαν γελώντες οτι αφού το βιβλίον είναι αφορισμένον, δεν δύνανται να το αναγνώσουσιν δια να το δικάσωσιν...».Ομοίως, ο Πατριάρχης προτίμησε να μην μπει σε διαδικασία αφορισμού του, παρόλο που για χρόνια αργότερα, μέχρι και σήμερα, έχει επικρατήσει η εσφαλμένη εντύπωση πως ο Ροΐδης αφορίστηκε.

Το ζήτημα είχε ξεκαθαρίσει εξαρχής ο ανιψιός και βιογράφος του Ροΐδη Ανδρέας Ανδρεάδης, ο οποίος έγραψε σε άρθρο του στην εφημερίδα «Σκριπ» στις 9 Ιανουαρίου 1904, μία μέρα μετά τον θάνατο του Ροΐδη: «Ο Ροΐδης εξ όσων γνωρίζω ουδέποτε αφωρίσθη. Διά τούτο εξηκολούθησε τελών τα θρησκευτικά του καθήκοντα, οσάκις δε διωρίζετο εις δημοσίαν υπηρεσίαν εφρόντιζε να ομνύη τον νενομισμένον όρκον προ του ιερέως της ενορίας του. Διά τούτο δ’ επίσης δεν εδέησε, όπως ανέγραψαν τινές εφημερίδες, ν’ αρθή ο αφορισμός, όπως μεταλάβη των αχράντων μυστηρίων και κηδευθή χριστιανικώς».

Η Λιβ Ούλμαν ως Ιωάννα σε κινηματογραφική διασκευή της μεσαιωνικής ιστορίας (1972)

Ο Ροΐδης απάντησε με σειρά δημοσιεύματων στην καταδική εκ μέρους της Συνόδου, τα οποία αρχικά υπέγραψε με ψευδώνυμο. Μεταξύ άλλων, ανέφερε χαρακτηριστικά σε ένα από αυτά, με το γνωστό σκωπτικό του ύφος: «Το δε σωτήριον έτος 1865 είναι είπερ τι άλλο ακατάλληλον δι' αφορισμούς και καταδιώξεις συγγραφέων. Το ιερατικόν οικοδόμημα καταρρέει πανταχού και η γαλλική γερουσία καθιερώνει την ελευθερία του λόγου, γενική δε περιέργεια και άκρατος προς την ελευθέραν έρευναν οργασμός κατέχει πάντας τους λαούς».

Αλλού αναφέρει: «Ταύτα, Άγιοί μου Πατέρες, έκρινα καλόν να παρατηρήσω εις υμάς, ως ευπειθές τέκνον της ορθοδόξου Εκκλησίας. Ήδη δε συγχωρήσατέ μοι και ως απλούς τίμιος άνθρωπος να παρατηρήσω ότι τα επίθετα βλάσφημος, κακούργος, ασεβής, όργανον του σατανά κ.τ.λ. ου μόνον απαγορευμένα είναι υπό των θείων κανόνων και ανάρμοστα εις χείλη προωρισμένα να δοξολογώσι τον Πλάστην, αλλά και έχουσιν εις τα στόματα υμών σημασίαν όλως διάφορον της συνήθους. Διότι ο κόσμος συνείθισε προ πολλού, όταν ακούση αυτά προφερόμενα υπό ιερέων, να τα μεταφράζει αμέσως διά του φιλαλήθης, ειλικρινής, προοδευτικός και άλλων τοιούτων, ενθυμούμενος ότι βλάσφημοι και ασεβείς ωνομάσθησαν ο Γαλιλαίος, ο Ούσιος, ο Πασκάλ, ο Κοραής, ο Βάμβας και ο Φαρμακίδης.

Τοιούτον είναι το πνεύμα του αιώνος, κωφεύοντος εις πάσαν αναπόδεικτον κατηγορίαν και αντί ύβρεων και απαγορεύσεων ζητούντος φως, συζήτησιν και διδασκαλείαν. Το πνεύμα τούτο ονομάζουσι πολλοί των ορθοδόξων ασεβές και αντιχριστιανικόν, ποθούντες, φαίνεται, τον χρυσούν αιώνα του Βυζαντίου, ότε οι αφορισμοί και οι ευνούχοι του Παλατίου ήσαν στηρίγματα της ορθοδοξίας…

Και αλλού: «Και εν πρώτοις συγχωρήσατε να ερωτήσω υμάς, τι εννοείτε διά της λέξεως θρησκεία; Ο βασιλεύς της Γαλλίας Λουδοβίκος ο ΙΔ΄ συνήθιζε να λέγει: "Η Γαλλία είμαι εγώ". Ούτω φαίνονται εννοήσαντες τον Χριστιανισμόν και πολλοί κατά καιρούς αρχιερείς, ει και δεν ετόλμησαν να είπωσιν αναφανδόν: "Η θρησκεία είμεθα ημείς".

Η Τζένη Καρέζη ως Ιωάννα, σε παράσταση που ανέβηκε στο Θέατρο Αθήναιον το 1977

Παρά τις αντιδράσεις των συντηρητικών και της Εκκλησίας, η «Πάπισσα Ιωάννα» έγινε το πιο διαβασμένο ελληνικό μυθιστόρημα της εποχής του, τόσο εντός όσο και εκτός Ελλάδας. Μεταφράστηκε σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες και για δεκαετίες υπήρξε μακράν το πιο γνωστό βιβλίο εξ Ελλάδας στο εξωτερικό. Άλλωστε, και για τις ανώτερες τάξεις των Αθηνών, παρά την καταδίκη της Εκκλησίας, η «Πάπισσα» ήταν τουλάχιστον μία ένοχη απόλαυση: μία ραφινάτη, πικάντικη, πιπεράτη, απροκάλυπτη σάτιρα του κλήρου και των ιστορικών μυθιστορημάτων γραμμένη σε μία γλώσσα θαυμάσιας λεπτότητας και ακρίβειας.

Η «Πάπισσα Ιωάννα» βέβαια δεν γλίτωσε και την καταδίκη από την Καθολική Εκκλησία και την εγγραφή της στο Index των Απαγορευμένων Βιβλίων (Index Librorum Prohibitorum), της λίστας των «βλάσφημων» βιβλίων και συγγραφέων που κάθε λίγα χρόνια συνέτασσε το Βατικανό.

Ο Ροΐδης έζησε την υπόλοιπη ζωή του διακεκριμένος μετά το σκάνδαλο και την τεράστια εμπορική επιτυχία της «Πάπισσας», γράφοντας ευφυή σάτιρα και εμπλεκόμενος συχνά πυκνά σε άλλα σκάνδαλα και κόντρες με ποιητές της εποχής.

Αν και το ίδιο το βιβλίο δεν έχει διασκευαστεί ποτέ για τον κινηματογράφο, η μεσαιωνική ιστορία της Ιωάννας έγινε ταινία δύο φορές, μία το 1972 με τη Λιβ Ούλμαν και μία το 2009.

Παρόμοια προβλήματα θα αντιμετώπιζε σχεδόν 90 χρόνια αργότερα ο Νίκος Καζαντζάκης για τον «Τελευταίο Πειρασμό» και μερικά ακόμα έργα του, για τα οποία έφτασε κοντά στο να αφοριστεί και να διωχθεί ποινικά, αλλά Πατριάρχης και κράτος ευτυχώς σκέφθηκαν λογικά.

Δυστυχώς, τα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα η θρησκευτική υστερία στην Ελλάδα βρίσκεται σε έξαρση περισσότερο και από την εποχή της "Πάπισσας Ιωάννας", αν κρίνουμε από τη δίωξη του Γκέρχαρντ Χάντερερ το 2005 για τη θρησκευτική σάτιρα "Η Ζωή του Ιησού" και την πρόσφατη Παστιτσειάδα...