Την εβδομάδα που πέρασε ανακοινώθηκε η δημιουργία "εκπαιδευτικού" βιντεοπαιχνιδιού στο Ιράν, με τον εύγλωττο τίτλο "Η Αγχώδης Ζωή του Σαλμάν Ρούσντι και η Εφαρμογή της Ετυμηγορίας του", στο οποίο οι παίκτες καλούνται να εφαρμόσουν τον φετφά (fatwa) που είχε βγάλει ο Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί το 1989 και με την οποία καταδίκαζε τον συγγραφέα Σαλμάν Ρούσντι σε θάνατο για το βλάσφημο μυθιστόρημά του "Οι Σατανικοί Στίχοι". Με ένα σμπάρο δυο τρυγόνια: οι πιτσιρικάδες του Ιράν και θα μάθουν για το σκάνδαλο Ρούσντι και θα απονείμουν, έστω και εικονικά, δικαιοσύνη στον "άπιστο".
Το πιο μισητό βιβλίο στον μουσουλμανικό κόσμο: εξαιρουμένων αμιγώς πολιτικών και θρησκευτικών κειμένων, το μυθιστόρημα «Οι Σατανικοί Στίχοι» (The Satanic Verses, 1988) του Αγγλοϊνδού Σαλμάν Ρούσντι έχει το αμφίβολο προνόμιο να είναι το πιο "αιματηρό" βιβλίο του 20ου αιώνα. Υπολογίζεται πως πάνω από 50 άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους, άμεσα ή έμμεσα, για ένα βιβλίο που, λόγω της βλάσφημης, για τους Μουσουλμάνους, θεματικής του, υπήρξε η αφορμή για δεκάδες βίαια επεισόδια.
Ο Σαλμάν Ρούσντι γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Βομβάη, γόνος μεγαλοαστικής, λόγιας οικογένειας. Αργότερα σπούδασε στο Κέιμπριτζ της Αγγλίας και ξεκίνησε να εργάζεται ως κειμενογράφος για διαφημιστικές εταιρείες. Το δεύτερο του βιβλίο, «Τα Παιδιά του Μεσονυχτίου» (Midnight’s Children, 1981) του χάρισε το βραβείο Booker και τον έκανε διεθνώς γνωστό.
Σαλμάν Ρούσντι (1947-)
Το 1988 ήταν η χρονιά που εκδόθηκε το magnum opus του, «Οι Σατανικοί Στίχοι», μία εποποιία μαγικού ρεαλισμού που ο τίτλος της παραπέμπει σε ορισμένους – αμφισβητούμενους – στίχους του Κορανίου. Μέσα από την ιστορία των δύο πρωταγωνιστών (και ανταγωνιστών) του βιβλίου, δύο Ινδούς Μουσουλμάνους, ο Ρούσντι εξερευνά ζητήματα όπως η θρησκεία, η ταυτότητα, ο θάνατος, ο έρωτας, η μεταμόρφωση, η σύγκρουση Ανατολής και Δύσης. Το μυθιστόρημα διακρίνεται για τα στοιχεία μαγικού ρεαλισμού του, που είναι εμφανή και στις διάφορες ονειρικές παράλληλες ιστορίες του. Ήταν όμως μία από αυτές, μία ανορθόδοξη εκδοχή της ζωής του Μωάμεθ – που στο βιβλίο αποκαλείται «Μαχούντ» ή «Αγγελιαφόρος» - που προκάλεσε την οργή των απανταχού Μουσουλμάνων. Και η οργή αυτή πολύ γρήγορα βγήκε εκτός ελέγχου.
Ακόμα και πριν την έκδοση των «Σατανικών Στίχων», οι απόψεις του Ρούσντι, τις οποίες δεν δίσταζε να εκφράζει με κάθε ευκαιρία, τον είχαν μετατρέψει σε αμφιλεγόμενη φιγούρα. Λέγεται πως το βιβλίο του «Τα Παιδιά του Μεσονυχτίου» είχε εξοργίσει την τότε πρωθυπουργό Ίντιρα Γκάντι επειδή άφηνε αιχμές πως η Γκάντι είχε προκαλέσει εμμέσως τον θάνατο του συζύγου της (πέθανε από καρδιακή προσβολή) παραμελώντας την υγεία του. Υποστήριξε ανοιχτά την Ισλαμική Επανάσταση του Ιράν το 1979, καταδίκασε τη βομβιστική επιδρομή των ΗΠΑ στη Λιβύη το 1986 (αλλά αργότερα δέχθηκε απειλές από τον Μουαμάρ Καντάφι) και κατήγγειλε απερίφραστα την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ. Κοντολογής, ο Ρούσντι δεν ήταν ακριβώς καινούριος σε αυτό που συνοψίζεται θαυμάσια στα αγγλικά με μία μόνο λέξη: controversy.
Στους «Σατανικούς Στίχους», ο Ρούσντι (σημειωτέον, δηλωμένος άθεος) χρησιμοποίησε πληθώρα στοιχείων από το Κοράνι και τη μουσουλμανική παράδοση, η χρήση των οποίων όμως θεωρήθηκε προσβλητική ή ακόμα και βλάσφημη για τους Μουσουλμάνους. Επρόκειτο κυρίως για τη χρήση «ιερών» ονομάτων τα οποία ο Ρούσντι έδωσε στους χαρακτήρες του, όπως «Σαλαντίν» (Μουσουλμάνους ήρωας) και «Αγιέσα» (μία από τις γυναίκες του Μωάμεθ). Ακόμα πιο εξοργιστική για τους Μουσουλμάνους ήταν η χρήση του «Μαχούντ» ως όνομα του Προφήτη – ένα κοροϊδευτικό υποκοριστικό του Μωάμεθ.
Το βιβλίο κυκλοφόρησε από τη Viking Press τον Σεπτέμβριο του 1988. Μιλώντας χρόνια αργότερα για τις φοβερές ταραχές που πυροδότησαν οι «Σατανικοί Στίχοι» ο Ρούσντι ισχυρίστηκε πως «περίμενα πως μερικοί μουλάδες θα προσβάλλονταν, θα με έβριζαν, και μετά θα μπορούσα να υπερασπιστώ το όνομά μου δημοσίως… ειλικρινά ποτέ δεν περίμενα κάτι τέτοιο».
Τον Οκτώβριο του 1988, τα γραφεία της Viking Press στο Λονδίνο αρχίζουν να δέχονται απειλητικά τηλεφωνήματα από εξαγριωμένους Μουσουλμάνους που απαιτούν το βιβλίο να αποσυρθεί από τα ράφια των βιβλιοπωλείων. Τον ίδιο μήνα, το βιβλίο απαγορεύεται στην πατρίδα του Ρούσντι, την Ινδία. Τον Νοέμβριο, οι «Στίχοι» απαγορεύονται στο Πακιστάν, το Μπαγκλαντές, τη Σαουδική Αραβία, την Αίγυπτο, τη Σομαλία, το Σουδάν, την Ινδονησία, το Κατάρ και τη Νότια Αφρική (η τελευταία το επέτρεψε το 2002). Τον Δεκέμβριο, στη Σρι Λάνκα. Τον Μάρτιο του 1989, το βιβλίο απαγορεύεται στη Ζανζιβάρη (ποινή φυλάκισης: τρία χρόνια) και τη Μαλαισία (ποινή επίσης στα τρία χρόνια).Διάφορες χώρες με μεγάλο μουσουλμανικό πληθυσμό (Κένυα, Ταϊλάνδη, Τανζανία, Σιγκαπούρη, Σιέρα Λεόνε, Παπούα Νέα Γουινέα, Λιβερία) επιβάλλουν ποινές για την κατοχή του βιβλίου. Η τελευταία χώρα που το απαγορεύει είναι η Βενεζουέλα, τον Ιούνιο του 1989. Η μόνη χώρα με κατά βάση μουσουλμανικό πληθυσμό που δεν έχει απαγορεύσει το βιβλίο παραμένει η Τουρκία.
"Απαγορεύστε τους Σατανικούς Στίχους", "Ρούσντι φάε τις λέξεις σου", "Penguin σκουπίδια"
"Απαίτηση των Μουσουλμάνων η απαγόρευση του βιβλίου", "Penguin, μη γίνεσαι ταμπλόιντ"
Στις 2 Δεκεμβρίου 1988, σημειώνεται το πρώτο δημόσιο κάψιμο αντίτυπων των «Στίχων», στο Μπόλτον της Αγγλίας, παρουσία 7.000 Μουσουλμάνων. Τον Ιανουάριο του 1989, σημειώνεται παρόμοιο περιστατικό στο Μπράντφορντ. Την ίδια περίοδο, η διεθνής μουσουλμανική κοινότητα απαιτεί η Penguin να αποσύρει τα αντίτυπα του βιβλίου και να τα καταστρέψει. Στις 12 Φεβρουαρίου 1989, στο Ισλαμαμπάντ, μία διαμαρτυρία δέκα χιλιάδων ανθρώπων κατά του βιβλίου καταλήγει σε μία επίθεση στο Αμερικανικό Πολιτιστικό Κέντρο και αιματηρά επεισόδια. Απολογισμός: έξι νεκροί και πάνω από 100 τραυματίες. Την επόμενη μέρα, μία διαμαρτυρία στην πόλη Σριναγκάρ της Ινδίας καταλήγει σε θάνατο ενός ατόμου και τραυματισμό άλλων 100. Μία μέρα μετά, ο Αγιατολάχ Χομεϊνί προσδίδει μία τρομακτική διάσταση στα πράγματα.
Στις 14 Φεβρουαρίου 1989, τα πράγματα λαμβάνουν μία απροσδόκητα σημαντική τροπή, που υποκινεί σε σημαντικό βαθμό τα αιματηρά επεισόδια γύρω από το βιβλίο, όταν ο ηγέτης του Ιράν, Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί, επηρεασμένος από τα επεισόδια στην πρωτεύουσα του Πακιστάν, εκδίδει φετφά με την οποία ζητά τον θάνατο του Ρούσντι και των εκδοτών των «Σατανικών Στίχων» - με άλλα λόγια, την τιμωρία τους για το βλάσφημο περιεχόμενο του βιβλίου.
Ρουχολάχ Χομεϊνί (1902-1989)
Το μήνυμα του Χομεϊνί μεταδόθηκε μέσω ραδιοφώνου και ανέφερε, μεταξύ άλλων: «Ενημερώνω όλους τους γενναίους Μουσουλμάνους του κόσμου πως ο συγγραφέας των Σατανικών Στίχων, ένα κείμενο που γράφτηκε και εκδόθηκε ενάντια στο Ισλάμ, τον Προφήτη του Ισλάμ και το Κοράνι, μαζί με όλους τους επιμελητές και εκδότες που γνώριζαν το περιεχόμενό του, καταδικάζονται σε θάνατο. Καλώ όλους τους ανδρείους Μουσουλμάνους όπου και να βρίσκονται στον κόσμο να τους σκοτώσουν δίχως καθυστέρηση, προκειμένου κανείς να μην τολμήσει ξανά να προσβάλλει τις ιερές πεποιθήσεις των Μουσουλμάνων εφεξής. Όποιος πεθάνει για αυτόν τον σκοπό θα γίνει μάρτυρας, Αλλάχ θέλοντος».
Τα κίνητρα της απόφασης του Χομεϊνί έχουν έκτοτε αναλυθεί σε δεκάδες μελέτες. Υπάρχουν πολλές θεωρίες: ότι ο Χομεϊνί ήθελε να ανακτήσει τη στήριξη του μουσουλμανικού κόσμου στην Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν, ότι ήθελε να μεγαλώσει το χάσμα μεταξύ Δυτικού Κόσμου και Μουσουλμάνων, ότι ήθελε έναν αντιπερισπασμό για τους υπηκόους του μακριά από την ντροπιαστική για το Ιράν ανακωχή που είχε υπογράψει λίγους μήνες πριν με το Ιράκ.
"Ο Ρούσντι είναι Βρετανός πράκτορας", "Ο Ρούσντι πρέπει να πεθάνει", "Κάτω η Θάτσερ"
Λίγες μέρες μετά, ένας Ιρανός επιχειρηματίας επικήρυξε τον Ρούσντι έναντι 3 εκατ. δολαρίων (είχε προκηρυχθεί επικήρυξη 1 εκατ. δολαρίου από μία ιρανική οργάνωση). Ελπίζοντας σε μία διευθέτηση του ζητήματος, ο Ρούσντι ζήτησε δημόσια συγγνώμη. Όμως, η απάντηση που ήρθε από το γραφείο του Χομεϊνί δεν άφηνε περιθώρια για αναίμακτο ξεκαθάρισμα:
«Τα ιμπεριαλιστικά ξένα μέσα λανθασμένα υπέθεσαν πως οι αξιωματούχοι της Ισλαμικής Δημοκρατίας δήλωσαν πως θα άρουν την καταδίκη του συγγραφέα των Σατανικών Στίχων σε θάνατο αν αυτός μετανοήσει. Ο Ιμάμης Χομεϊνί δηλώνει: Το αρνούμαι 100%. Ακόμα και αν ο Σαλμάν Ρούσντι μετανοήσει και γίνει ο πιο ευλαβής Μουσουλμάνος όλων των εποχών, είναι υποχρέωση κάθε Μουσουλμάνου να χρησιμοποιήσει ό,τι διαθέτει, τη ζωή και τον πλούτο του, για να τον στείλει στην Κόλαση. Αν ένας μη Μουσουλμάνος γνωρίζει την τοποθεσία στην οποία βρίσκεται ο Ρούσντι και έχει την ικανότητα να τον δολοφονήσει ταχύτερα από τους Μουσουλμάνους, οι Μουσουλμάνοι είναι υποχρεωμένοι να τον αμείψουν για την πράξη του». Η Χεζμπολάχ και άλλες ένοπλες ισλαμιστικές ομάδες αντιδρούν με ενθουσιασμό στον φετφά του Χομεϊνί. Και ο Ρούσντι μπαίνει στο πρόγραμμα προστασίας της βρετανικής κυβέρνησης. Ούτε και η ενυπόγραφη διαβεβαίωση εκ μέρους του τον Δεκέμβριο του 1990, πως παραμένει πιστός Μουσουλμάνος, ούτε ο θάνατος του Χομεϊνί τον Ιούνιο του 1989 αλλάζουν κάτι.
Το χρονικό των ταραχών
Στις 22 Φεβρουαρίου 1989, οι «Σατανικοί Στίχοι» κυκλοφορούν στις ΗΠΑ. Και γρήγορα ξεκινούν οι απειλές κατά των βιβλιοπωλείων. Τον Μάρτιο του 1989, το FBI ενημερώνεται για 78 τηλεφωνικές απειλές κατά βιβλιοπωλείων σε αμερικανικό έδαφος. Δύο βιβλιοπωλεία στο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνια που διέθεταν το βιβλίο, βομβαρδίστηκαν. Τα γραφεία μίας εφημερίδας στη Νέα Υόρκη, η Riverdale Press, η οποία είχε υπερασπιστεί την ελεύθερη κυκλοφορία του μυθιστορήματος στο editorial της, επίσης δέχθηκαν βομβιστική επίθεση. Υπό το καθεστώς μίας τέτοιας άτυπης τρομοκρατίας, πολλά βιβλιοπωλεία στις ΗΠΑ (περίπου το ένα τρίτο των βιβλιοπωλείων όλης της χώρας) το απέσυραν από τα ράφια τους, ενώ άλλα προτίμησαν να το πουλάνε στα «κρυφά».
Παράνομη ιρανική έκδοση των "Σατανικών Στίχων" (2000)
"Σάλμαν Ρούσντι: Τρομοκράτης-υπάλληλος"
Στη Μεγάλη Βρετανία, τα πράγματα ήταν ακόμα χειρότερα. Στις 9 Απριλίου, δύο μεγάλα βιβλιοπωλεία στην Charing Cross (παραδοσιακά η «οδός των βιβλιοπωλείων» στο Λονδίνο) δέχθηκαν βομβιστική επίθεση. Μέχρι τον Μάιο, δεκάδες άλλα παρόμοια περιστατικά είχαν σημειωθεί. Βομβιστικές επιθέσεις δέχθηκαν και πολλά υποκαταστήματα της Penguin, στο Λονδίνο (ένα από αυτά μέσα στο πολυκατάστημα Liberty’s) και στο Γιορκ, ενώ εντοπίστηκαν εκρηκτικοί μηχανισμοί σε παραρτήματα της Penguin στο Νότιγχαμ και άλλες πόλεις της Αγγλίας. Οι βομβιστικές επιθέσεις αυτές στα βιβλιοπωλεία της ΗΠΑ και της Βρετανίας άφησαν πίσω τους δεκάδες θύματα. Στο Βέλγιο, δύο Μουσουλμάνοι που τάχθηκαν ανοιχτά κατά του φετφά δολοφονήθηκαν. Στις 27 Μαϊου, 20.000 Μουσουλμάνοι μαζεύονται στην Parliament Square του Λονδίνου και καίνε ομοίωμα του Ρούσντι.
"Είμαι ο Σατανάς Ρούσντι"
"Penguin" = Ιεροσυλία, Βλασφημία, Αλαζονεία
Στο μεταξύ, πραγματοποιούνται πολλές βίαιες διαδηλώσεις σε μουσουλμανικές χώρες. Στις 24 Φεβρουαρίου, μία διαμαρτυρία στη Βομβάη οδηγεί σε φθορά δημόσιας περιουσίας, ένοπλη επέμβαση της αστυνομίας, δώδεκα νεκρούς και σαράντα τραυματίες. Τον Μάιο του 1989, στο Μπεϊρούτ, πρωτεύουσα του Λιβάνου, ένας απόστρατος Βρετανός στρατιωτικός και μόνιμος κάτοικος της χώρας πέφτει θύμα απαγωγής από μία οργάνωση που συνδέεται με τη Χεζμπολάχ. Η απαγωγή ήταν μία εκδήλωση συμπαράστασης στον φετφά του Χομεϊνί και μία διαμαρτυρία κατά της Μεγάλης Βρετανίας, που θεωρήθηκε πως υποθάλπει και προστατεύει τον βλάσφημο συγγραφέα. Ο όμηρος δεν απελευθερώθηκε – μαζί με άλλους Δυτικούς που κρατούνταν ως όμηροι – παρά δύο χρόνια αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 1991.
Στις 3 Αυγούστου 1989, ο Λιβανέζος Μουσταφά Μαχμούντ Μαζέχ, μέλος της Οργάνωσης των Μουτζαχεντίν του Ισλάμ, σκοτώθηκε όταν μία βόμβα που προόριζε για τον Ρούσντι εξερράγη πρόωρα. Η έκρηξη διέλυσε δύο ορόφους του ξενοδοχείου που έμενε στο Λονδίνο. Μέχρι σήμερα, είναι η μόνη επίσημη απόπειρα δολοφονίας του Ρούσντι. Στην Τεχεράνη υπάρχει μαυσωλείο του «μάρτυρα», στο οποίο επιγράφεται «Ο πρώτος μάρτυρας που σκοτώθηκε σε αποστολή δολοφονίας του Σάλμαν Ρούσντι».
Σε πολλές χώρες του κόσμου, όσοι τόλμησαν να μεταφράσουν το βιβλίο έπεσαν θύματα επιθέσεων. Τον Ιούλιο του 1991, ο Χιτόσι Ιγκαράσι, Ιάπωνας μεταφραστής των «Στίχων», μαχαιρώθηκε μέχρι θανάτου. Απόπειρες δολοφονίας έγιναν κατά δύο άλλων μεταφραστών. Τον ίδιο μήνα που δολοφονήθηκε ο Ιγκαράσι, ο Ιταλός μεταφραστής των στίχων, Ετόρε Καπριόλο, δέχθηκε επίσης επίθεση με μαχαίρι. Τον Οκτώβριο του 1993, ο Νορβηγός μεταφραστής του βιβλίου, Βίλιαμ Νίγκορ, πυροβολήθηκε τρεις φορές έξω από το σπίτι του στο Όσλο και νοσηλεύτηκε για αρκετούς μήνες.
"Ο Θάνατος του Ιάπωνα Μεταφραστή": πίνακας του Μαρκ Ντερό, εμπνευσμένος από τη δολοφονία του Χιτόσι Ιγκαράσι
Στις 2 Ιουλίου 1993, σημειώθηκε η πιο πολύνεκρη επίθεση που συνδέεται με τους «Σατανικούς Στίχους». Στην πόλη Σίβας της Τουρκίας, φονταμενταλιστές Μουσουλμάνοι περικυκλώνουν τοπικό ξενοδοχείο, στο οποίο λάμβανε χώρα ένα λογοτεχνικό φεστιβάλ. Ο λόγος; Η παρουσία του «προδότη» Τούρκου μεταφραστή των «Στίχων», Αζίζ Νεσίν. Ο εξαγριωμένος όχλος απειλεί τους παρευρισκομένους με λιντσάρισμα και μετά βάζει φωτιά στο ξενοδοχείο. Τριάντα επτά άνθρωποι – μεταξύ αυτών, ποιητές, καλλιτέχνες, τουρίστες και προσωπικό του ξενοδοχείο – βρίσκουν τον θάνατο. Ο Νεσίν γλιτώνει, αλλά ξυλοκοπείται αργότερα από τους πυροσβέστες που τον διέσωσαν!
Πορεία στη μνήμη των θυμάτων της επίθεσης στη Σίβας
Άφαντος
Η τρομακτική δημοσιότητα του βιβλίου επισφραγίζει την εμπορική επιτυχία του στις χώρες που πωλείται νόμιμα. Μέσα στον πρώτο χρόνο έκδοσης, ο Ρούσντι είχε ήδη κερδίσει 2 εκατ. δολάρια από τους «Στίχους». Μέχρι σήμερα, παραμένει το βιβλίο με τις μεγαλύτερες πωλήσεις στην ιστορία της Viking.
Όπως είναι αναμενόμενο, για τα επόμενα εννιά χρόνια, με την απειλή κατά της ζωής του να επικρέμεται, ο συγγραφέας εξαφανίστηκε από προσώπου γης, απείχε από κάθε δημόσια εμφάνιση, ενώ αναγκάστηκε να ζει με εικοσιτετράωρη αστυνομική παρακολούθηση – σε μυστική τοποθεσία. Η τότε σύζυγός του δήλωσε αργότερα πως τους πρώτους μήνες μετά την έκδοση του φετφά, άλλαξαν σπίτι 56 φορές. Τον Σεπτέμβριο του 2012 αναμένεται να εκδοθούν τα απομνημονεύματα του Ρούσντι από εκείνη την περίοδο.
Διαφήμιση της Absolut με τον Ρούσντι που παρωδεί την καύση των "Σατανικών Στίχων"
Τον Σεπτέμβριο του 1998, η ιρανική κυβέρνηση, υπό τον πιο μετριοπαθή Μουχάμαντ Χαταμί, σαν προϋπόθεση για την αποκατάσταση των διπλωματικών σχέσεών της με τη Βρετανία, ανακοίνωσε δημόσια πως «ούτε θα στηρίξει ούτε θα αποτρέψει [δολοφονικές] επιχειρήσεις κατά του Ρούσντι». Όμως, μία μεγάλη μερίδα του Ιράν εμμένει στη θανατική καταδίκη του συγγραφέα. Το 2005 και το 2006, η ιρανική κυβέρνηση επιβεβαίωσε εκ νέου πως η καταδίκη του Ρούσντι σε θάνατο θα παραμείνει για πάντα σε ισχύ, με το σκεπτικό ότι ο μόνος άνθρωπος που θα μπορούσε να την αναιρέσει, ο Χομεϊνί, έχει πεθάνει από το 1989. Ο ίδιος ο Ρούσντι δήλωσε το 2007 πως εξακολουθεί κάθε χρόνο στις 14 Φεβρουαρίου να λαμβάνει μία κάρτα – όχι Αγίου Βαλεντίνου, αλλά υπενθύμιση από το Ιράν πως εκκρεμεί ο θάνατός του για την προσβολή κατά του Ισλάμ. Άλλωστε, η χρίση του Ρούσντι σε ιππότη τον Ιούνιο του 2007 έχει συνδεθεί με βομβιστικές επιθέσεις στο Λονδίνο την ίδια περίοδο.
Διαμαρτυρίες και κάψιμο ομοιώματος του Ρούσντι μετά τη χρίση του σε "σερ" (2007)
Τον Ιανουάριο του 2012, ο Ρούσντι αποφασίζει να μην παρευρεθεί σε ένα λογοτεχνικό φεστιβάλ της Τζαϊπούρ, φοβούμενος απόπειρα δολοφονίας. Η Οδύσσειά του δεν φαίνεται να τελειώνει σύντομα.
14°
