Ο τόµος «1.001 βιβλία» είναι ένα ταξίδι για τα 32 χρόνια των εκδόσεων Άγρα. Η Α.V. το ξεφύλλισε µε τον αρχιµάστορα-εκδότη της Άγρας Σταύρο Πετσόπουλο, αναζητώντας να µάθει τι κρύβεται πίσω από αυτά τα βιβλία-κοµψοτεχνήµατα.
«Ένας εστέτ εκδότης». Σας ταιριάζει αυτός ο χαρακτηρισµός;
Μου θυµίζει το «κουλτουριάρης» και ιδίως τις αντιδράσεις που προκαλούσε το άκουσµά του στα τέλη της δεκαετίας του ’70. Είχε λανσαριστεί από κύκλους συντηρητικούς, ως επί το πλείστον νεοδηµοκρατικούς, και τον ενστερνίστηκε µε χαρά και µια µεγάλη µερίδα του ΠΑΣΟΚ. Αυτός ο χαρακτηρισµός δήλωνε ένα µίσος για την κουλτούρα. Με τα χρόνια φάνηκε πως χαρακτήριζε περισσότερο τους ανθρώπους που χρησιµοποιούσαν τον όρο παρά αυτούς στους οποίους απευθυνόταν. Παλιότερα κάποιοι συνάδελφοι έλεγαν για µένα πως µπορώ να κάνω έτσι ωραία τα βιβλία γιατί είχα οικογενειακή περιουσία. Κάτι που δεν ίσχυε καθόλου. Προέρχοµαι από µια οικογένεια αστική, η οποία µου προσέφερε παιδεία, αλλά που έχασε πολύ νωρίς τα χρήµατά της κι εγώ αναγκάστηκα από νωρίς να δουλεύω. Ό,τι κατορθώσαµε κρύβει από πίσω πολύ µόχθο, βοήθεια φίλων, ξενύχτια… Αν σκεφτεί δε κανείς πως χρησιµοποιούµε τα ακριβότερα υλικά, εργαστήρια, τεχνικές και παρ’ όλ’ αυτά τα βιβλία µας δεν είναι ακριβότερα από τα άλλα βιβλία που βγαίνουν, καταλαβαίνει κανείς πόσο λάθος είναι αυτός ο χαρακτηρισµός! Εκτός κι αν µε το εστέτ χαρακτηρίζουµε το γεγονός πως για τα βιβλία µας δεν κάναµε καµία έκπτωση στον τρόπο που τα θέλαµε…
Πού σας αρέσει να διαβάζετε;
Στην παραλία, στο κρεβάτι, στην τουαλέτα, όπου τύχει.
Μουντζουρώνω. Αν τελειώσει το µαρκαδοράκι µπορεί να αλλάξω και χρώµα. Ή αν το ξαναδιαβάσω µετά από χρόνια, σηµειώνω άλλα πράγµατα µε άλλο χρώµα, ό,τι έχω τότε. Είναι αστείο… σε µια κουβέντα ανακάλυψα πως κάποιοι πίστευαν πως στα βιβλία σηµειώνω µε λεπτό µολύβι. Όχι, τα «κακοποιώ» τα βιβλία µου – είναι ένας τρόπος οικειοποίησης.
Οπότε σας αρέσει να βλέπετε και κακοποιηµένα τα βιβλία της Άγρας;
Μέχρι τα τέλη του ’90 τα βιβλία µας ήταν άκοπα και για να τα διαβάσει κάποιος θα έπρεπε να τα… ξεπαρθενέψει. Ήταν η παγίδα που έστηνα σε φίλους µου αναγνώστες. Όταν βρισκόµουν στη βιβλιοθήκη τους, αδιάκριτα έψαχνα να δω αν τα έχουν κόψει – έτσι καταλάβαινα αν τα έχουν διαβάσει. Αν όχι, δεν το σχολίαζα, απλά χαµογελούσα. Ναι, µου αρέσει να τα βλέπω ταλαιπωρηµένα.
Πώς έχετε ταξινοµηµένα τα βιβλία στη βιβλιοθήκη σας;
Έχουµε εκδώσει το καταπληκτικό βιβλίο του Georges Perec «Σκέψη/Ταξινόµηση». Σ’ αυτό, ενώ αναπτύσσει διάφορους λογικούς ή λογικοφανείς τρόπους ταξινόµησης µιας βιβλιοθήκης, στο τέλος τα τινάζει όλα στον αέρα και ελπίζει «τουλάχιστον να µείνει µια θέση στα ράφια για τη γάτα». Οι βιβλιοθήκες µου πιάνουν πολλά δωµάτια. Ο δικός µου τρόπος ταξινόµησης για τα λογοτεχνικά τουλάχιστον βιβλία έχει να κάνει µε χώρες και µέσα σ’ αυτές οι συγγραφείς τοποθετούνται κατά χρονολογία. Ένα πρόβληµα είναι µε αυτούς που έχουν αλλού γεννηθεί και σε άλλη χώρα έχουν γράψει ή µε αυτούς που έχουν πάρει άλλη υπηκοότητα (πχ. Τ.Σ. Έλιοτ, Μπολάνιο). Μπέρδεµα υπάρχει επίσης όταν ο συγγραφέας ή ποιητής γράφει σε πολλά είδη. Τις «∆οκιµές» του Σεφέρη πού θα τις βάλεις; Στην ποίηση; Και τα Ηµερολόγιά του; Τα βάζεις µάλλον στην ποίησή του. Την «Αλληλογραφία Ν. Καββαδία - Μ. Καραγάτση», που εκδώσαµε πρόσφατα, θα τη βάλεις µε τον Καββαδία ή µε τον Καραγάτση; Ανάλογα µε το πού, δείχνεις και τις προτιµήσεις σου. Τελικά αναγκάζεσαι να κάνεις πολλές ζαβολιές προκειµένου να βρεις µια λογική για όλα τα βιβλία· µια βιβλιοθήκη είναι σε αέναη κίνηση και δηλώνει πολλά για το χαρακτήρα και τα γούστα του αναγνώστη.
Εσείς γράφετε σε πολυτονικό;
Μόνο.
Υπήρξε ποτέ νεαρής ηλικίας αναγνώστης που παραξενεύτηκε λόγω του πολυτονικού στα βιβλία σας;
Μια φορά µια κυρία ήρθε εκτάκτως ένα Σάββατο µεσηµέρι προκειµένου ν’ αγοράσει 30 αντίτυπα από τα παραµύθια του Perrault για κάποια σχολική γιορτή. Βλέποντας µε φρίκη πως ήταν σε πολυτονικό άρχισε ν’ αναρωτιέται «τι θα πάθουν τα παιδάκια όταν το δουν»! ∆εν τα πήρε τελικά. Ήταν τέτοιο το σοκ που αποφασίσαµε κάποια από τα παιδικά να τα βγάζουµε σε µονοτονικό. Πάντως σίγουρα δεν κάνει κακό σε κανέναν το πολυτονικό, µπορείς και να το αγνοήσεις διαβάζοντάς το. Προσέχουµε πάρα πολύ τη γραµµατική και δεν ακολουθούµε την υπεραπλουστευµένη λογική που επιβλήθηκε µε την εφαρµογή του µονοτονικού. Προσέχουµε το συλλαβισµό των λέξεων, ειδικά στις σύνθετες· ας πάρουµε υπόψη µας και πόσο ισοπεδώθηκαν προφορές µε την κυριαρχία της ρουµελιώτικης µε το µη χωρισµό του -ντ- ή του -µπ- στο συλλαβισµό που ακολούθησε το µονοτονικό, χωρίς να υπάρχει λόγος.
Πώς θα περιγράφατε την εκδοτική σας προσπάθεια;
Η κεντρική λογική από την αρχή µέχρι σήµερα παραµένει η ίδια – ένα βιβλίο πρέπει να έχει λόγο ύπαρξης για να εκδοθεί. Το δεύτερο που µας βασανίζει είναι το πώς θα δίνουµε τη δική µας ερµηνεία σ’ αυτά. Γιατί η έκδοση είναι µια ερµηνεία µέσω της επιλογής του εξωφύλλου, των τυπογραφικών στοιχείων, των κειµένων, των υποσηµειώσεων και των φωτογραφιών που θα συνοδέψουν το κείµενο· όλα αποκαλύπτουν τον τρόπο που βλέπεις το βιβλίο. Το βιβλίο κυκλοφορεί όταν κριθεί απολύτως έτοιµο από µας κι αυτό έγινε αιτία κάποιες φορές να καθυστερήσουµε µια έκδοση χάνοντας µια κερδοφόρο περιόδο (π.χ. Χριστούγεννα). Το σίγουρο είναι πως πάντα προσπαθούµε να µεταδώσουµε το κέφι και τη γοητεία που µας έχει δηµιουργήσει το πρωτότυπο κείµενο στην ανάγνωσή του.
Μια κακή έκδοση µπορεί να επηρεάσει ένα αριστούργηµα της λογοτεχνίας;
Σίγουρα δεν βοηθάει για ν’ αναδειχθεί, αλλά ο Βιζυηνός θα υπερισχύσει της οποιασδήποτε κακής έκδοσης. Μεγαλύτερο πρόβληµα και από µια κακή έκδοση είναι µια κακή µετάφραση. Το ’79-80, όταν ξεκινήσαµε, έβγαιναν βιβλία του λεγόµενου «προοδευτικού» χώρου συχνά άθλια τυπωµένα, σε κακές µεταφράσεις. Εµείς µαζί µε άλλους, όπως το ΜΙΕΤ, η Στιγµή, το Ροδακιό, παίρνοντας τη σκυτάλη από καλές εκδόσεις όπως το παλιό Θεµέλιο του Μίµη ∆εσποτίδη, ο Κέδρος, ο Ίκαρος και οι εκδόσεις Κείµενα (του εκδότη και τυπογράφου Φίλιππου Βλάχου) βάλαµε στο τραπέζι ένα θέµα αισθητικής. Πιστεύουµε πως η αισθητική είναι και πολιτική παρέµβαση.
«Ο Μέγας Ανατολικός». Ο Εµπειρίκος είχε ζητήσει από τη σύζυγό του και το γιο του να πάρουν οι ίδιοι, µεταθανάτια, την απόφαση για την έκδοσή του. Όταν ήρθε η στιγµή, µας κάλεσαν σπίτι τους µε τον Γιώργη Γιατροµανωλάκη – είχε γράψει παλαιότερα για τον Κέδρο µια σπουδαία µελέτη και από το ’85 έγινε επιµελητής των βιβλίων του Εµπειρίκου. Εκεί µας παρακάλεσαν, επειδή το σκάνδαλο θα ήταν µεγάλο, να τους προστατεύσουµε από τα ΜΜΕ και τους περίεργους. Για δύο χρόνια δουλεύαµε µυστικά (1989-90) – είχαµε αγοράσει φωτοτυπικό για να µη διαρρεύσει το µυστικό. Στη «συνωµοσία» συµµετείχε και ο τυπογράφος µας, ο κος Ζουµαδάκης. Η ανακοίνωση έκδοσής του έγινε ένα µήνα πριν κυκλοφορήσει στα βιβλιοπωλεία. Το βασανιστικό ήταν πως δεν µπορούσα να µοιραστώ τη χαρά µου που είχα στα χέρια µου ένα τέτοιο κείµενο, αφού δεν το γνώριζαν ούτε οι φίλοι µου.
Πρώτο βιβλίο της Άγρας το «Με µια τρελή σοδειά» του ∆ιονύση Καψάλη. Κρατώντας το, σκεφτήκατε πως είστε πια εκδότης;
Όχι! Είναι το αντίστοιχο µε κάποιον που λέει γράφω ποιήµατα ή είµαι ποιητής. ∆εν πίστευα ποτέ πως η Άγρα θα είχε µια µεγάλη διάρκεια – χρειάστηκε να περάσουν δώδεκα χρόνια για να βάλω κάτω από την υπογραφή µου την ιδιότητα εκδότης. Πίστευα πως αυτό θα ήταν κάτι προσωρινό και 32 χρόνια µετά ακόµα το πιστεύω! Το λέω γιατί πάντα υπάρχει ένα στοιχείο αυτοσχεδιασµού.
Πώς «απαιτεί» ένα κείµενο ένα συγκεκριµένο σχήµα βιβλίου;
Θα δώσω ένα παράδειγµα. Τα πρώτα βιβλία του Εµπειρίκου βγήκαν στο τυποποιηµένο µικρό βιβλιοφιλικό σχήµα της Άγρας, 12χ17. Όταν θελήσαµε να εκδώσουµε το «Η σήµερον ως αύριον και ως χθες» έπρεπε να το βγάλουµε σε µεγαλύτερο σχήµα προκειµένου να µην κόβονται οι στίχοι. Βέβαια αυτό αποδείχτηκε εµπορικά καταστροφικό. Κάποιοι βιβλιοπώλες µάς είχαν «βολέψει» σε ραφάκια κι επειδή το συγκεκριµένο δεν χωρούσε, µπήκε στον πάγκο του Προκρούστη και «εξορίστηκε» στο υπόγειο, στο τµήµα της ποίησης, αποσυνδεµένο από τα υπόλοιπα βιβλία του.
Με ποιους συγγραφείς είναι ταυτισµένη η Άγρα;
Ενδεικτικά αναφέρω: Εµπειρίκος, Καββαδίας, Κωνσταντινίδης, Πεντζίκης, Καψάλης, Μπουκάλας, για πολλά χρόνια ο ∆ηµητριάδης. Από ξένους Ζέµπαλντ, Ταµπούκι, Τάρικ Άλι, Ελλρόυ, Τάιµπο, Σιµενόν, Γιάλοµ… Ακολουθούµε την “politique d’ auteur” (πολιτική του συγγραφέα). Θέλουµε το συγγραφέα στο σύνολο του έργου του – τα δοκίµιά του, την αφανή δουλειά του, αλλά και µελέτες γι’ αυτόν.
Το πιο αρνητικό που συµβαίνει σήµερα στο χώρο του βιβλίου;
Έχουν αυξηθεί οι εκδότες και ο αριθµός των βιβλίων που εκδίδονται ενώ συγχρόνως πολλά βιβλιοπωλεία κλείνουν. Αυτό που κυρίως έχει αλλάξει είναι η ταχύτητα κυκλοφορίας βιβλίων. Παλιότερα ένα βιβλίο «µειωµένης εµπορικής ταχύτητας» και για πιο ειδικό κοινό µπορούσε να µείνει στα βιβλιοπωλεία περισσότερο καιρό και κάποια στιγµή να εξαντληθεί. Σήµερα δεν ισχύει αυτό. Γενικά όµως τα πράγµατα είναι θετικά. Βγαίνουν σπουδαία βιβλία κι επιτέλους πολλά από τα αριστουργήµατα της παγκόσµιας διανόησης έχουν κυκλοφορήσει στα ελληνικά. Η γενιά του ’30 των Ελλήνων συγγραφέων ήταν κοσµοπολίτικη και διάβαζε τα βιβλία στο πρωτότυπο. Μετά αυτό άλλαξε και βγήκαν γενιές συγγραφέων που δεν γνώριζαν τι συντελούνταν στην παγκόσµια λογοτεχνία. Η ελληνική λογοτεχνία έπαιξε χωρίς να γνωρίζει τον Τζόις, τον «Μόµπυ Ντικ», τον Προυστ, τον Σελίν, τα µεγάλα ερωτογραφήµατα –λόγω πολέµου, εµφυλίου, εξορίας, χούντας, αλλά και του ελληνοκεντρικού επιχειρήµατος και της επιστροφής στις ρίζες–, κάτι που έχει µεγάλη επίπτωση στα ελληνικά γράµµατα. Το καλύτερο είναι τα έργα να µπορούν να δηµιουργήσουν διάλογο µε την εποχή που γράφονται.
Ποια βιβλία ετοιµάζετε;
Στο επόµενο διάστηµα θα κυκλοφορήσουν τα «Γράµµατα του Νίκου Καββαδία στην αδελφή του Τζένια και την Έλγκα», το «Μπάρτλµπυ, ο γραφέας» του Herman Melville. Επίσης ετοιµάζουµε το τεράστιο µυθιστόρηµα του Φουέντες “Terra Nostra” που είναι και το αριστούργηµά του, του Ροµπέρτο Μπολάνιο το «2666» κ.ά.
Ο σκύλος που ζούσε έξω από το παλιό κτίριο των εκδόσεων στην Άγρα ζει;
Η Λίζα; Την είδα πριν από 2 µήνες. Ζει και έχει ηρεµήσει. Ήταν των γειτόνων. Εµείς είχαµε παλιότερα ένα γάτο, που µάλιστα φιγουράριζε σε µια αφίσα που βγάλαµε µε τους συγγραφείς της Άγρας.
Ιnfo 2o Bazaar Βιβλίων στην Άγρα (Ζωοδόχου Πηγής 99-101).
Στο βιβλίο του κτηνιάτρου Κλοντ Μπεατά, που μπήκε στη λίστα των πλέον ευπώλητων βιβλίων της Γαλλίας, μαθαίνεις πολλά και άγνωστα μυστικά για τη γάτα σου
14°
