Ο Ουαζντί Μουαουάντ παρουσίασε στο Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου ένα έργο εμπνευσμένο από τον μύθο της αρπαγής της Ευρώπης και τις ηρωίδες των αρχαίων τραγωδιών
Το θεατρικό έργο «Ο Όρκος της Ευρώπης» του Ουαζντί Μουαουάντ παρουσιάστηκε στην Επίδαυρο στις 1 και 2 Αυγούστου. Η Ζιλιέτ Μπινός -στον ρόλο της - έπαιξε για πρώτη φορά στο αργολικό θέατρο. Ένα έργο με βαθιές ρίζες στα βιώματα του σκηνοθέτη αλλά και τις επιρροές του από την αρχαία ελληνική τραγωδία, χειρίζεται θέματα του τραύματος, της μνήμης, της διαγενεακής κατάρας, της σκληρότητας και της βιαιότητας των πολέμων... Η σκηνή μετατρέπεται σε πεδίο εξομολόγησης, συγκίνησης και συγκρουσιακής αναμέτρησης με την Ιστορία — όχι μόνον την συλλογική, αλλά και την προσωπική. Ένα έργο με μια μη γραμμική αφήγηση -όπως άλλωστε μας έχει συνηθίσει ο Μουαουάντ- δυνατό σε πολλά σημεία, πολύ σκληρό -ενδεχομένως περισσότερο από όσο αντέχουμε- που σίγουρα όμως θα σου δημιουργήσει ερωτήματα κυρίως για το θέμα του πολέμου και πώς επιβάλλονται οι νικητές στους ηττημένους. Επειδή το δουλεύανε μέχρι τελευταία στιγμή, ίσως τα κομμάτια του παζλ να μην κόλλησαν και απόλυτα, να έμειναν κάποια κενά. Αν και δεν ήταν πολύ μεγάλο σε διάρκεια (λίγο περισσότερο από 2 ώρες), θα μπορούσε να είναι πιο συνοπτικό ώστε να αποδώσει με μεγαλύτερη ένταση τα νοήματά του. Η κύρια γλώσσα της παράστασης ήταν τα γαλλικά, ενώ παρεμβάλονταν αρκετά αγγλικά και πολύ λίγα ελληνικά. Η τριγλωσσία ήταν ισορροπημένη και δεν κούραζε.
Ο «Όρκος της Ευρώπης» του Μουαουάντ στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου
Οι χαρακτήρες – φορείς μνήμης και μετάβασης
Πέντε γυναίκες, ένας άντρας και ένα παιδί είναι τα πρόσωπα της παράστασης. Τα κεντρικά πρόσωπα είναι τέσσερις μορφές: ο Ζακαρί, η μητέρα του, η γιαγιά και η μικρή Ευρώπη. Όλα ξεκινούν από την ανακρίτρια με τα Λουμπουτέν, την Ασσιά (Ντάρια Πισάρεβα), που διερευνά την υπόθεση μιας σφαγής που πραγματοποιήθηκε 75 χρόνια πριν. Μοναδική μάρτυρας είναι η Εύρώπη (Λέορα Ρίβλιν), που ήταν 8 ετών την εποχή της σφαγής. Για να δώσει κατάθεση ζητά ως προϋπόθεση να είναι παρούσες οι τρεις κόρες της, που δεν ήξεραν καν την ύπαρξή της. Η μεγαλύτερη κόρη, η Ζιλιέτ Μπινός, η Ουεντιχά, αποτελεί και το κλειδί λίγο-πολύ του αινίγματος καθώς ο γιος της, ο Ζακαρ (Εμανουέλ Σβαρτς), έχει διαπράξει ένα φοβερό έγκλημα που με κάποιον τρόπο συνδέεται με το οικογενειακό τραύμα που κουβαλά η μητέρα του δίχως εκείνη να το γνωρίζει. Οι άλλες δυο κόρες, η Ζοβέτ (Βιολέτ Σοβό) από τη μια και η Μεγάρα (Δανάη Επιθυμιάδη) από την άλλη, κουβαλούν κι εκείνες τα δικά τους φορτία. Η πρώτη δυσκολεύεται να βρει δουλειά και να στεριώσει κάπου ενώ νιώθει συχνά να πνίγεται -όχι άδικα, καθώς αποδεικνύεται στη συνέχεια. Η δεύτερη, η Ελληνίδα, έχει χάσει ήδη 3 παιδιά και πάντοτε στον 7ο μήνα -ενώ εκείνη γεννήθηκε πρόωρα και επέζησε.
Η μεγάλη πρωταγωνίστρια της παράστασης ήταν η μητέρα, η Λέορα Ρίβλιν, που εμφανίζεται σε πολλά σημεία της παράστασης μαζί με τον 8χρονο εαυτό της, την Αντελ Ρετο-Λεφόρτ. Με μια χαρακτηριστική απάθεια σε ένα μεγάλο μέρος του έργου, αδυνατεί να μιλήσει για το τραύμα της, σαν να μην έχει συμβεί σε εκείνη. Αν και ξέρουμε ότι έχουμε να ακούσουμε κάτι σκληρό, δεν φανταζόμαστε τις λεπτομέρειες που θα μαρτυρήσει, όσον αφορά τον τρόπο που φέρθηκαν οι νικητές-συγγενείς της σε κορίτσια ηττημένων... Σαν συνέχειά της εμφανίζεται ο Ζακαρί, ο εγγονός της, ο μόνος άντρας της παράστασης, ο οποίος μοιάζει εντέλει με όλους τους άντρες της δικής της οικογένειας όπως τους θυμάται στα 8 της χρόνια, με εξαίρεση τον αδερφό της...
Η υπόθεση του έργου βασίζεται σε έναν όρκο, που καταλήγει σε κατάρα και εντέλει δημιουργεί κι άλλα θύματα, όχι πολέμου αλλά τραύματος. Η Ευρώπη έδωσε τον όρκο στον αδερφό της, δίχως αρχικά να έχει αντιληφθεί τις συνέπειες. Εκείνος σκοτώθηκε άδικα και βασανιστικά από τους δικούς της διότι δεν ήταν ίδιος με εκείνους, δεν θεωρούσε σωστό να δολοφονούνται ή να βιάζονται παιδιά. Κι έτσι η υπόσχεση της Ευρώπης στρέφεται ουσιαστικά εναντίον της και στα παιδιά της, μετατρέποντάς την, άθελά της σε μια σύγχρονη Μήδεια.
Όλοι οι ήρωες φαίνονται να παλεύουν με τα φαντάσματά τους και να τους βαραίνουν εγκλήματα που έχουν διαπράξει άλλοι, θυμίζοντάς μας ήρωες αρχαίας τραγωδίας, κάτι που ήθελε να υπάρχει στο έργο του ο Ουαζντί Μουαουάντ. Το πιο σκληρό και ταυτόχρονα πιο τραγικό πρόσωπο της ιστορίας είναι ο Ζακαρί. «Δεν ήμουν εγώ» λέει συνεχώς στη μητέρα του, όταν τον πιέζει να ομολογήσει το έγκλημά του. Ενώ προς στιγμήν μας δίνει τη εντύπωση ότι είναι θύμα δικαστικής πλάνης, όταν η γιαγιά του πηγαίνει στον ύπνο του και τον πείθει να ομολογήσει, έχουμε ίσως την πιο δυνατή και ταυτόχρονα την πιο σκληρή σκηνή του έργου, με λεπτομέρειες που δεν θα θέλαμε ίσως να ακούσουμε. Από την άλλη βέβαια, έτσι αποκαλύπτεται το πιο σκληρό πρόσωπο του πολέμου αλλά και η αγριότητα της ανθρώπινης φύσης. Ο Ζακαρί με το αγγελικό πρόσωπο έχει κάνει ένα απίστευτα φρικιαστικό έγκλημα. Που όμως ήταν σαν να τον ώθησε η κατάρα της οικογένειάς του να το διαπράξει. Οι ομοιότητες του δικού του εγκλήματος με τα εγκλήματα πολέμου που ήταν μάρτυρας η τότε 8χρονη γιαγιά του είναι συγκλονιστική. Σαφώς φαίνεται ότι ο συγγραφέας έχει ζήσει πόλεμο, έχει εγγραφεί το τραύμα μέσα του και νιώθει την ανάγκη να το αποτυπώνει στη σκηνή. Άλλωστε ήταν και εκείνος 8 χρόνων όταν αναγκάστηκε να φύγει με τους γονείς του από τον Λίβανο λόγω του Εμφυλίου.
Η Ζιλιέτ Μπινός: η προσωποποίηση της αγάπης- Η αγάπη που πονά και βαραίνει
Η Ζιλιέτ Μπινός στο έργο είναι η προσωποποίηση της αγάπης. «Θα σ' αγαπώ ό,τι και να γίνει» λέει στον γιό της, προσπαθώντας να τον πείσει να ομολογήσει το έγκλημά του, που εύχεται να είχε διαπράξει εκείνη. Κι όμως εκείνος αισθάνεται ότι αυτή η αγάπη της τον πνίγει, γίνεται βάρος πάνω του και δεν μπορεί να ομολογήσει το ειδεχθές έγκλημά του. Η μητέρα δεν είναι σωτήρας, ούτε απόλυτα συμπονετική. Είναι εκεί, σταθερή, ενοχική, επίμονη. Η αγάπη της δεν είναι βάλσαμο, αλλά εργαλείο πίεσης: ένα «σ’ αγαπώ» που ζητά ανταλλάγματα. Το έργο δείχνει μια μητρότητα που δεν εξιδανικεύεται -είναι φθαρτή, αδύναμη, και συχνά ανεπαρκής. Και όμως, είναι αυτή που κρατά τη δυνατότητα της αποκάλυψης.
Άλλωστε η Ζιλιέτ Μπινός είναι εκείνη που βρίσκει ψήγματα αγάπης στη μάνα της που φέρεται αδύνατη να αγαπήσει παιδιά λόγω του τραύματος που κουβαλούσε και έψαχνε τρόπους να εξαγνιστεί από αυτό, με χαρακτηριστικά σύγχρονης Μήδειας. «Αρκεί μια πορεία στο καταχείμωνο σφιχτά στην αγκαλιά της μάνας σου για να νιώσεις την αγάπη και για να χαραχτεί αυτή η διαδρομή μέσα σου σαν μια αιωνιότητα. Αρκεί μια πορεία στο σκοτάδι για να νιώσει το παιδί όλη την οργή και τον θυμό και τη θλίψη να βροντούν μέσα στην καρδιά της μάνας του. Τότε της τα συγχωρεί όλα για πάντα και τη αγαπάει ολότελα και απεριόριστα και ολόκληρο το σύμπαν δεν μπορεί να κάνει τίποτα γι' αυτό», λέει στις αδερφές της για να τις πείσει να μη φύγουν όταν ανακαλύπτουν πώς τις εγκατέλειψε η μητέρα τους, η Ευρώπη. Τώρα αν συμφωνούμε με όλες αυτές τις σκέψεις περί αγάπης, αυτό είναι μια άλλη ιστορία...
Το σκηνικό λιτό, λειτουργεί ως φορέας μνήμης καθώς τα σχολικά θρανία και οι καρέκλες μας πηγαίνουν πίσω στη σφαγή των 18 παιδιών στο σχολείο, 75 χρόνια πριν. Οι καρέκλες διαρκώς μετακινούνται, κάνουν θόρυβο, τις ρίχνουν κάτω και τις ξανασηκώνουν... Κάποια στιγμή ο Ζακαρί ρίχνει όλες τις καρέκλες κάτω από τη σκηνή, μια-μια, γεγονός που κουράζει λιγάκι... Από την άλλη, υπάρχει ένας σκύλος κατασκευασμένος που θυμίζει Κέρβερο και εμφανίζεται σε κάποια σημεία της παράστασης για να συμβολίσει τα σκυλιά που κατασπάραξαν τα παιδιά, τους φόβους και το τραύμα των ηρώων... Δεν είναι πολύ επιτυχημένη ούτε η χρήση του σκηνικά ούτε και η όψη του...
Ο ήχος και η μουσική
Ο Μουαουάντ αναμετρήθηκε με το αρχαίο θέατρο χωρίς μικρόφωνα και εδώ πρέπει να του βγάλουμε το καπέλο καθώς οι περισσότερες παραγωγές πλέον χρησιμοποιούν μικρόφωνα, ακόμα και στις αρχαίες τραγωδίες, αλλοιώνοντας κατά πολύ τον ήχο ενώ δεν εκμεταλλεύονται τη φοβερή ακουστική του αργολικού θεάτρου. Η μουσική στο έργο λειτουργεί συχνά για στιγμές χαλάρωσης και διαλείμματος από το βάρος της μνήμης, της πίεσης για την αλήθεια. Δεν ενοχλεί αλλά και δεν προσθέτει κάτι στην υπόθεση. Ενδεχομένως δεν ταίριαζε πολύ και στο ανοιχτό θέατρο. Υπάρχουν όμως πολύ δυνατές μουσικές στιγμές, όπως για παράδειγμα το «Yukali» που τραγουδά η μικρή Ευρώπη στο τέλος.
Η μικρή Ευρώπη δεν μιλά, αλλά είναι παρούσα. Από τις κραυγές της αρχής μέχρι το τραγούδι του τέλους, η Ευρώπη είναι εκεί για να υπενθυμίζει όσα δεν ειπώθηκαν. Είναι το παιδί που είδε και σιώπησε. Η μνήμη που κρύφτηκε στα οικογενειακά ντουλάπια. Η αθωότητα που καταγράφει τη βία, χωρίς καμία εγγύηση ότι θα σωθεί. Είναι εντυπωσιακή η παρουσία της στο έργο και σε ένα βαθμό κλέβει την παράσταση. Εκείνη αρχίζει και τελειώνει το έργο, αρχικά με την κραυγή της και στο τέλος με το γλυκό τραγούδι της.
Όταν τα παιδιά των θυμάτων συμμαχούν με τα παιδιά των θυτών
Υπάρχει μια πολύ δυνατή στιγμή στο έργο που αποκαλύπτεται γιατί η Ασσιά, η ανακρίτρια, ξεκίνησε να ψάχνει για την υπόθεση 75 χρόνια μετά. Τη βλέπουμε να προσπαθεί να πείσει τις κόρες της Ευρώπης να έρθουν μαζί της ώστε να την πείσουν να μαρτυρήσει για την παλιά σφαγή. Και όταν εκείνες δείχνουν διστακτικές, τότε τους λέει την αλήθεια: ότι εκείνη είναι παιδί των ηττημένων... Κι όμως τα παιδιά των θυτών και των θυμάτων που κουβαλούν μέσα τους τραύματα και μνήμες βλέπουν πιο καθαρά τα δεινά του πολέμου... Και η Ευρώπη πρέπει να μιλήσει γιατί ποιος ξέρει καλύτερα πώς έγινε ένα έγκλημα από εκείνον που το διέπραξε, όπως αναφέρεται συχνά στο έργο...
Πώς φεύγει ο θεατής από το έργο; Σίγουρα μουδιασμένος. Δεν μπορεί να μην κάνει και τις αναγωγές του τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν σε όλα εκείνα τα θύματα πολέμου, σε όλες τις κακοποιήσεις των αδύνατων από τους δυνατούς, στην κατάχρηση της εξουσίας για ίδια οφέλη... Και θα αναρωτηθεί εντέλει και για το ανθρώπινο είδος, τι είναι ικανό να διαπράξει, ενδεχομένως άθελά του. Πόσο μικρή είναι η απόσταση ανάμεσα στην αγάπη και το έγκλημα και τι εσωτερικές διεργασίες οπλίζουν το χέρι του δολοφόνου...
Εκατό χιλιάδες ευρώ τώρα ή ένα εκατομμύριο σε δέκα χρόνια; Εσύ τι θα επέλεγες; Πόσο κοστίζουν οι αρχές μας; Μπορεί μια απλή ερώτηση να διαλύσει μια σχέση;
Το αλληγορικό παραμύθι του βραβευμένου Γιάννη Ξανθούλη είναι ένας ύμνος για την αγάπη, την ισότητα, την ελευθερία, τη διαφορετικότητα και τον σεβασμό στο περιβάλλον.
