Ρενάτο Τζανέλλα: «Οι καλλιτέχνες οφείλουμε να προκαλούμε»

Λίγο πριν από την πρεμιέρα του «Φάουστ», της εμβληματικής grand opéra του Γκουνό, που αναβιώνει φέτος για πρώτη φορά έπειτα από δέκα χρόνια στην Αίθουσα «Σταύρος Νιάρχος», συναντήσαμε έναν παλιό μας γνώριμο, τον Ρενάτο Τζανέλλα, πρώην διευθυντή του Μπαλέτου της ΕΛΣ, που υπογράφει, εκτός από τη χορογραφία, και τη σκηνοθεσία της παράστασης.

Κύριε Τζανέλλα, επιστρέφετε στην Ελλάδα έπειτα από σχεδόν 7 χρόνια. Πώς αισθάνεστε; Σας λείψαμε;
Κάθε φορά που έρχομαι στη χώρα σας, αισθάνομαι ότι επιστρέφω στην πατρίδα μου. Νιώθω πιο οικεία εδώ από ό,τι σε άλλες, πιο κοντινές μου χώρες. Όταν γνωρίσεις την Ελλάδα καταλαβαίνεις τι σημαίνει Ευρώπη. Είστε απίστευτος λαός. Παρόλο που γνωρίζω ελάχιστα τη γλώσσα, είναι οι δονήσεις, τα βλέμματα, οι συμπεριφορές που με συγκινούν. Και η έννοια της φιλίας. Όταν κάποιος σε αποδεχθεί και σε εμπιστευθεί, γίνεται παντοτινός σου φίλος. Επέστρεψα και ένιωσα αμέσως το καλωσόρισμα όλων, αρχίσαμε να μιλάμε για τα παλιά, για όσα κάναμε μαζί τότε. Μπορεί να βρέθηκα στην Ελλάδα στα χρόνια της χειρότερης κρίσης, αλλά για μένα ήταν μοναδική εμπειρία. Με ωρίμασε. Ως διευθυντής του Μπαλέτου της Λυρικής αισθάνθηκα υπεύθυνος για τους χορευτές μου – η θέση τους ήταν εξαιρετικά επισφαλής. Προσπάθησα να διαφυλάξω την ενότητα της ομάδας μέσα από τη δημιουργικότητα. Δραστηριοποιηθήκαμε, κάναμε περιοδείες και, για να αντισταθμίσουμε την αδυναμία μετάκλησης ξένων καλλιτεχνών, γίναμε πιο παραγωγικοί – εκείνη την εποχή,μοναδική πηγή εσόδων ήταν τα εισιτήρια, αυτά μας ζούσαν. Δεν ήμασταν ούτε πολιτικοί ούτε οικονομολόγοι ούτε τραπεζίτες για να λύσουμε αλλιώς το πρόβλημα. Αυτό που μπορούσαμε να κάνουμε ως καλλιτέχνες ήταν να επικοινωνήσουμε με το κοινό, να του μεταδώσουμε την ενέργειά μας.

Το 2012, όταν ο «Φάουστ» σας έκανε πρεμιέρα στο Μέγαρο Μουσικής, είχε μεγάλη επιτυχία. Τώρα η παραγωγή επιστρέφει σε διαφορετικό χώρο, με διαφορετικό καστ και μαέστρο. Σκεφτήκατε να αναθεωρήσετε την αρχική σας ιδέα προσθέτοντας μια νέα ιδέα ή αλλάζοντας κάτι;
Ναι. Για μένα είναι μια φυσική, αλλά και επιβεβλημένη διαδικασία. Η αναβίωση εκείνης της παραγωγής του 2012 ήταν μια ευκαιρία να ξαναδώ κομμάτι κομμάτι τη δουλειά μου μέσα από το πρίσμα της δεκάχρονης εμπειρίας μου. Ως χορογράφος, αντιμετωπίζω πάντα τη δουλειά μου σαν έναν ημιτελή ζωγραφικό πίνακα. Διαβάζω πίσω από τις γραμμές, αναγνωρίζω την ψυχολογία, τον χαρακτήρα μου, βλέπω πόσο διστακτικός ήμουν τότε και πόσο πιο σίγουρος είμαι τώρα. Αναλύω και αναθεωρώ τα πάντα. Για παράδειγμα, η παρουσία της Ιρίνα Λούνγκου, μιας σπουδαίας φωνής, στην τωρινή παραγωγή του «Φάουστ», με κάνει να ψάξω ακόμα πιο βαθιά στα πώς και τα γιατί των επιλογών μου.

Η ιστορία του Φάουστ, που πούλησε την ψυχή του στον Διάβολο, είναι γνωστή. Ποιος είναι όμως ο δικός σας Φάουστ;
Ο δικός μου Φάουστ δεν είναι επιστήμονας αλλά ένας γέρος καθηγητής. Βρίσκεται στο παλιό του σχολείο σε μια τάξη με τεράστιους μαυροπίνακες γεμάτους πληροφορίες. Απελπισμένος επειδή η γνώση δεν του προσέφερε τις απαντήσεις που αναζητούσε και ο Θεός δεν απαντά στα ερωτήματά του, είναι έτοιμος να δώσει τέλος στη ζωή του. Ένα μάθημα στους μαθητές του, θα τον έκανε να  νιώσει ξανά ότι υπάρχει, όμως τα θρανία είναι άδεια εδώ και χρόνια. Έχει θυμό μέσα του γιατί αισθάνεται ότι έχει αποτύχει στην αποστολή του. Μιλά για μοναξιά, για θάνατο. Λαχταρά τη νεότητα γιατί εκεί πιστεύει ότι θα ξαναβρεί τον έρωτα, την πίστη του. Τυπική συμπεριφορά ενός ηλικιωμένου άνδρα – αντίθετα με τις  γυναίκες, που, για μένα, είναι  πιο πραγματίστριες απέναντι στα γηρατειά, τα αντιμετωπίζουν πιο εγκεφαλικά. «Θέλω να γίνω πάλι νέος», λέει στον Μεφιστοφελή και, τη στιγμή που πίνει το δηλητήριο, εκείνος, με ένα φλας μπακ στον χρόνο, μια φαντασίωση, του δείχνει αυτά που θέλει να δει. Όλα όμως συμβαίνουν στο μυαλό του. Ποτέ δεν εγκαταλείπει την αίθουσα διδασκαλίας. Γι’ αυτό το σκηνικό μένει πάντα ίδιο, μόνο τα θρανία και οι καρέκλες αλλάζουν «ρόλους». Γίνονται χώρος γιορτής και χορού, κήπος, ιερό... Είναι ένα θέατρο μέσα στο θέατρο. Υποδηλώνει τη δύναμη του νου αλλά και πόσο ρευστή είναι η ισορροπία ανάμεσα στην πραγματικότητα και τους ευσεβείς πόθους, που μπορεί να μην είναι και τόσο ευσεβείς. Ήθελα να δείξω πόσο λάθος μπορεί είναι όσα πιστεύει κανείς. Στο τέλος, ο Φάουστ συνειδητοποιεί ότι το κλειδί της νεότητας και του έρωτα που πήρε πουλώντας την ψυχή του στον Διάβολο του είναι άχρηστο γιατί δεν υπάρχει πόρτα να μπει, βρίσκεται πίσω από κάγκελα...

Στον «Φάουστ» υπάρχει έντονο το θρησκευτικό στοιχείο κι εσείς επιλέξατε να το τονίσετε.
Ναι, αλλά με μια κριτική διάθεση, και ίσως λίγο προβοκατόρικη, όταν βάζω στην αρχή τον Μεφιστοφελή να τελέσει λειτουργία στον ναό. Ο Φάουστ απογοητεύεται από τον Θεό και στρέφεται στον Διάβολο. Το ερώτημα που τίθεται είναι πού βρίσκεται ο Θεός και πόσο ισχυρός είναι. Είναι, όπως και ο Διάβολος, ένα δημιούργημα του μυαλού, που εμφανίζεται μόνο μπροστά στον φόβο μας, όταν ζητάμε βοήθεια; Στη δική μου προσέγγιση, δεν υπάρχει τίποτα το υπερφυσικό, στον πυρήνα των καταστάσεων τοποθετώ τον άνθρωπο και τις αδυναμίες του. Όλα, καλά ή κακά, αρχίζουν και τελειώνουν από αυτόν.

Παρά τον τίτλο της όπερας, στο επίκεντρο της ιστορίας δεν βρίσκεται ο Φάουστ αλλά η Μαργαρίτα. Πώς προσεγγίσατε την ηρωίδα;
Για μένα η Μαργαρίτα αντιπροσωπεύει την αγνότητα, την αθωότητα. Και όλο αυτό καταστρέφεται μόνο και μόνο για να ικανοποιήσει ο Φάουστ την επιθυμία του να ξαναγίνει νέος. Η σχέση του μαζί της, ενώ είναι επιφανειακή, εμπεριέχει βία. Γι’ αυτό δεν την παρουσίασα σαν ρομαντικό παραμύθι, προσπάθησα να πάω πιο βαθιά. Και αυτό που θέλησα να τονίσω ήταν πόσο εύκολα μπορεί κανείς να περάσει από την αθωότητα στην τρέλα. Η Μαργαρίτα γνωρίζει ότι έχει τρελαθεί. Νιώθει προδομένη, έχει χάσει τον έρωτά της, ο αδερφός της είναι νεκρός κι έχει σκοτώσει το ίδιο της το παιδί. Αλλά δεν είναι η μόνη που γίνεται υποχείριο ενός άνδρα και χάνει τα λογικά της εξαιτίας του. Γι’ αυτό και, στο παραλήρημά της, τη βλέπουμε να περιστοιχίζεται από πολλές άλλες Μαργαρίτες που κάνουν τις ίδιες κινήσεις με εκείνη.

Κατά κανόνα, η grand opéra, η γαλλική μεγαλόπρεπη όπερα, περιλαμβάνει και ένα μέρος μπαλέτου. Στον «Φάουστ», ο Γκουνό προσέθεσε το περίφημο μπαλέτο της «Βαλπούργειας νύχτας» εμβόλιμα, 10 χρόνια μετά την πρεμιέρα. Πώς συνδέεται με την πλοκή;
Συνδετικός κρίκος είναι οι ακόλουθοι του Μεφιστοφελή, που κινούνται και χορεύουν γύρω του, σε όλη τη διάρκεια της όπερας.  Άλλωστε, όπως είπαμε, όλα αυτά συμβαίνουν στο μυαλό του Φάουστ. Με ορισμένες αλλαγές ωστόσο που έκανα στη σκηνοθεσία, η σύνδεση με την πλοκή είναι ακόμα πιο στενή. Ενώ στην προηγούμενη εκδοχή του 2012, ο Φάουστ ήταν αμέτοχος θεατής σε αυτό το δαιμονικό έργο που αναπαριστά τη ζωή του, τώρα οι χορευτές τον καλούν να πλησιάσει, να αγγίξει τα θύματά του, να συναισθανθεί τις συνέπειες των πράξεών του. Πιστεύω ότι η «Βαλπούργεια νύχτα» θα είναι μια από τις δυνατές στιγμές της παράστασης.

Είστε ένας διεθνώς αναγνωρισμένος χορογράφος και έχετε υπηρετήσει ως διευθυντής μπαλέτου σε μεγάλα λυρικά θέατρα. Στην παράσταση του «Φάουστ» υπογράφετε και τη σκηνοθεσία. Τι διαφορετικό μπορεί να προσφέρει ένας έμπειρος χορογράφος στην όπερα;
Πιστεύω ότι κάνω τους τραγουδιστές να αισθάνονται ασφαλείς. Μαζί μου δεν μένουν ποτέ «ξεκρέμαστοι» γιατί, ως χορογράφος γνωρίζω τη γλώσσα του σώματος, τη δομή και τη γεωμετρία του, γνωρίζω πώς να το κινώ και να το προστατεύω.  Ξέρετε, ο χορογράφος «παλεύει» με τη μουσική. Ο σκηνοθέτης όπερας έχει να «παλέψει» εκτός από τη μουσική, με το σώμα και το τραγούδι.  Ένας καλός χορευτής δύσκολα θα κάνει λάθος, κι αν κάνει, δεν θα το δεις. Ο τραγουδιστής όμως, είναι πρώτα από όλα φωνή και φοβάται πολύ μήπως κάνει λάθος. Έχω επομένως την ευθύνη να δώσω σιγουριά στην κίνησή του, στην ερμηνεία του. Ο σκηνοθέτης δεν μπορεί να έχει παράλογες απαιτήσεις από τον ερμηνευτή. Αν θέλω να τον καθοδηγήσω σωστά και να μην τον φέρω σε δύσκολη θέση, οφείλω να μελετώ το λυρικό έργο και να κατανοώ τις ερμηνευτικές δυσκολίες κάθε κομματιού. Επίσης, γνωρίζοντας ότι την ώρα της παράστασης η προσοχή όλων επικεντρώνεται στον μαέστρο, θα πρέπει να τους διευκολύνω. Όταν βρίσκονται στη σκηνή θέλω να αισθάνονται άνετα, συγχρόνως όμως να είναι ακριβείς, να μην καταφεύγουν σε αυτοσχεδιασμούς. Τους δίνω ένα ξεκάθαρο πλαίσιο πώς θα κινηθούν, και αυτό τελικά τους απελευθερώνει.
Η διπλή ενασχόλησή μου πάντως με τον χορό και την όπερα με έκανε να καταλάβω μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στα δύο αυτά καλλιτεχνικά πεδία. Για τον χορογράφο, η πρεμιέρα ενός μπαλέτου είναι η αρχή μιας διαρκούς εξελικτικής διαδικασίας. Πολλά μπορεί να αλλάξει και να διορθώσει στην πορεία. Αντίθετα, για έναν σκηνοθέτη όπερας, η μέρα της πρεμιέρας σηματοδοτεί το τέλος της διαδικασίας. Με την άφιξη της ορχήστρας, η δουλειά του έχει πια ολοκληρωθεί.

Σε έναν κόσμο που μεταβάλλεται πια ραγδαία ποιος πιστεύετε ότι πρέπει να είναι ο ρόλος της τέχνης;
Οι καλλιτέχνες οφείλουμε να προκαλούμε, να χαράζουμε νέες γραμμές, να υποκινούμε μέσα από την τέχνη μας το γκρέμισμα κάθε τοίχου που εμποδίζει να δούμε το μέλλον. Ρόλος μας δεν είναι να είμαστε εμπορικοί. Μας δίνεται μια μοναδική ευκαιρία, να έχουμε μπροστά μας για δύο ώρες ένα κοινό που μας παρακολουθεί. Το έργο μας, είτε αυτό λέγεται όπερα, χορός ή μουσική, πρέπει να έχει όραμα και δύναμη, να φέρνει κάτι καινούργιο, γιατί μόνο τότε ο θεατής, βγαίνοντας από το θέατρο, θα κρατήσει στην ψυχή του κάτι από αυτό.

Μετά την εισβολή στην Ουκρανία, πολλές όπερες και ορχήστρες ανέστειλαν τη συνεργασία τους με ρωσικά κρατικά καλλιτεχνικά ιδρύματα ή Ρώσους καλλιτέχνες που υποστηρίζουν ανοιχτά τον Πούτιν. Είστε διευθυντής του Εθνικού Μπαλέτου της Σλοβενίας. Γνωρίζετε αν πάρθηκε κάποια ανάλογη απόφαση και από τον δικό σας οργανισμό; Ρωτώ γιατί πριν λίγες ημέρες, έγινε γνωστό ότι ο διευθυντής της Κρατικής Όπερας της Λιουμπλιάνα δεν επέτρεψε στον Βέλγο σκηνοθέτη Frank Van Laecke να χρησιμοποιήσει ουκρανικές σημαίες στην εκεί παραγωγή του «Φάουστ».
Εφαρμόζουμε αυτόματα τις κυρώσεις που αποφάσισε η Ευρωπαϊκή Ένωση. Όμως κάνουμε πολλά περισσότερα για την Ουκρανία. Σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού έχουμε οργανώσει ένα πρόγραμμα στήριξης Ουκρανών σπουδαστών μουσικής, ενώ προσπαθούμε να ξεπεράσουμε τα γραφειοκρατικά προβλήματα για να υπογράψουμε συμβόλαια συνεργασίας με χορευτές από το Κίεβο και την Οδησσό, αλλά και με Ρώσους που παραιτούνται και εγκαταλείπουν τη χώρα τους. Όσο για το περιστατικό που περιγράφετε, αν και δεν ήμουν παρών –βρίσκομαι στην Ελλάδα εδώ και 3 εβδομάδες– γνωρίζω ότι πρόκειται για παρεξήγηση. Όντως σε μια σκηνή του «Φάουστ», ο σκηνοθέτης θέλησε να αντικαταστήσει τις μικρές γαλλικές σημαίες που ανέμιζαν πίσω από ένα παράθυρο, με ουκρανικές. Όμως κίτρινο και μπλε, εκτός από την ουκρανική σημαία, είναι και το έμβλημα του κυβερνώντος κόμματος της Σλοβενίας και η χώρα βρίσκεται σε προεκλογική περίοδο. Ο διευθυντής της όπερας συμβούλεψε τον σκηνοθέτη να μην το κάνει γιατί θα δημιουργηθεί πρόβλημα. Εκείνος όμως, ένας ιδιαίτερα ευαίσθητος άνθρωπος, το εξέλαβε σαν λογοκρισία και στο τέλος της παράστασης κατήγγειλε τη στάση του διευθυντή στο κοινό. Ευτυχώς, λίγο αργότερα δόθηκαν οι απαραίτητες εξηγήσεις και η παρεξήγηση λύθηκε...

Δείτε περισσότερες πληροφορίες για την παράσταση στο City Guide της Athens Voice