Τα γρανάζια του συστήματος

Ο Καναδός συγγραφέας, σκηνοθέτης και ηθοποιός, βραβευμένος στην πατρίδα του Μόρις Πάνιτς, ο οποίος το 2004 παντρεύτηκε τον σύντροφο και συνεργάτη του Ken MacDonald, με το έργο του «The Dishwashers» (2005) που ο μεταφραστής του Γιώργος Χατζηνικολάου απέδωσε επιτυχώς ως «Οι Λαντζέρηδες», τέμνει το παλιό όσο και πάντοτε επίκαιρο στις καπιταλιστικές κοινωνίες ζήτημα των κοινωνικών ανισοτήτων.

Εικονοποιώντας την κοινωνική διαστρωμάτωση, τοποθετεί την υπόθεση στα έγκατα ενός πολυτελούς εστιατορίου, εκεί όπου εργάζονται οι λαντζέρηδες του τίτλου, έχοντας γύρω τους στοίβες από πιάτα που κατεβαίνουν με το εσωτερικό ασανσεράκι, ενώ με το ίδιο ανεβαίνουν και πάλι στην κουζίνα καλοπλυμένα και γυαλιστερά. Εκεί, τα άμεμπτα στην εμφάνιση πιάτα θα υποδεχτούν τις περίτεχνες σπεσιαλιτέ των μαγείρων για να καταλήξουν στα τραπέζια των πλούσιων πελατών. 

Αυτά εξηγεί παραστατικά ο προϊστάμενος λαντζέρης Ντρέσλερ στον νεοαφιχθέντα στη δουλειά Έμετ, ανάγοντας το πλύσιμο των πιάτων όχι μόνο σε τέχνη αλλά και σε ανάδειξη υπευθυνότητας, της «αόρατης υπευθυνότητας», όπως υπο-τιτλοφορείται η ελληνική παράσταση, την οποία οφείλουν οι εργαζόμενοι να συναισθάνονται. Γι' αυτόν, το άρτιο πλύσιμο των πιάτων, των ποτηριών, των άλλων σκευών κουζίνας είναι μια ευθύνη απέναντι στα αόρατα αφεντικά, απέναντι στις γαστριμαργικές συνταγές που υποδέχονται επάνω τους, απέναντι στους πελάτες, οι οποίοι με τον παραμικρό λεκέ πάνω στο πιάτο, θα το επιστρέψουν δημιουργώντας τεράστια προβλήματα στη διεύθυνση του εστιατορίου. Ο Ντρέσλερ έχει συμβιβαστεί απόλυτα με τη θέση του και τα καθήκοντα που απορρέουν από αυτήν. Αντίθετα, ο Έμετ, οικονομικά κατεστραμμένος από λάθος κινήσεις, από θαμώνας του εστιατορίου βρίσκεται στη θέση του λαντζέρη, την οποία όμως βλέπει ως κάτι προσωρινό.

Η ένταξη του «νέου» στη νέα δουλειά και −κατ' επέκταση− στη νέα κοινωνική τάξη αποτελεί το αντικείμενο των λεκτικών συγκρούσεων των δύο λαντζέρηδων, την ίδια στιγμή που ο τρίτος, ο ηλικιωμένος και άρρωστος Μος, ένας άνθρωπος που στη ζωή του δεν έκανε άλλο από το να πλένει (πιάτα, αυτοκίνητα, τζάμια) έχει −εν αγνοία του− ήδη απολυθεί από τη διεύθυνση. Ο Ντρέσλερ δεν τολμά να τον ενημερώσει, βοηθώντας τον πλαγίως οικονομικά και αφήνοντάς τον να δουλεύει, ενώ ο Έμετ είναι αυτός που έχει προσληφθεί στη θέση του.

Η κουζίνα επί σκηνής έχει μακρά ιστορία στο θέατρο. Ήδη, από τον 19ο αιώνα, και κυρίως με τον νατουραλισμό, η σκηνογραφία κουζίνας και οι σκηνές κατανάλωσης φαγητού συναντώνται στις σκηνοθεσίες του Αντουάν, του Στανισλάβσκι, σε έργα των Τσέχωφ, Στρίντμπεργκ κ.ά., ενώ στα μέσα του 20ού αιώνα «Η κουζίνα» του Άρνολντ Ουέσκερ, με τη σκηνοθεσία της Μνουσκίν, θα αποτελέσει σταθμό για το είδος.

Ο Γιώργος Χατζηνικολάου δημιουργεί ένα εντυπωσιακό σκηνικό για το «αόρατο» μιας κουζίνας, τη σκοτεινή και διόλου δημιουργική πλευρά της. Μια κατασκευή όπου βρίσκονται στοιβαγμένα εκατοντάδες πιάτα, λάστιχα πλυσίματος, πιατοθήκες, ασανσέρ. Σε αυτό τον χώρο, οι τρεις λαντζέρηδες, ακολουθώντας απόλυτα προγραμματισμένες και επαναλαμβανόμενες κινήσεις, παραλαμβάνουν τα βρόμικα πιάτα, τα πλένουν, τα σκουπίζουν, τα τοποθετούν στις θέσεις τους με την ακρίβεια μηχανήματος.

Πρόκειται για τις αρτιότερες σκηνοθετικές στιγμές της παράστασης, τόσο με τον άψογο συγχρονισμό των τριών ηθοποιών όσο και με την ανάδειξη, μέσω της εικόνας, της πλήρους εργαλειοποίησης της ανθρώπινης εργασίας: καταμερισμός έργου και επαναληπτικότητα, παράγοντες αποξένωσης του ανθρώπου από την πραγματική ουσία του υπέρτατου αγαθού που είναι η εργασία του.

Σε μια από τις σκηνές, η ρυθμική επανάληψη των κινήσεων των ηθοποιών και οι ήχοι της φωνής τους υποβοηθούνται από το έντονο, σχεδόν εκκωφαντικό επαναληπτικό ηχητικό εφέ που παραπέμπει σε ήχους εργοστασίου, ενώ σε μιαν άλλη, ο ρυθμικός ήχος και οι κινήσεις συνοδεύονται από τα φωτιστικά εφέ, με τις σκιές τροχών και γραναζιών να προβάλλονται δίπλα, περιβάλλοντας τον χώρο του πλυντηρίου. Γρανάζια ως μεταφορά της αδιάλειπτης κίνησης των εργαζόμενων, ως μεταφορά των ίδιων αυτών ανθρώπων που έχουν μηχανοποιηθεί, χάνοντας την ατομική τους υπόσταση, ξεχνώντας τα όνειρά τους, άλλες φιλοδοξίες. Σαν αυτές που ο Έμετ προσπαθεί να μεταδώσει στον άρρωστο Μος, προτείνοντάς του να ταξιδέψει. Αόρατα γρανάζια, τέλος, που εξασφαλίζουν την απρόσκοπτη λειτουργία της κοινωνίας.

Την ένταξη στη νέα του κατάσταση (εργασιακή, κοινωνική) υπό τον όρο της απο-εργαλειοποίησης, της αλλαγής των συνθηκών εργασίας θα επιδιώξει ο Έμετ, βρίσκοντας όμως αδιαπέραστο εμπόδιο μπροστά του τον πλήρως ενταγμένο Ντρέσλερ, ο οποίος έχει ιδεολογικοποιήσει και δώσει ταυτόχρονα αισθητική διάσταση στη λαντζέρικη δουλειά του. Είναι η προσωποποίηση του μη έχοντος ταξική συνείδηση ατόμου.

Ειρωνική πινελιά, μια μεγάλη πολυθρόνα που ο αρχι-λαντζέρης χρησιμοποιεί για να διαβάζει την εφημερίδα του και απαγορεύει σε όποιον άλλο να την χρησιμοποιεί. Ένα αδιαμφισβήτητο σύμβολο του στάτους που κατέχει στα υπόγεια της κουζίνας. Η κοινωνική ιεραρχία επαναλαμβάνεται πανομοιότυπη και στα κατώτερα στρώματα, όπως έχει δείξει ήδη ο Ζαν Ζενέ με τα έργα του.

Ωστόσο, ο Έμετ, ασυμβίβαστος όχι με την εργασία αλλά με τις συνθήκες, θα αποδράσει, θα βρεθεί με όποιον τρόπο μπορεί ξανά στους πελάτες του εστιατορίου, χωρίς αυτό να σημαίνει τελικά κάποια νίκη. Καθώς, το γρανάζι αντικαθίσταται πάραυτα με έναν άλλο νέο που δείχνει πλήρως πρόθυμος να αφομοιωθεί.

Στον απόλυτα ρεαλιστικό χώρο με τους τενεκέδες, τα τσουβάλια πατάτες και τα ντουλάπια των λαντζέρηδων που σχεδίασε ο Γιώργος Χατζηνικολάου και γεμίζουν ολόκληρο τον μεγάλο χώρο της σκηνής του Σύγχρονου Θεάτρου, οι ηθοποιοί, με ενδύματα-δείκτες της κοινωνικής και εργασιακής τους κατάστασης που δημιούργησε ο σκηνογράφος, ακολούθησαν τη δοκιμασμένη υποκριτική που διδάσκει με αποδεδειγμένη επιτυχία η Ελένη Σκότη.

Ο Τάσος Κωστής (Ντρέσλερ) είναι ο κεντρικός πυρήνας γύρω από τον οποίο εξελίσσεται η υπόθεση. Σχεδιάζει τον ισχυρογνώμονα, αμετακίνητο από τα πιστεύω του αρχι-λαντζέρη με λιτές γραμμές, σταθερή φωνή και παράστημα στρατηγού που δεν αφήνει κινησιολογικά οιοδήποτε περιθώριο κάμψεων ή ελιγμών ή και αμφισβητήσεων.

Δίπλα του, ο ηλικιωμένος Μος του Κώστα Λάσκου, σε πλήρη αντιπαράθεση, με τη δυσκολία στο περπάτημα, τους ιδιόμορφους τονισμούς της φωνής, τη σχεδόν ανεξέλεγκτη κινησιολογία του, αποτελεί συχνά αιτία χιουμοριστικών καταστάσεων, μια μορφή που σπάει τη μονοτονία του χώρου, προκαλώντας θυμηδία και συγκίνηση στον θεατή. Αξιοσημείωτη ερμηνεία.

Ο Γιάννης Σαρακατσάνης, ως Έμετ, δίνει δικαιολογημένα νεύρο και υπερκινητικότητα στον ρόλο, αλλά κάποιες στιγμές, οι λεκτικοί τονισμοί του και η υπερεκφραστικότητα ξεφεύγουν από το προδιαγεγραμμένο ερμηνευτικό πλαίσιο της σκηνοθεσίας. 

Ο Αλέξανδρος Μανωλίδης, στον σύντομο ρόλο του νέου που αντικαθιστά τον Έμετ, περισσότερο με τις εκφράσεις του προσώπου παρά με το περιορισμένο λεκτικό του, δίνει επιτυχώς τον εξ αρχής συμβιβασμένο εργαζόμενο.

Τη μουσική και, κυρίως, τους ιδιαίτερα λειτουργικούς ήχους σχεδίασε ο Στέλιος Γιαννουλάκης. Οι καθοριστικοί φωτισμοί ήταν του Αντώνη Παναγιωτόπουλου, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι το σύντομο σκοτάδι και η επαναφορά του φωτισμού μόνο στο κουβούκλιο των πλυντηρίων με τους τρεις λαντζέρηδες ακίνητους εντός του σε κάθε αλλαγή σκηνής, ως δήλωση περάσματος ενός χρονικού διαστήματος, μιας άδηλης για τη συνέχεια παύσης, ήταν ιδιαίτερο αποτελεσματικό και άρτιο αισθητικά.

Η Ελένη Σκότη γνωρίζει καλά το ρεαλιστικό θέατρο αλλά και τον τρόπο να εισάγει σε αυτό μικρές ρωγμές. Και το αποδεικνύει ακόμη μια φορά με την καλοδουλεμένη της παράσταση πάνω στους «Λαντζέρηδες».

---

Οι φωτογραφίες είναι της Μαρίας Αναματερού και του Γιώργου Χατζηνικολάου.

Παραγωγή της «Ομάδας Νάμα» και του «Λυκόφως ΙΚΕ».

Δείτε περισσότερες πληροφορίες για την παράσταση «Οι Λαντζέρηδες» στο Guide της Athens Voice