Ο Βαγγέλης Περρής παρουσιάζει την ιστορία της Ελένης Παπαδάκη μετά τον σάλο που προκλήθηκε από την απόφαση του Εθνικού Θεάτρου να δώσει το όνομά της σε αίθουσα.
Το ΔΣ του Εθνικού Θεάτρου αποφάσισε να μετονομαστεί το ισόγειο του «Ρεξ» σε Σκηνή «Ελένη Παπαδάκη». Πολλοί ίσως να άκουσαν για πρώτη φορά το όνομα και να τους φάνηκε παράξενη η απόδοση τιμής. Η αλήθεια είναι ότι επί πολλά χρόνια δεν γνωρίζαμε πολλά για το ταλέντο, την καριέρα και κυρίως τη ζωή και τον θάνατο της συγκεκριμένης ηθοποιού. Όλα είχαν βυθιστεί σε μια παράξενη λήθη. Η απόφαση του Εθνικού θεάτρου βοηθάει να επαναφέρουμε τη μνήμη, να ανατριχιάσουμε με τους λόγους που οδήγησαν στην απώλειά της και να απορήσουμε για τη μακράς διαρκείας αντοχή της απανθρωπιάς.
Η ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΡΙΑ
Η Ελένη Παπαδάκη γεννήθηκε στις 4 Νοεμβρίου 1908 στην Αθήνα. Εύπορη οικογένεια. Ήταν εγγονή του καθηγητή Πανεπιστημίου Στυλιανού Κωνσταντινίδη. Αποφοίτησε από τη Γερμανική Σχολή Αθηνών και ολοκλήρωσε σπουδές Φιλολογίας. Παράλληλα σπούδασε φωνητική, μουσική και πιάνο στο «Ελληνικόν Ωδείον Αθηνών». Στο θέατρο εμφανίσθηκε σε ηλικία 17 ετών στη σκηνή του Θεάτρου Τέχνης του Σπύρου Μελά στη παράσταση «Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα» του Λουίτζι Πιραντέλλο. Αμέσως φάνηκε ότι είναι προορισμένη να σημαδέψει το ελληνικό θέατρο. Ο Κωστής Μπαστιάς, θεατρικός κριτικός της εποχής, έγραψε τότε στη «Δημοκρατία»: «Σήμερα η σκηνή απέκτησε μια μεγάλη ηθοποιό». Είχε δίκιο.
Στα χρόνια που ακολούθησαν συμφώνησαν μαζί του, εκόντες άκοντες, ο Αιμίλιος Βεάκης, ο Νίκος Δεδραμής, ο Γεώργιος Παππάς, η Κυβέλη, η Μαρίκα Κοτοπούλη και άλλοι θεατράνθρωποι οι οποίοι μοιράστηκαν μαζί της μια σειρά από μεγάλες επιτυχίες. Η Ελένη Παπαδάκη ήταν η νέα μεγάλη πρωταγωνίστρια και στις 31 Οκτωβρίου του 1939, σε ιδιαίτερη τελετή, τιμήθηκε από τον τότε βασιλιά «διά τας εις το ελληνικόν θέατρον εξαιρέτους αυτής υπηρεσίας και ιδιαιτέρως διά τας εν τω εξωτερικώ παρασχεθείσας τοιαύτας». Στις φωτογραφίες χαμογελούσε γιατί δεν ήξερε τι την περιμένει.
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΙΜΑ
Ακολουθούν τα σκληρά χρόνια της Κατοχής. Η Ελένη Παπαδάκη λόγω της οικογένειάς της έχει πρόσβαση στον κύκλο του αρχηγού της αστυνομίας Αγγέλου Έβερτ και του επί χρόνια φίλου του πατέρα της διορισμένου από τους Γερμανούς «πρωθυπουργού» Ιωάννη Ράλλη. Αυτές οι σχέσεις την καθιστούν στόχο. Η ίδια ελαχιστοποιεί τον κίνδυνο θεωρώντας ότι απέναντι στις διαδόσεις υπάρχουν γεγονότα που αποδεικνύουν την πατριωτική της δράση, όπως η συμμετοχή της σε επιχειρήσεις που έσωσαν τη ζωή του Ελευθερουδάκη, ιδιοκτήτη του ομώνυμου βιβλιοπωλείου και του γιατρού Γιώργου Μουστρούφα, στελέχους του υπουργείου Υγείας υπό τον Πέτρο Κόκκαλη στην κυβέρνηση του βουνού. Δεν έχει υπολογίσει τα άρθρα που τυπώνει η εφημερίδα «Ελληνικόν Αίμα», η οποία εμφανίζεται να πολεμάει το ΕΑΜ αλλά υπάρχουν υπόνοιες ότι στη συγγραφή της μετέχουν και ιδεολογικά αντίθετοι δημοσιογράφοι. Η συγκεκριμένη εφημερίδα γράφει στις 15 Οκτωβρίου 1943: «Ο πρωθυπουργός, κερδοσκοπήσας στο χρηματιστήριο, εδώρησε στον γεροντικό του έρωτα μία ζώνη από πλατίνα αξίας εκατοντάδων εκατομμυρίων». Ο γεροντικός έρωτας ήταν η Παπαδάκη. Χωρίς κανένα στοιχείο ανταπόκρισης εκ μέρους της. Σε επόμενο φύλλο υπάρχει άρθρο που ανακοινώνει σαν τετελεσμένο γεγονός τον γάμο του Ράλλη με την Παπαδάκη. Ποτέ δεν συνέβη. Ταυτόχρονα την κατηγορούν σαν φανατική ομοφυλόφιλη ώστε το κατηγορητήριο να μην αφήνει καμία αμφιβολία για την ενοχή της ηθοποιού.
ΣΕΗ ΚΑΙ ΤΣΕΚΟΥΡΙ
Τα φύλλα του «Ελληνικού Αίματος» απλώνονται πάνω στο τραπεζάκι της σκηνής του θεάτρου «Διονύσια». Η ΕΑΜική πλειοψηφία του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών, άπαντες δεδηλωμένοι κομμουνιστές, θεωρούν αποδεικτικά στοιχεία τα άρθρα της ακροδεξιάς εφημερίδας και δικάζουν την Ελένη Παπαδάκη για «αντεθνική, αντισυναδελφική, εγωιστική και απρεπή δράση». Η αίθουσα δονείται από τις κραυγές «θάνατος στην πουτάνα» και η απόφαση είναι καταδικαστική. Διαγραφή. Το σύνθημα έχει δοθεί. Λίγες μέρες αργότερα γράφεται ο επίλογος. Η Παπαδάκη συλλαμβάνεται στο σπίτι του γραμματέα του ΕΑΜ θεάτρου Δημήτρη Μυράτ από την πολιτοφυλακή Πατησίων. Διοικητής της ένας 23χρονος, γνωστός με το ψευδώνυμο «Καπετάν Ορέστης». Γίνεται έρευνα στο σπίτι της ηθοποιού για να βρεθεί το ενοχοποιητικό στοιχείο, δηλαδή η «ζώνη από πλατίνα που της δώρισε ο Ράλλης». Τζίφος. Αυτό δεν επηρεάζει καθόλου τις εξελίξεις. Γύρω στα μεσάνυχτα η Ελένη Παπαδάκη και η συγκρατούμενή της Νιόβη Χαριτάκη, 20 χρονών και 7 μηνών έγκυος, οδηγούνται από την πολιτοφυλακή στα διυλιστήρια της ΟΥΛΕΝ. Εκεί, οι σύντροφοι του «καπετάν Ορέστη», αφού προπηλάκισαν και έγδυσαν την ηθοποιό, την παρέδωσαν στον Βλάση Μακαρώνα, τέως μπακάλη από τη Νέα Ιωνία. Η ειδικότητά του ήταν οι εκτελέσεις με τσεκούρι. Έβαλε και πάλι τα δυνατά του.
Η δολοφονία της Ελένης Παπαδάκη δημιούργησε ρωγμή στη σχέση του ΕΑΜ με την ελληνική και διεθνή κοινή γνώμη. Ο Ζαχαριάδης έσπευσε να τα μπαλώσει χαρακτηρίζοντας την υπόθεση ως «υπερβασία», ενώ υπήρξαν και επόμενα «διορθωτικά» λαϊκά δικαστήρια όπου οι ρόλοι άλλαξαν. Κατηγορούμενος πια ήταν ο καπετάν Ορέστης, τον οποίο ένας σύντροφός του ανέκρινε, δίκασε και καταδίκασε σε θάνατο γιατί «ήταν πράκτορας της Ιντέλιντσενς Σέρβις»! Κατά την εκφώνηση του κατηγορητηρίου αναφέρθηκε και το επιβαρυντικό γεγονός ότι «συνελήφθη με την ερωμένη του», «επεδίδετο μετά γυναικών εις ακολάστους πράξεις» και ότι του άρεσαν τα ομαδικά όργια, φως φανάρι δηλαδή ότι οι Άγγλοι τον είχαν του χεριού τους και τον έβαλαν να δολοφονήσει την Παπαδάκη.
ΟΛΑ ΕΓΙΝΑΝ ΓΙΑ ΝΑ ΣΥΚΟΦΑΝΤΗΘΕΙ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΒΙΑ
Μίλησε το 1945 ο Ζαχαριάδης για τη δολοφονία της Ελένης Παπαδάκη, μετά από εβδομήντα χρόνια τοποθετήθηκε και ο «Ριζοσπάστης»: «Ακροδεξιοί, φιλελεύθεροι δημοκράτες, σοσιαλδημοκράτες, οπορτουνιστές εναλλάσσονται στο γαϊτανάκι της απόπειρας ηθικής απαξίωσης της Ιστορίας του εργατικού - λαϊκού κινήματος... Τελευταίο επεισόδιο στο σίριαλ της αντικομμουνιστικής υστερίας η υπόθεση της δολοφονίας της ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη στις 21 Δεκέμβρη 1944. Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Λίγες μέρες μετά την Απελευθέρωση, στις 20 Οκτώβρη 1944, το ΔΣ του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών (ΣΕΗ) αποφάσισε τη διαγραφή ορισμένων ηθοποιών με την κατηγορία της συνεργασίας με τον καταχτητή... Ανάμεσά τους ήταν και η πρωταγωνίστρια του Εθνικού Θεάτρου Ελένη Παπαδάκη. Στις 21 Δεκέμβρη, η Ελένη Παπαδάκη συνελήφθη από τη Λαϊκή Πολιτοφυλακή Πατησίων - Γαλατσίου στο σπίτι του Γραμματέα του ΕΑΜ Θεάτρου, Δημήτρη Μυράτ... Η Ελένη Παπαδάκη μεταφέρθηκε στην Ούλεν, όπου και δολοφονήθηκε από ομάδα, επικεφαλής της οποίας ήταν ο καπετάν Ορέστης, στέλεχος της Λαϊκής Πολιτοφυλακής Πατησίων. Ο καπετάν Ορέστης είχε κινήσει ήδη υποψίες αναφορικά με τη δράση του... Όπως σημειώνει ο Σπύρος Κωτσάκης (Νέστορας), καπετάνιος του Α΄ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ Αθήνας: «Προχωρώντας η ανάκριση, αποκαλύφθηκε ότι ο Ορέστης ήταν πράκτορας της Ιντέλιτζενς Σέρβις στις γραμμές μας»... Από την Παρισινή Κομμούνα έως και σήμερα, η ταχεία ριζοσπαστικοποίηση πολιτικά ανώριμων μαζών μπορεί να οδηγήσει ακόμα και σε πράξεις που δεν εξυπηρετούν τους σκοπούς και τις επιδιώξεις του οργανωμένου μαζικού εργατικού κινήματος. Οι χαφιέδες και οι προβοκάτορες της αστικής εξουσίας προσπαθούν να παρασύρουν τις ανώριμες μάζες σε τέτοια «παραστρατήματα», προκειμένου να συκοφαντήσουν τη λαϊκή επαναστατική βία συνολικά... Παρόμοιους σκοπούς εξυπηρετούν και οι σημερινοί απολογητές της αστικής εξουσίας. Δεν τους ενδιαφέρουν τα ιστορικά γεγονότα της δολοφονίας της Παπαδάκη, απλώς αξιοποιούν το δεδομένο ταλέντο και τη δολοφονία της για να συκοφαντήσουν το εργατικό - λαϊκό κίνημα της περιόδου και ειδικά την πολιτική του πρωτοπορία, το ΚΚΕ».
Το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών είχε ασχοληθεί τελευταία φορά με την Ελένη Παπαδάκη όταν τη δίκασε μπροστά σε συντρόφους που φώναζαν «Θάνατος στην πουτάνα». Το διοικητικό του συμβούλιο την ξαναθυμήθηκε μόλις πριν από λίγες ημέρες με μία μνημειώδη ανακοίνωση: «Γιατί το Εθνικό Θέατρο επιλέγει, ανάμεσα στους δεκάδες μεγάλους ηθοποιούς στην ιστορία του ελληνικού θεάτρου, την Ελένη Παπαδάκη που παρότι ταλαντούχα καλλιτέχνιδα, αποτελεί έως τις μέρες μας μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα; Η πραγματικότητα είναι ότι μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ αμέτρητοι αγωνιστές έδωσαν με ανιδιοτέλεια και αυταπάρνηση την ψυχή και το αίμα τους... Σε όλους αυτούς θα άξιζε πραγματικά μια επιβράβευση... Δεν το περιμένουμε βέβαια αυτό από την κυβέρνηση της ΝΔ και την προσκείμενή της διοίκηση του Εθνικού Θεάτρου, καθώς η πολιτική τους βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με τα λαϊκά συμφέροντα που όλοι αυτοί οι καλλιτέχνες υπηρέτησαν... Απαιτούμε την άμεση ανάκληση της απαράδεκτης απόφασης του ΔΣ του Εθνικού Θεάτρου».
ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ
Για την Ελένη Παπαδάκη ο Μάνος Ελευθερίου έχει γράψει το βιβλίο «Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές». Όπως συνήθιζε, πριν διηγηθεί την ιστορία αναζήτησε με τη χαρακτηριστική του επιμέλεια τα ιστορικά στοιχεία που την αφορούν. Τα περισσότερα από αυτά τα περιέλαβε σε μία επιστολή που πλέον έχει πάρει τον χαρακτήρα του ιστορικού ντοκουμέντου. Η επιστολή συνοδεύτηκε με σχόλια. Παραθέτουμε κάποια ενδεικτικά:
«Δηλαδή, πρέπει να απολογηθεί το ΕΑΜ για την εκτέλεση μιας γυναίκας (ασήμαντη η ιδιότητά της) η οποία τον καιρό των μαζικών εκτελέσεων της Κατοχής είχε προβεί σε ΟΡΙΖΟΝΤΙΟ ΔΟΣΙΛΟΓΙΣΜΟ, και την εκτέλεσαν οι ήρωες της ΟΠΛΑ;»...
«Πότε θα γράψει ο κύριος Ελευθερίου βιβλίο για την κυρά Σούλα της Καισαριανής που ξέσκισαν οι βόμβες από τα Spitfire»...
«Αν είναι ποτέ δυνατόν! Η ΟΠΛΑ σκότωσε μία που στη Γαλλία θα τη σφάζανε με το καλημέρα της Απελευθέρωσης, όταν σφάζανε τη μισή Αθήνα οι Βρετανοί και το κάναμε θέμα»...
«Τιμή στους ξεχασμένους έφηβους ΟΠΛΑτζήδες και ΕΛΑΣίτες της Αθήνας που με τα παμπάλαια τουφέκια τους αναβίωσαν σε άλλες συνθήκες την Κλεφτουριά».
«Φρίττω με τον Μάνο Ελευθερίου που ισοπεδώνει όλα τα ηρωικά δρώμενα του ΕΑΜ με τρόπο ύπουλο και μικρόψυχο ταυτόχρονα. Πάνω στο λαμπρό χέρι της Εθνικής μας Αντίστασης που υψώθηκε και χαιρετούσε τον ήλιο της Λευτεριάς, ο Μάνος Ελευθερίου παρατηρεί τις παρωνυχίδες με το μοχθηρό μάτι του εμμονικού ιεροεξεταστή. Αυτός που −θεός σχωρέστον− δεν ψέλλισε τίποτα τη στιγμή που μας ισοπέδωναν τα μνημόνια».
«Ίσως να γέρασαν οι ιδέες του κυρίου Ελευθερίου ή ίσως να γέρασε το κοινό του».
(Σημείωση: Όταν πέθανε ο Μάνος Ελευθερίου, το ΚΚΕ χρησιμοποίησε τα εξής λόγια: «Στο έργο του αποτυπώνεται η ιστορία του τόπου».)
17°
