Τρία λεπτά σε φιλμ από μια ζωή που έσβησε το Ολοκαύτωμα

Χαμογελαστά πιτσιρίκια με τα κασκέτα τους που κάνουν γκριμάτσες και διαγκωνίζονται για μια θέση στον φακό της κάμερας, ηλικιωμένοι με λευκές γενειάδες που συζητούν έξω από καταστήματα με ανοιχτά πορτοπαράθυρα, πλήθη που μπαινοβγαίνουν σε συναθροίσεις φορώντας άλλοι τα καθημερινά κι άλλοι τα γιορτινά τους ρούχα, περαστικοί σε μια κοσμοπλημμυρισμένη αγορά, πλάνα από μαζώξεις σε τούβλινα σπίτια και μια επαρχιακή πόλη γεμάτη κτίρια με δίρριχτες στέγες. Τι θα μπορούσε να μάθει κανείς από ένα, κάποιες φορές υποφωτισμένο, ερασιτεχνικό φιλμάκι διακοπών του 1938; Πόσο μας αφορούν και μπορούν να ανοίξουν το βλέμμα μας στον χρόνο και την ιστορία μόλις τρία λεπτά κινηματογραφημένης καθημερινότητας;

Το ντοκιμαντέρ «Three Minutes — A Lengthening» (Τρία λεπτά – Μια επιμήκυνση), που προβλήθηκε πρόσφατα στα φεστιβάλ του Τορόντο και του Σάντανς, έρχεται να διασώσει φέτες καθημερινής ζωής που συνέτριψε η μεγάλη Ιστορία. Γιατί τα πλάνα πάνω στα οποία η σκηνοθέτιδα Μπιάνκα Στίγκτερ έχτισε την κινηματογραφική της έρευνα προέρχονται από μια κωμόπολη βορείως της Βαρσοβίας, κατά βάση με εβραϊκό πληθυσμό, που έκτοτε δεν θα ήταν ποτέ ξανά η ίδια.

Τρία λεπτά: Το χαμένο φιλμ και η αποκατάστασή του

Το φιλμάκι τράβηξε ο Ντέιβιντ Κουρτς κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού στο πατρογονικό του Νάσιελσκ. Έχοντας μεταναστεύσει ως παιδί με την οικογένειά του στις ΗΠΑ, το 1938 επιστρέφει στην Ευρώπη για διακοπές με μια βίντεο κάμερα 16 χιλιοστών ανά χείρας. Στο πέρασμά του από την κωμόπολη όπου γεννήθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα, καταγράφει στιγμιότυπα από το εβραϊκό τμήμα της, ένα χρόνο πριν την εισβολή των Ναζί. Από τους 3.000 Εβραίους που κατοικούσαν την εποχή της επίσκεψής του, μόλις περί τους 100 θα παρέμεναν στη ζωή ως το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και αυτή είναι η μοναδική καταγραφή σε κινούμενη εικόνα που σώζεται από τη παρουσία τους στο Νάσιελσκ.

Ξεχασμένο για περισσότερα από 70 χρόνια, το φιλμ ανακάλυψε ο εγγονός του Ντέιβιντ, Γκλεν Κουρτς στα πράγματα του παππού του. Πάνω στην κατάλληλη στιγμή, καθώς λίγο ακόμα και τα πλάνα που είχαν καταγραφεί στο σελιλόιντ δε θα μπορούσαν να διασωθούν. Το υλικό, πάντως, αποκαταστάθηκε και είναι διαθέσιμο για προβολή από πηγές όπως το Μουσείο Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ηνωμένων Πολιτειών.

Μετά από σχετική έρευνα, το 2014 ο Glenn Kurtz κυκλοφόρησε το βιβλίο «Τρία λεπτά στην Πολωνία». Τώρα το ντοκιμαντέρ «Τρία λεπτά – Μια επιμήκυνση», που η Στίγκτερ δημιούργησε σε συνεργασία μαζί του, έρχεται να αναδείξει την αξία που έχει ακόμα και ένα ολιγόλεπτο τεκμήριο καθημερινής ζωής για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης εστιάζοντας σε στιγμές, πρόσωπα και λεπτομέρειες.

Το ντοκιμαντέρ «Three minutes - A Lengthening»

Σχεδόν όλες οι εικόνες του ντοκιμαντέρ προέρχονται από το τρίλεπτο φιλμάκι του παππού Κουρτς. Πώς καταφέρνει, λοιπόν, η σκηνοθέτιδα να διαστείλει την αφήγηση σε μια ταινία τεκμηρίωσης που υπερβαίνει σε διάρκεια τη μία ώρα; Αναπλαισιώνοντας διαρκώς το αρχικό υλικό. Σε μια σκηνή εξετάζει εξονυχιστικά την ταμπέλα ενός μανάβικου και με διαφορετικά χρωματικά φίλτρα και ζουμ εξηγεί πώς οι αρχειονόμοι καταφέρνουν να διαβάσουν αρχικά δυσδιάκριτα κομμάτια κειμένου. Υπολογίζει στα 180 τα άτομα που περνούν μπροστά από το φακό και «παγώνει» την εικόνα μεμονωμένων περαστικών συνθέτοντας σταδιακά μια συλλογική προσωπογραφία. Άνθρωποι για τους οποίους δεν γνωρίζουμε τίποτα, όπως σχολιάζει σε ρόλο αφηγήτριας η διάσημη ηθοποιός Έλενα Μπόναμ Κάρτερ, αλλά «έχουμε τα πρόσωπά τους ως ίχνη» πως υπήρξαν διαγράφοντας ο καθένας τη δική του διαδρομή στον κόσμο.

Ή μήπως γνωρίζουμε κάτι για κάποιους; Στο πλαίσιο της έρευνας για το βιβλίο του, ο Κουρτς κατάφερε να εντοπίσει στο Ντιτρόιτ έναν επιζώντα του Ολοκαυτώματος που είχε «παρελάσει» μπροστά από το φακό του παππού του σ’ εκείνα τα πλάνα. Ο μόλις δεκατριάχρονος τότε Μωρίς Τσάντλερ, σε προχωρημένη ηλικία πλέον, μοιράζεται σε voice over τις αναμνήσεις του ενώ στην οθόνη προβάλλεται το γελαστό εφηβικό του πρόσωπο. Είναι κι αυτό μια ζωντανή απόδειξη της μαγείας και της ανεκτίμητης αξίας του κινηματογράφου: να καταργεί τον χρόνο και τις αποστάσεις και να κρατά ζωντανές στη μνήμη στιγμές που έχουν χαθεί για πάντα.