Πάσκουα Βοργιά - Παύλος Φυσάκης: «Οι εικόνες είναι κιβωτοί με ιστορίες και τεκμήρια της ζωής μας»

Δάση θαλερά που δε θα πήγαινε ο νους σου ότι προέρχονται από έναν τόπο που έχει συνδεθεί με ένα από τα πιο πολυσυζητημένα περιβαλλοντικά ζητήματα στη χώρα. Μια ασπρόμαυρη βίστα θαλασσινής ανοιχτωσιάς του Αιγαίου και οι σκέψεις που ενεργοποιεί σε σχέση με τις καραβιές των πνιγμένων προσφύγων. Ένα σπασμένο τζάμι στην καρδιά της Αθήνας, απότοκο των ταραχών του Δεκεμβρίου του 2008. Μια παλιά αεροφωτογραφία της Ομόνοιας και οι συνειρμοί που γεννά για το πρόβλημα της τοξικοεξάρτησης στην περιοχή. Η εικόνα ενός δαχτυλιδιού, που όμως στην Κρήτη θεωρείται μαγικό καθώς θρυλείται ότι θεραπεύει ασθένειες της όρασης. Θα μπορούσε να διαβαστεί σαν ένα προσωπικό ημερολόγιο ή σαν ένα άλμπουμ οικογενειακών αναμνήσεων η έκθεση Documents of Breathing που ετοιμάζουν στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός η Πάσκουα Βοργιά και ο Παύλος Φυσάκης. Όμως, συχνά σε φέρνει μπροστά σε στιγμιότυπα, που αν και φαντάζουν ανώδυνα στην θραυσματικότητά τους, δύνανται να ανακαλούν (μέσα από τον σχετικό υπομνηματισμό) φορτισμένες μνήμες.

«Καθώς βλέπεις ένα πορτραίτο της γιαγιάς σου, ας πούμε, γνωρίζεις ότι η φωτογραφία έγινε κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ή ενώ κοιτάζεις τη φωτογραφία ενός ουρανού, η λεζάντα σου αποκαλύπτει ότι τη στιγμή της λήψης γεννήθηκε ένα παιδί. Δεν υπάρχει τίποτε προσωπικό που να μην είναι και συλλογικό ή ιστορικό συνάμα. Είμαστε κομμάτια ενός πολυσύνθετου πλέγματος αλληλένδετων συμβάντων και σχέσεων και αυτή ακριβώς τη “βουτιά” προσπαθεί να κάνει αυτό το έργο, σε κάτι που θα μπορούσε να είναι κι ένα δίχτυ ασφαλείας, θα λέγαμε, στην εποχή της εξατομίκευσης» μου λένε ενώ επιμελούνται το στήσιμο αυτών των «Τεκμηρίων αναπνοής» που θα είναι προσβάσιμα με ελεύθερη είσοδο από τις 20 Απριλίου στην έκθεση που παρουσιάζει η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση στον αρχαιότερο πολιτιστικό σύλλογο της Αθήνας, εδώ όπου πραγματοποιήθηκε και η πρώτη έκθεση φωτογραφίας στην Ελλάδα το 1898.

Συνοδοιπόροι στη διοργάνωση του Medphoto Festival –που εστιάζει στην φωτογραφία ντοκουμέντου και στον κοινωνικό και καλλιτεχνικό της αντίκτυπο– αλλά και στη ζωή, πρωτοπαρουσίασαν αυτό το υλικό –που αποτελείται από 62 έργα, φωτογραφίες, κολάζ, βίντεο αλλά και κείμενα– στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης. «Η ιδέα ξεκίνησε καθώς σκαλίζαμε τα οικογενειακά φωτογραφικά αρχεία και ανακαλύπτοντας εικόνες που θέλαμε κάτι να τις κάνουμε, εικόνες που δεν θέλαμε να μείνουν θαμμένες για πάντα» επισημαίνουν. «Αυτό το έργο συνιστά ένα ανοιχτό αρχείο και πραγματεύεται ζητήματα όπως την ιστορία μας, τους ανθρώπους με τους οποίους συνδεόμαστε, τα φαντάσματα του παρελθόντος, αλλά και τον πόθο μας για ένα διαφορετικό μέλλον και πώς θα μπορούσαμε να το ορίσουμε εκ νέου».

Τι θα δούμε στην έκθεση; Τι διαδρομές και μνήμες επιδιώκετε να ανακαλέσετε και ενδεχομένως να ξορκίσετε;

Παρουσιάζονται οικογενειακές φωτογραφίες, πορτραίτα ανθρώπων που γνωρίζουμε ή και όχι, ιδέες, γεγονότα, ιστορικά πρόσωπα, σύμβολα, τοπία, οτιδήποτε δηλαδή θα μπορούσε να συνθέσει μια ανθρώπινη μνήμη. Θα λέγαμε ότι είναι ένα ανοιχτό αρχείο που περιδιαβαίνει τον 20ο αιώνα και φτάνει μέχρι το σήμερα, μέσα από πολέμους, δικτατορίες, καταστροφές, εξεγέρσεις, γάμους, γενέθλια, ταξίδια, συναυλίες, στιγμές και καταστάσεις προσωπικές και κοινωνικές, που οδηγούν στο τώρα. Συνάμα είναι και μια διερεύνηση του μέσου της φωτογραφίας, καθώς χρησιμοποιούνται έτοιμες εικόνες, δανεισμένες ή κλεμμένες εικόνες, φωτογραφίες από το κινητό, από το διαδίκτυο, από την δική μας κάμερα, ή κάποιου άλλου, καρτ-ποστάλ, παραθέματα από βιβλία, από το ίντερνετ, εικόνες που τις έχουμε πειράξει ή που έχουμε απομονώσει μια λεπτομέρεια ή και μαύρα πλαίσια χωρίς καθόλου εικόνα. Είναι, νομίζουμε, μια έκθεση που θέτει ερωτήματα σχετικά με το τι είναι εικόνα, τι είναι φωτογραφία, τι είναι αρχείο, τι είναι ιστορία και από πού αρχίζει και πού τελειώνει το εγώ και το εμείς, το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον. Είναι σαν μια τράπουλα που την ανακατεύουμε συνεχώς και πάντα εμπεριέχει μια έκπληξη.

Δηλώνετε ότι το Documents of Breathing αναφέρεται σε δύο ανολοκλήρωτα πρότζεκτ του μοντερνισμού: το Passagen-Werk (1927-40) του Βάλτερ Μπένγιαμιν και το Bilderatlas Mnemosyne (1925-29) του Άμπυ Βάρμπουργκ. Πώς συνδέονται με το έργο σας;

Και τα δύο αυτά έργα (το ένα μια εργασία για την αστική ζωή στο Παρίσι του 19ου αιώνα και το άλλο μια οπτική εγκυκλοπαίδεια που αποσκοπούσε στην ενεργοποίηση της μνήμης και της φαντασίας του4 θεατή, καθώς και στην κατανόηση της «μεταθανάτιας ζωής της αρχαιότητας) είναι θραυσματικά, δηλαδή βασίζονται στην χειρονομία της συλλογής –κειμενικών παραθεμάτων στην περίπτωση του Μπένγιαμιν, εικόνων έργων τέχνης στην περίπτωση του Βάρμπουργκ– ενώ δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ. Ίσως εκ φύσεως συνιστούν ανοιχτά αρχεία στο χρόνο. Ένα άλλο χαρακτηριστικό τους είναι ότι πραγματοποιούνται στον Μεσοπόλεμο και στις απαρχές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η άνοδος του φασισμού και του ναζισμού απλώνει τη σκιά της πάνω από την Ευρώπη. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι, ενώ αυτοί οι δύο σπουδαίοι διανοητές του μοντερνισμού εργάζονταν παράλληλα και ενώ ο Μπένγιαμιν προσπάθησε να συναντήσει τον Βάρμπουργκ κάποια στιγμή, δεν συναντήθηκαν ποτέ.

Ο τίτλος Documents of Breathing (Τεκμήρια αναπνοής) τι δηλώνει;

Στην αρχαία αιγυπτιακή ταφική παράδοση στο μνήμα του νεκρού θάβονταν μαζί πάπυροι με οδηγίες και ξόρκια για την πλοήγηση του νεκρού στον Κάτω Κόσμο. Μια εκδοχή αυτών των κειμένων είναι και το Βιβλίο των Αναπνοών, όπου η αναπνοή συμβολίζει αυτά που βοηθούν το νεκρό να συνεχίσει να ζει στο επέκεινα. Και στο δικό μας έργο θα λέγαμε ότι οι εικόνες και τα κείμενα που τα συνοδεύουν τεκμηριώνουν στιγμές στις ζωές μας, πρόσωπα και πράγματα που μας δίνουν πνοή, δηλαδή συνιστούν μνήμες που μας γεμίζουν και εξηγούν το παρόν, αλλά και μας δείχνουν το δρόμο για το μέλλον. Η φωτογραφία λειτουργεί ως μια κιβωτός που διαφυλάσσει αυτά τα τεκμήρια ή σαν μια κάψουλα που τα στέλνει στο μέλλον.

Οι εικόνες συνοδεύονται από λεζάντες. Ποιος ο στόχος του υπομνηματισμού; Και τι δηλώνει αυτή σας η πρακτική σε σχέση με το πώς βλέπετε την ίδια την φωτογραφία και τη σημασία της;

Η λεζάντα για μας έχει μεγάλη σημασία, καθώς θεωρούμε ότι μια εικόνα που δεν πλαισιώνεται, αποδυναμώνεται. Μια φωτογραφία που δήθεν μιλάει από μόνη της ή υποδηλώνει κάτι το οικουμενικό, κινδυνεύει να πέσει στην παγίδα της αισθητικοποίησης και να μην έχει «φωνή». Οι εικόνες πάνω από όλα είναι ιστορίες και, μάλιστα, ενέχουν τόση διαλεκτική ένταση, ακριβώς γιατί αφορούν μια στιγμή του παρελθόντος, που καθώς τη φέρνουμε στο τώρα, αποκαλύπτει κάτι για το παρόν. Με το να συνοδεύουμε τις εικόνες με λεζάντες και ιστορίες που τις αγκιστρώνουν σε νέα πλαίσια από αυτά που ενδεχομένως θα μπορούσε να φανταστεί ο θεατής αν τις έβλεπε μόνες τους, για μας έχει τεράστιο ενδιαφέρον και παράγει γνώση και συναισθηματική ένταση. Εμείς αυτά θέλουμε να τα αποκαλύπτουμε στον θεατή σαν μυστικά που υπάρχουν κρυμμένα και που, αν δεν στα πει κάποιος, δεν μπορείς να τα γνωρίζεις. Έτσι, κάθε εικόνα στην ουσία είναι ένα καλειδοσκόπιο μέσα από το οποίο «ακούει» κανείς τις ιστορίες των εικονιζόμενων και της εποχής τους ή των δημιουργών και της δικής τους συνθήκης και με αυτόν τον τρόπο γινόμαστε όλοι μέτοχοι μιας κοινής εμπειρίας.

Η φωτογραφία είναι μέσο που έχει συνδεθεί με την μνήμη και τις αναμνήσεις αλλά και με την καταγραφή της πραγματικότητας. Ποια η σχέση σας με την έννοια της μνήμης και η αξία που κατά τη γνώμη σας έχει για τις κοινωνίες μας;

Τείνει να θάβεται η σημασία της μνήμης και της ιστορίας στην εποχή μας. Μας βολεύει να ξεχνάμε γιατί έτσι διατηρούμε άθελά μας το στάτους κβο. Μέσα από τη μυθολογία του επιστημονισμού, της αγοράς, του κέρδους, του ανταγωνισμού, του πολέμου και του ατομικού συμφέροντος, ξεθωριάζει η σημασία των κοινωνικών δεσμών, όλων αυτών που μας κάνουν ένα, των κοινών συμφερόντων μας κι αυτό γιατί η ανισότητα και η αδικία στην εποχή μας νομιμοποιούνται, όχι μέσα από τη θρησκεία και την αύρα της εξουσίας όπως άλλοτε, αλλά μέσα από το μύθο της προσωπικής επιτυχίας. Αν πασχίσουμε να θυμηθούμε όλα αυτά που μας ενώνουν όμως, τότε ενδυναμώνεται και η συνειδητοποίηση της αλληλεξάρτησής μας, που είναι ο μοναδικός τρόπος για να επιβιώσει το ανθρώπινο είδος αρμονικά.

Γιατί έχουμε ανάγκη τα φωτογραφικά κλικ; Σήμερα περισσότερο από ποτέ άλλοτε ζούμε σε έναν κόσμο που διαρκώς φωτογραφίζει –και φωτογραφίζεται.

Ζούμε στην εποχή της υπερ-επικοινωνίας και υπερ-πληροφορίας, οπότε η ανταλλαγή εικόνας και κειμένου είναι ασταμάτητη.

Τι είναι η φωτογραφία για σας και τι προσπαθείτε μέσα από αυτή;

Είναι ένα μέσο δημιουργίας εννοιολογικών πρότζεκτ. Είναι, όμως, κι ένα μέσο που μας επιτρέπει να πειραματιζόμαστε διαρκώς.

Ποια είναι η εικόνα που θα θέλατε να καταγράψετε αλλά διαρκώς νιώθετε να σας διαφεύγει;

Η αλήθεια είναι ότι δεν προσπαθούμε να καταγράψουμε κάτι, αλλά μάλλον μια εικόνα «δημιουργείται» πρώτα στο μυαλό μας, καθώς διερευνούμε ένα αφήγημα ή ένα θέμα που μας απασχολεί. Το σίγουρο είναι ότι δεν είμαστε βέβαιοι για τίποτα.

Δείτε περισσότερες πληροφορίες για την έκθεση στο City Guide της Athens Voice