Βάνα Ξένου: Μια μύστις στην Ελευσίνα, μια Ελληνίδα στο Παλέ Ρουαγιάλ

Συναντάω τη Βάνα Ξένου στο κέντρο της Αθήνας για να πάμε με το αυτοκίνητο στη μεγάλη αναδρομική έκθεσή της στην Ελευσίνα, που εγκαινιάστηκε στις 30 Μαρτίου – η τελευταία μεγάλη δράση του καλλιτεχνικού προγράμματος της 2023 Ελευσίς - Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, με την υποστήριξη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, και στο πρώην εργοστάσιο Ίρις. Εκείνη πηγαίνει στους χώρους της έκθεσης σχεδόν κάθε μέρα, είναι ο φυσικός της προορισμός. Ξέρω πως είναι σπουδαία δημιουργός — και μέσα μου αναρωτιέμαι πώς γίνεται ένα έργο τόσο δυνατό να περνά μερικές φορές τόσο σιωπηλά ανάμεσά μας.

Είχα νιώσει τη σημασία του έργου της ξεφυλλίζοντας τον κατάλογο της έκθεσής της στο Παλέ Ρουαγιάλ, στο Παρίσι, το 2007-8: μια επιβλητική εγκατάσταση με 45 μεγάλες γλυπτικές συνθέσεις στους κήπους ενός από τα πιο ιστορικά σημεία της γαλλικής πρωτεύουσας. Δεν ήταν μόνο το ότι μια Ελληνίδα εικαστικός είχε εκθέσει σ’ ένα τόσο σημαντικό χώρο, αλλά ότι το έργο της έστεκε εκεί με φυσικότητα – σαν να ανήκε ήδη στον χώρο. Και έφερνε την Ελευσίνα, μαζί με λέξεις ελληνικές, ιερατικές σχεδόν, σε ένα εμβληματικό τοπίο του Παρισιού, μια μεταφορά μνήμης και μύθου από την Ελλάδα.

Άλλωστε, μετά τις σπουδές της στην Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, η Βάνα Ξένου συνέχισε στην École des Beaux-Arts στο Παρίσι, ενώ το 2014 παρασημοφορήθηκε από το γαλλικό κράτος με τον τίτλο “Officier dans l’ordre des Palmes Académiques” – μια ιδιαίτερα σημαντική διάκριση που απονέμεται για την προσφορά στην παιδεία, την τέχνη και τον πολιτισμό. Όλα αυτά εντυπωσιάζουν. Κι όμως ήταν τα ίδια τα έργα που προκαλούσαν τη βαθύτερη συγκίνηση, αυτά που θα βλέπαμε τώρα, επιτέλους, στον τόπο καταγωγής τους: την Ελευσίνα.

Για όσους έχουν ζήσει τον μοντερνισμό, αυτές οι μορφές δεν παραξενεύουν. Αντίθετα, όταν σκεφτούμε τα γλυπτά του Brancusi, αισθανόμαστε ότι έρχονται πιο κοντά στις μακρινές περιοχές της ελληνική αρχαιότητας. Ο ποιητής Έζρα Πάουντ, με τη φράση του “Make it new”, μας προέτρεπε να καταστήσουμε την παράδοση νέα».

Πολλοί έχουν μια εξιδανικευμένη εικόνα της αρχαιότητας – βλέπουν την Ακρόπολη και νομίζουν ότι ήταν πάντα λευκή, σχολιάζω. «Πράγματι, καθώς έτσι έχει γίνει ένα στοιχείο αναγνωσιμότητας. Υπάρχει όμως και η άλλη όψη. Όταν επισκέφθηκε ο Φρόιντ την Ακρόπολη του κόπηκε η μιλιά – δεν μπορούσε να πιστέψει ότι αυτό που γνώριζε από τα βιβλία, υπήρχε πραγματικά. Αισθάνθηκε το δέος του υπαρκτού…».

Η βιομηχανία ως προσωπική μνήμη

Όταν παρουσίασε την πρώτη μεγάλη της έκθεση με θέμα τα Ελευσίνια Μυστήρια, το 1995, ήταν εικαστικός και καθηγήτρια στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πολυτεχνείου (από το 1980). Από τότε έχουν περάσει 30 χρόνια! Τι σας συγκίνησε τόσο πολύ σ’ αυτόν τον μύθο; ρωτάω.

«Η λέξη Ελευσίνα μου ήταν οικεία από παιδί», απαντάει συνδέοντας το βιομηχανικό σώμα της πόλης με την προσωπική της μνήμη. «Στην πατρική επιχείρηση κατεύθυναν από την Ελευσίνα σάκοι τσιμέντων με γραμμένη τη λέξη ΤΙΤΑΝ. Επρόκειτο να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή τσιμεντόλιθων, που ήταν ένα υλικό φτηνό το οποίο χρησιμοποιήθηκε για να στεγάσουν τις οικογένειές τους οι άνθρωποι που έφταναν από την επαρχία στην Αθήνα. Αυτή η επιχείρηση, περνώντας σε άλλη μορφή, μεταφέρθηκε στην Ιερά οδό. Ήταν η περίοδος των κατεδαφίσεων στην Αθήνα, καθώς εμβληματικά κτίρια 19ου αιώνα γκρεμίζονταν, για να χτιστούν νέα, και τα αρχιτεκτονικά μέλη τους προορίζονταν να ενσωματωθούν αργότερα στα νέα κτίρια. Πολλές φορές ο πατέρας μου, την περίοδο που προετοιμαζόμουν για την εισαγωγή μου στην Σχολή Καλών Τεχνών, με καλούσε να σχεδιάσω ένα κτίριο πριν γκρεμιστεί. Τότε συνειδητοποίησα τι σημαίνει να στέκεσαι ανάμεσα σε δύο κόσμους –πολλές φορές ήταν σπίτια σημαντικής αρχιτεκτονικής».

Βάνα Ξένου: Η συνάντηση με δύο βιβλία και οι σημαντικές εκθέσεις

Αν αυτή ήταν η πρώτη επαφή με την Ελευσίνα, μου αφηγείται μια ιστορία με δύο σημεία-σταθμούς, όταν οι αναπάντεχες λεπτομέρειες της ζωής αποκτούν ένα βαθύτερο, σχεδόν ιερό νόημα.

«Όταν ήμασταν νέοι, μας είχε καταλάβει μια άμιλλα διαβασμάτων κι έτσι ανακαλύπταμε συγγραφείς που μας ενδιέφεραν. Μια τέτοια περίπτωση ήταν ο Νίκος-Γαβριήλ Πεντζίκης. Σ’ ένα κεφάλαιο του βιβλίου του “Προς Εκκλησιασμόν” –«Το συγκεκριμένο και ο γάμος»– διέκρινα ότι μιλούσε μ’ έναν κρυπτικό τρόπο για την Ελευσίνα. Αναφερόταν στην κάθοδο της Περσεφόνης, λέγοντας ότι στον γάμο έπρεπε οι νεόνυμφοι να κατέβουν στα πιο βαθιά σκοτάδια της ύπαρξής τους. Εννοούσε την αρπαγή της Περσεφόνης ως γάμο με τον Άδη. Η δεύτερη καθοριστική συνάντηση ήταν, όταν δίδασκα στο τμήμα Αρχιτεκτόνων. Με την αλλαγή του χώρου της Βιβλιοθήκης, ένας σωρός από εγκαταλελειμμένα βιβλία τράβηξε την προσοχή μου κι ανάμεσά τους ήταν το βιβλίο του Carl Kerenyi με τίτλο “Αρχετυπική εικόνα μητέρας και κόρης”, που αναφερόταν βέβαια στις δύο θεές των Ελευσινιακών Μυστηρίων, τη Δήμητρα και η Περσεφόνη. Πέρασα όλη τη νύχτα διαβάζοντας, και από την επόμενη μέρα άρχισα να προσεγγίζω, σχεδιάζοντας, τα Ελευσίνια μυστήρια – θα δείτε στην έκθεση τα έργα που προέκυψαν από αυτήν την καθοριστική συνάντηση. Και παρότι τα επόμενα χρόνια δούλευα κι άλλα θέματα, πάντα εμφανιζόταν μια περίοδος που ήθελα να επανέλθω στην Ελευσίνα» – και κάπως έτσι έφτασε πολύ μακριά».

Διαβάζω κάπου πως οι μύθοι σχηματίζονται μέσα στον άνθρωπο, χωρίς αυτός να το γνωρίζει. Για τη Βάνα Ξένου συνέβη ακριβώς έτσι.

Ξεκίνησε με την πρώτη έκθεση με θέμα την Ελευσίνα το 1995 στο Σπίτι της Κύπρου, στην Αθήνα. Ακολούθησε η «Mystères d’Éleusis» / «Eleusis Perasma» το 2000 στη Chapelle de la Salpêtrière, μία εκκλησία του 17ου αιώνα στο Παρίσι – η οποία λειτουργούσε, οπότε υπήρχε αυτό το στοιχείο του τελετουργικού, του ιερού».

Το 2004 ακολούθησε η ενότητα «Έλευσις - Πέρασμα» στο εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο Κρόνος, στην πόλη της Ελευσίνας , εστιάζοντας στο πέρασμα μεταξύ μύθου και τόπου, βιομηχανικής μνήμης και ιερού χώρου. Κι από τα έργα αυτά, που εκτέθηκαν ως γύψινα, πέρασε στα χυτευμένα σε μέταλλα έργα τα οποία εξέθεσε στο εμβληματικό Παλέ Ρουαγιάλ το 2008, ενώ ακολούθησε η έκθεση στον Εθνικό Κήπο το 2010 με τίτλο «Η ψυχή του τόπου». Το 2017, στο Παρίσι, εξέθεσε σ’ έναν ιστορικό κήπο και στο εσωτερικό ενός κατοικημένου σπιτιού με θέμα «Η πολιτική σημασία των ιερών χώρων Αθήνα - Ελευσίνα - Δελφοί».

Διαβάζοντας Νίτσε και ο Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα

Δεν θέλει πολύ για να καταλάβεις πως οι έννοιες στο έργο της Βάνας Ξένου είναι το ίδιο απτές όσο και τα υλικές. Στην αναζήτησή της για τα Ελευσίνια μυστήρια, η μεγάλη αποκάλυψη ήταν ο Νίτσε.

«Στο βιβλίο του “Χαρούμενη Γνώση” υπάρχει μια εισαγωγή συγκλονιστική, γεμάτη υπαινιγμούς για τη σημασία της έννοιας του κρυφού στα Ελευσίνια Μυστήρια, καθώς το κρυφό δεν είχε την έννοια του να κρύψεις κάτι, αλλά να το προστατέψεις. Στα Ελευσίνια Μυστήρια οι τελετουργικές πράξεις δεν κοινολογούντο, όχι όμως για αυτούς που συμμετέχουν στην τελετουργία – ό,τι είναι κρυφό, δεν είναι μυστικό, αλλά χρειάζεται να συμμετάσχεις για να το βιώσεις. Εμένα αυτή η συμμετοχή με συγκλονίζει. Και είναι σ’ αυτή την κατεύθυνση που άρχισα να σκέφτομαι την έννοια του κρυφού, γιατί τελικά όλη η φύση έχει αυτό το στοιχείο – δεν έχει πρόθεση να κρύψει. Άρα πρέπει να σκεφτούμε διαφορετικά, τη δυσκολία που έχει να αποκαλυφθεί η φύση των πραγμάτων, στην ουσία να στοχαστούμε από πού ερχόμαστε και πού πάμε», λέει και περνάει στη διήγηση του Ομηρικού Ύμνου στη Δήμητρα – «μοιάζει με παραμύθι, αλλά είναι εκεί που προβάλλονται οι βασικές αρχές τις ύπαρξης μας» .Τι λέει λοιπόν ο μύθος;

«Η Δήμητρα φθάνει στην Ελευσίνα, θρηνούσα την απώλεια της κόρη της Περσεφόνης, πλησίον του αρχαιολογικού χώρου στο Παρθένιο φρέαρ, που θα επισκεφθούμε με σε λίγο. Αυτή η έλευσις / άφιξις, μαζί με την απώλεια, αποτελούν τα καταστατικά στοιχεία του ελευσινιακού μυθολογήματος.

Οι κόρες του βασιλιά Κελεού την συναντούν, και επηρεασμένες από τη μορφή της την προσκαλούν στο παλάτι. Εκεί, τη θλιμμένη γυναίκα υποδέχεται η θεραπαινίδα του παλατιού, σηκώνοντας το φόρεμά της. Το μεγάλο γεγονός στην Ελευσίνα είναι η γέννηση, και για αυτό της δείχνει το γυναικείο σώμα της. Η γέννηση αποτελεί ένα από τα κεντρικά σημεία του ελευσινιακού μύθου και αφορά στη σύλληψη της τελετουργικής μύησης, η οποία εθεωρείτο ως γενέθλιος ημέρα και αναφερόταν στην ιδέα του θανάτου και της αναγέννησης, καθώς το τελετουργικό εξουδετερώνει τον φόβο του θανάτου».

Αυτό που είναι σημαντικό να κρατήσουμε, σημειώνει, είναι πως το γεγονός της γέννησης στην Ελευσίνα αποτελούσε κάτι περισσότερο από ένα ατομικό συμβάν: «Μέσα από αυτήν τη συνθήκη αντισταθμιζόταν η θνητότητα του ατόμου και επιβεβαιωνόταν η εντελέχεια της ζωής. Είναι σημαντική στη σύγχρονη συγκυρία η επιλογή της Ελευσίνας ως πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης, ως ένα από τα μεγαλύτερα ιερά του αρχαίου κόσμου, το οποίο ενέπνευσε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό μέσα από τον ελευσινιακό μύθο και τη μυητική και παιδευτική διαδικασία»*.

Η συνέχεια του μύθου έχει σημασία

«Η Δήμητρα μεγαλώνει το μικρότερο παιδί των βασιλέων, μέχρι τη στιγμή που, η βασίλισσα την είδε να βάζει το παιδί στη φωτιά και έβγαλε φωνή μεγάλη. Και η Δήμητρα τότε είπε: ανθρώπινο γένος, δεν μπορείτε να καταλάβετε πως εγώ ήθελα να καταστήσω το παιδί αθάνατο. Γιατί η φωτιά έχει κι αυτόν το χαρακτήρα, του περάσματος στην αθανασία, της κάθαρσης. Μετά φώναξε όλους τους βασιλείς και τους άρχοντες της Ελευσίνας: “Ναό μεγάλο και βωμό για μένα να χτίσει ο λαός κάτω από την πόλη και το απότομο τείχος […] και τότε εγώ η ίδια τελετουργίες θα υποδείξω, ώστε έπειτα εσείς, με αγνότητα θυσιάζοντας, να εξευμενίζετε το νου μου”. Αυτά τα δύο στοιχεία είναι πολύ σημαντικά για να αρχίσεις να καταλαβαίνεις τον μύθο: ότι θέλει καταρχήν να γίνει ένας Ναός, όπου κάτι συμβαίνει εκεί και όλοι μαζί συνυπάρχουν. Και ότι η τελετουργία σχετίζεται με τον κατευνασμό του νου. Τον οποίο βεβαίως δεν τον εννοεί μόνο για την ίδια, αλλά και για τους ανθρώπους».

Ο κατευνασμός είναι το πιο ανθρώπινο στοιχείο, αυτή η ήρεμη κατάσταση του νου που χρειάζεται για να συμμετέχουμε όλοι σε κάτι κοινό, με τρόπο ουσιαστικό. «Αλλά όλα αυτά δεν μπορεί κανείς να τα σκεφτεί εύκολα. Σκέφτομαι τη ρήση του Σενέκα, που έλεγε ότι “ορισμένα θέματα δεν μεταδίδονται με μία μόνο φορά. Η Ελευσίνα πάντα κρατάει κάτι κρυφό για εκείνους που θα την επισκεφθούν ξανά”. Χρειάζεται να σκεφτείς. Να επιστρέψεις. Να διαβάσεις. Και να ψάξεις τις λέξεις. Οι ελληνικές λέξεις δεν είναι αφηρημένες. Μιλάνε για το συγκεκριμένο. Στην έκθεση θα δεις πώς από λέξεις γεννιούνται εικόνες. Αλλά θέλει σκάψιμο».

Ξενάγηση στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας με τη Βάνα Ξένου

Όταν φτάνουμε, στον αρχαιολογικό χώρο ο χρόνος μοιάζει να απλώνεται. Το απογευματινό φως είναι σχεδόν παχύ, σαν υλικό. Γλιστρά πάνω στις πέτρες και τις κάνει να λάμπουν, σαν να κουβαλούν μνήμη. Τα ξερά χόρτα μοιάζουν με στάχυα που κινούνται από έναν απαλό άνεμο, που μας δροσίζει, και οι σκιές των κιόνων πέφτουν σαν να δείχνουν κάτι πέρα από το παρόν. Ο χώρος απλώνεται ανηφορικά πάνω στον λόφο· περιηγούμαστε ανάμεσα σε αρχαίους κίονες και θραύσματα αγαλμάτων, εντοπίζοντας τα δικά της έργα – μοιάζουν, με έναν ανεξήγητο τρόπο, σαν να ήταν πάντα εκεί. Πρώτα συναντάμε τη Γαία και την ανάδυσή της.

«Στην Τιτανική περίοδο έχουμε τη Γαία, τη Ρέα και τη Δήμητρα – η κάθε μία σε έναν διαφορετικό κοσμικό κύκλο. Η Γαία ενώνεται με τον Ουρανό, είναι η μήτρα, η γεννήτρια. Γι’ αυτό και το έργο είναι ολοστρόγγυλο – διαρκώς έτοιμη να γεννήσει». Μοιάζει φτιαγμένη από πέτρα, αλλά είναι από μέταλλο, διαπιστώνω. «Ήθελα να φτιάξω μια πατίνα στο μέταλλο που να μοιάζει σαν να έρχεται σχεδόν από τη γη». Οι μορφές της έχουν μια σιωπή και μια δύναμη.

Πιο μέσα συναντάμε ενεπίγραφες μαρμάρινες πλάκες. Γράφουν πάνω λέξεις όπως: Έλευσις, Πέρασμα, Νύστις, Γαία ανάδυση, Οι πρόγονοι, Περσεφόνη — είναι τίτλοι έργων της. «Οι εγγραφές πάνω στην πέτρα με συγκινούν γιατί έχουν κάτι που έρχεται από μακριά. Και η πέτρα είναι τόσο γερή, αυτό που γράφεται, μένει σαν υπόμνηση. Σαν να ίσταται η σκέψη, όχι μόνο σαν αντικείμενο αλλά και σαν έννοια». Σε μια από τις πλάκες γράφει «Φύσις κρύπτεσθαι φιλεί» - «Η φύση αγαπά να κρύβεται». Τι ωραία αυτή η φράση του Ηράκλειτου... «Τη φύση, παρά το ότι βρίσκεται κάτω από τα μάτια μας, δεν ξέρουμε πώς να την δούμε. Είναι τόσο λεπτά τα στοιχεία που τη συνιστούν, που μας διαφεύγουν. Κι όμως, αυτά τα ελάχιστα είναι που συγκροτούν τα πάντα». Σχεδόν το αισθάνεσαι γύρω σου αυτό που λέει.

Πιο πάνω, με οδηγεί στη «Νήστις» – μια εγκατάσταση από 4 ορειχάλκινα γλυπτά και τεχνητή λίμνη με νερό, από μαύρη λαμαρίνα. «Η Νήστις, η θεϊκή προσωποποίηση του νερού, είναι εκείνη η πεινασμένη, στερημένη από ζωή θεότητα του κάτω κόσμου, έκλαιγε συνέχεια. Έβαλα το νερό γιατί είναι στοιχείο αναγεννητικό: τα δάκρυα δεν είναι μόνο λύπη – είναι και πέρασμα, με αυτά αρχίζει κάτι άλλο». Ο αέρας δίνει μια κίνηση στην επιφάνεια του νερού, σαν να πάλλεται από ζωή. Παντού, γύρω μας, θεές και μύθοι.

Στη συνέχεια συναντάμε 20 ενεπίγραφες στήλες από τσιμέντο, «χρησιμοποίησα το υλικό που παράγει η Ελευσίνα». Πάνω τους αναγράφονται οι ιδιότητες των θεαινών: της Αρτέμιδος, της Αφροδίτης, της Περσεφόνης, της Δήμητρας, της Εκάτης... Βλέπουμε το όνομά μου – «η λέξη Δήμητρα δεν είναι κάτι αφηρημένο. Είναι μια θεότητα μητρική. Το όνομά της προέρχεται από τις ρίζες Γα - Γαία - Γη - μήτηρ - Δήμητρα. Η αναφορά στις κρυμμένες ρίζες των λέξεων τις κάνει να λειτουργούν αναζωογονητικά απελευθερώνοντας σημασίες» εξηγεί.

«Αυτές τις στήλες πραγματοποιήθηκαν αρχικά για την έκθεση στους κήπους στο Παλέ Ρουαγιάλ, με τις διαφορετικές αλέες. Όταν τις δημιουργούσα, φαντάστηκα ότι οι άνθρωποι εκεί θα τις διαβάζουν. Όπως και έγινε! Ήταν καταπληκτικό, άκουγες Άδης- Αΐδης- Αϊδονεύς, αιδημοσύνη, ιερόν… είχα χαρεί πολύ για αυτά τα ακούσματα…»

Λίγο πιο πέρα, οι Πρόγονοι – 4 ορειχάλκινα γλυπτά που μιλούν για τη σύνδεση του πάνω με το κάτω: «Για μένα, η σωληνοειδής κατασκευή εκφράζει τη διαρκή κίνηση: με το πάνω και το κατω όπως η άνοδος και η κάθοδος της Περσεφόνης και οι ρίζες των δέντρων. Γι’ αυτό τοποθετώ πάνω σε παρόμοιες στήλες τις πρωταρχικές μορφές των προγόνων…». Μοιάζουν σαν να αφουγκράζονται και ταυτόχρονα σαν να κοιμούνται.

Την ακολουθώ στον αρχαιολογικό χώρο καθώς κινείται ανάμεσα στα βράχια με ευκινησία και μια ζωντάνια —όσο εκείνη μου λέει να προσέχω. Σαν να γνωρίζει κάθε πέτρα, σαν στο σπίτι της. Ακολουθώντας την καμπή της βραχώδους πλαγιάς, φτάνουμε στον κυρίως ναό της Δήμητρας, στο Τελεστήριο, όπου σώζεται μια βαθμιδωτή εξέδρα λαξευμένη στην ανατολική πλευρά του βράχου. Στον χώρο αυτό τελούνταν τα Ελευσίνια Μυστήρια, ήταν το σημαντικότερο ιερό της αρχαίας Ελλάδας. Η θάλασσα εκτείνεται από την άλλη μεριά του λόφου – ένα απάνεμο λιμάνι, που μάζευε τους εμπόρους. Εκεί βρίσκουμε την τρισυπόστατη μορφή της Εκάτης.

«Η Εκάτη ήταν μια μυστηριώδης θεότητα η οποία κρατούσε δάδες στα χέρια της, θεά του φεγγαριού – ερχότανε από μάκρυνες περιόδους στην περίοδο του Δία κρατήθηκαν τα πρωτεία που είχε και στον παλαιό κόσμο. Είναι εκείνη που αποκάλυψε στη Δήμητρα πού βρίσκεται η κόρη της, και είναι τρισυπόστατη γιατί έχει μερίδιο στον ουρανό, τη γη και τη θάλασσα» εξηγεί. Τελευταία στάση, ο Νάρκισσος, το λουλούδι που έσκυψε να κόψει η Περσεφόνη πριν την αρπάξει ο Άδης. Το φως πέφτει, οι σκιές μεγαλώνουν. Ήρθε η ώρα να πάρουμε τον δρόμο της επιστροφής, για να επισκεφτούμε το δεύτερο κομμάτι της έκθεσης.

Το εργοστάσιο Ίρις και η μνήμη της ύλης

Φτάνοντας στο Ίρις, σαν να δρασκελίζουμε τους αιώνες. Αντιπροσωπευτικό δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής μεσοπολέμου, σαν εργοστάσιο λειτούργησε έντονα την περίοδο 1925-1950, παράγοντας μια ποικιλία από βαφές και μελάνια, ενώ το 1970 σταμάτησε τη λειτουργία του. Μετράει μόλις ένα χρόνο ζωής ως πολυχώρος πολιτισμού. Στο προαύλιο δεσπόζουν τα γλυπτά της Βάνας Ξένου, γνώριμά μου από τον κατάλογο της έκθεσης στο Παλέ Ρουαγιάλ – είναι εντυπωσιακό το πώς αλλάζει η αίσθησή τους σε σχέση με τον χώρο. Στο βάθος αριστερά το χαρακτηριστικό ορειχάλκινο γλυπτό με τίτλο Περσεφόνη-Πέρασμα: «Σαν να ίσταται πάνω από ένα πηγάδι» λέει η Βάνα.

Ο χώρος είναι απολύτως τακτοποιημένος, κάθε έργο έχει βρει τη θέση του. «Με απασχόλησε πολύ το πώς θα συνυπάρξουν όλα αυτά τα έργα, γιατί ως τώρα είχαν εκτεθεί μόνο σε εξωτερικούς χώρους, εκτός από τη Chapelle de la Salpêtrière». Πόσο απαιτητικό είναι να στηθεί μια τέτοια έκθεση… από το πώς θα μεταφερθούν τα έργα, που το καθένα ζυγίζει πάνω από μισό τόνο, μέχρι το πώς θα μπουν στον χώρο. Και όλα έχουν περάσει από τα χέρια της και την προσοχή της. Τα παρατηρώ καθώς μιλάει – είναι στιβαρά, δουλεμένα, φτιάχνουν μια αντίθεση με το λεπτό της σώμα, μα φέρουν κι αυτά μια δύναμη και μια αποφασιστικότητα. Είναι ένας άνθρωπος που έχει σμιλευθεί με το αντικείμενο με το οποίο έχει καταπιαστεί, σχεδόν μια ολόκληρη ζωή.

Βάνα Ξένου: Μυστήριο 15 Το Ανοιχτό Μουσείο. Γιατί η Ελευσίνα Σήμερα; Από τη Μελαγχολία στο Όραμα

Συναντάμε πάλι τους Προγόνους, μια εγκατάσταση από 15 ορειχάλκινα γλυπτά πάνω σε κυλίνδρους από χάλυβα σε διαφορετικά ύψη. Οι Πρόγονοι είναι το βασικό θέμα αυτής της έκθεσης, μου λέει. «Για μένα, η προγονική ευφυΐα είναι αυτό το οποίο μας συνδέει. Η προγονική γνώση φωτίζει τα πράγματα. Αν θέλουμε σήμερα να προσεγγίσουμε το ελευσινιακό μυθολόγημα, θα πρέπει να σκεφτούμε ότι οι μυημένοι βίωναν κάτι παρά πάνω από την ατομική μοίρα. Απαλλαγμένοι από τον φόβο της ζωής και του θανάτου είχαν τη δυνατότητα να ανοίγονται σ’ έναν ελεύθερο στοχασμό». Την ακούω με προσοχή κοιτάζοντας τους Προγόνους, αναλογιζόμενη πόσο τους έχουμε ανάγκη ειδικά σήμερα. Όλες αυτές οι μορφές, τα σμιλευμένα με έννοιες γλυπτά της, σαν να σου μεταφέρουν κάτι πολύτιμο από τα βάθη του χρόνου, που θα συνεχίσει να υπάρχει εις στους αιώνες των αιώνων. Είναι ένα θρησκευτικό, σχεδόν, συναίσθημα, που το εμπλουτίζουν οι ιστορίες των μύθων.

Να και η περίφημη Περσεφόνη, που αποτελείται από 3 ορειχάλκινα γλυπτά και σιδερένια λίμνη με νερό. «Έχω βάλει το νερό εδώ», λέει η Βάνα, «γιατί με συνδέει κάτι με το νερό και την αντανάκλαση του, κι αυτό έχει να κάνει με το γεγονός ότι η Περσεφόνη έκοψε τον νάρκισσο». Θυμάστε τον μύθο;

Ο Νάρκισσος, γιος του ποτάμιου θεού Κηφισού και της νύμφης Λειριόπης, ήταν τόσο όμορφος που όλοι τον ερωτεύονταν, αλλά εκείνος ήταν ανίκανος να αγαπήσει κάποιον άλλο πέρα από τον εαυτό του. Οι θεοί, βλέποντας την αλαζονεία του, αποφάσισαν να τον τιμωρήσουν. Τον έκαναν να δει την αντανάκλασή του σε μια πηγή, όπου και ερωτεύτηκε την ίδια του την εικόνα. Έμεινε εκεί μέχρι που πέθανε. Στη θέση του φύτρωσε ένα όμορφο λουλούδι, ο νάρκισσος.

«Το Καθρεφτίζειν θάνατον προσαγορεύει» λέει η Βάνα και ακούγεται σαν χρησμός. Δηλαδή, όταν περιοριζόμαστε στο είδωλο η ζωή αδειάζει από το βάθος της: σκέφτομαι πόσο επίκαιρο είναι αυτό σήμερα, όταν κάθε εμπειρία διαμεσολαβείται συνεχώς από οθόνες, αντανακλάσεις του πραγματικού και σέλφις. Πίσω από το νερό, προβάλλει η Περσεφόνη, μια ψηλή γυναικεία μορφή που ισορροπεί πάνω σ’ έναν σπόρο. «Αναρωτιόμουν πώς μπορεί να εκφράσει κανείς την Περσεφόνη και η απάντηση ήρθε από τη λέξη κόρη. Στα αρχαία ελληνικά η λέξη κόρος, που στα αρχαία σήμαινε το νέο, το βλαστάρι, οπότε σκέφτηκα να απεικονίσω τη μορφή της ως ένα βλαστάρι που βγαίνει από τον καρπό. Τελικά, αντιλαμβανόμαστε ότι οι σημασίες που φέρουν οι ρίζες των λέξεων γεννούν εικόνες». Βλέπουμε την ίδια μορφή στον τοίχο σε ακουαρέλες μεγάλων διαστάσεων (40 Χ 150 εκ.), είναι τα σχέδια που έκανε μέχρι να φτάσει σε αυτό το γλυπτό. Από τη πρώτη μορφή, που δημιούργησε το 1999, βλέπεις αυτή τη συνέχεια στο έργο της και στην αφοσίωσή της στην Ελευσίνα.

Με οδηγεί στον πρώτο πίνακα που έφτιαξε για την Ελευσίνα, το 1994, που τον ονόμασε «Ελευσίνια Μυστήρια». «Η συνάντησή μου με το βιβλίο “Αρχετυπική εικόνα μητέρας και κόρης” του Καρλ Κερένι αποτέλεσε το έναυσμα για ένα ημερολόγιο με 100 μικρά έργα. Είχα την τύχη να συναντήσω τις απογόνους του ανθρώπου που το είχε αγοράσει, ο οποίος δεν είναι πια στη ζωή, οι οποίες μου το πρόσφεραν με μεγάλη χαρά για την έκθεση». Να το, πάλι, το τυχαίο – που, όταν εμφανίζεται, ενώνει τα κομμάτια.

Στον απέναντι τοίχο, μια ακόμα εντυπωσιακή ακουαρέλα που φαίνεται από όλη την αίθουσα, 8μισι μ. ύψος και 4μισι πλάτος (!) καλύπτει όλον τον τοίχο του ψηλοτάβανου Ίρις. Είναι εντυπωσιακό έργο, όσο και υποβλητικό. Αναρωτιέμαι πώς κατάφερε να το δημιουργήσει. «Το σώμα μας έχει ένα μέτρο, γιατί αλλιώς δεν μπορώ να καταλάβω πώς το έφτιαξα σωστά. Ήτανε μια έκπληξη το ότι δεν είχε λάθη, γιατί το σχεδίασα περπατώντας. Είναι τόση συγκέντρωσή σου εκείνη τη στιγμή, που είναι σα να το βλέπεις όλο μαζί. Ίσως αυτός είναι ο λόγος που οδηγήθηκα στη γλυπτική, το ότι είχα ανάγκη να δουλεύω με το σώμα μου και να κάνω πολύ μεγάλα πράγματα που να καταλαμβάνουν χώρο».

Ο πίνακας απεικονίζει την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άδη. «Η κάθοδος της Περσεφόνης στον κάτω κόσμο μας φέρνει πιο κοντά στο βασίλειο των νεκρών. Για τους αρχαίους η γέννηση και η γονιμότητα συνδέονται άρρηκτα με τον θάνατο, ο θάνατος υπάρχει στη βάση κάθε νέας ζωής – μια αντίληψη ξένη προς τη δική μας. Χωρίς το θάνατο δεν υπάρχει δημιουργία».

Σ’ όλα τα έργα της η βάση είναι ο μύθος. Καταλήγουμε στο κεντρικό έργο, που λέγεται Έλευσις και στα μάτια του επισκέπτη είναι μνημειώδες: μια εγκατάσταση με 26 ορειχάλκινα γλυπτά, πάνω σ’ ένα τραπέζι, που μοιάζει σαν να έρχονται από δύο τοίχους μέσα από μαύρη λαμαρίνα. «Άρχισε το 2000 και μέχρι σήμερα έχει μεγαλώσει πολύ. Είναι όλες οι αρχαίες θεές που είδαμε στον αρχαιολογικό χώρο, η άφιξή τους στην Ελευσίνα».

Κάθε μία από αυτές τις μορφές που σε κοιτούν από τα βάθη των αιώνων έχει ένα όνομα και μια καταγωγή: είναι οι θεές που σηματοδοτούσαν τη γυναικεία ύπαρξη και, εντέλει, τη γέννηση. Οι ιδιότητές τους εναλλάσσονται, και όλες μαζί δημιουργούν μια συνέχεια που ξεπερνάει την ατομική ύπαρξη. Έχουν κάτι πολύ ανθρώπινο, σε κάνουν να νιώθεις κοντά τους – σαν να είσαι κι εσύ κομμάτι τους.

Η αρχετυπική εικόνα μητέρας και κόρης

Τι άλλο μπορεί να περιμένεις από ένα έργο τέχνης από το να σε συγκινήσει; Αυτή τη συγκίνηση που αισθάνομαι εγώ τώρα, την έχουν αισθανθεί πολλές φορές οι επισκέπτες της έκθεσης, από παιδιά σχολειών μέχρι μεγάλοι άνθρωποι. Η ξενάγηση της Βάνας Ξένου στο έργο της, στην πραγματικότητα στην Ελευσίνα και τις πολλαπλές της όψεις, είναι μια εμπειρία που σε πλουτίζει, και που την έχει προσφέρει απλόχερα πολλές φορές τους τρεις αυτούς μήνες της έκθεσης. Απολαμβάνει και η ίδια να φτιάχνει αυτή την κοινότητα με τους επισκέπτες στήνοντας μπροστά στα μάτια τους όλους αυτούς τους κόσμους, σαν να μετέχουμε όλοι μαζί σ’ ένα ελευσινιακό μυστήριο.

Έχει κι η τέχνη κάτι τελετουργικό – μας ενώνει με τρόπο ουσιαστικό, σχολιάζω. «Φυσικά, γιατί υπάρχουν τα σύμβολα, που βοηθάνε να σκεφτείς τα πράγματα διαφορετικά. Ο συμβολικός κόσμος είναι πολύ σημαντικός». Κάθε φορά που πηγαίνω σ’ ένα μουσείο αισθάνομαι ότι ξεκουράζεται το μυαλό μου, όπως έλεγε και η Δήμητρα στον ομηρικό ύμνο. Το αισθάνεστε κι εσείς όταν δημιουργείτε; τη ρωτάω. «Όχι μόνο όταν δημιουργώ. Όταν ήμουν στο Παρίσι πήγαινα με τις ώρες στα μουσεία, έχω άπειρα καρνέ με σχέδια από τα έργα που έβλεπα εκεί. Και τα πιο ωραία ήταν όταν υπήρχε πολύς κόσμος κι ήμουν αναγκασμένη να αποτυπώσω γρήγορα μέσα από τα κεφάλια, και τότε έβγαινε κάτι πολύ αληθινό».

Στο Παρίσι έμεινε συνεχόμενα περίπου 4 χρόνια. Πήγε αφού τελείωσε την Καλών Τεχνών, όπως όλος ο πνευματικός κόσμος τα χρόνια της δικτατορίας. Εκεί ήρθε το πρώτο της παιδί. Τελικά, η Ελευσίνα μάς επιστρέφει και σε κάτι πολύ πιο άμεσο. «Είναι πολύ μεγάλο το σκάψιμο που χρειάζεται για να πας πιο βαθιά και να καταλάβεις τη σημασία της γέννησης. Για τον ελευσινιακό μύθο, η μητέρα και η κόρη επεκτείνουν τη γυναικεία συνείδηση». Ακούγεται πολύ φιλοσοφικό; Κι όμως, είναι σχεδόν βίωμα αυτό που περιγράφει. Όλες συμμετέχουμε σε αυτή τη συνέχεια που είναι η γέννηση: κάθε κόρη που γίνεται μητέρα, αλλά και η μητέρα μας που ήταν κόρη μιας κόρης, μιας κόρης, μιας κόρης...

«Αυτό εσύ το βίωσες στην εμπειρία σου της μητρότητας;» ρωτάω. «Όταν πήγα στο Παρίσι και κατάλαβα ότι είμαι έγκυος ήταν δύσκολο, γιατί είχα πάει να σπουδάσω. Ασυναίσθητα σκέφτηκα τη μητέρα μου, με την έννοια ότι με γέννησε – και χωρίς να το επεξεργαστώ λογικά, αυτό με έκανε να γεννήσω και το δικό μου παιδί παρότι δεν ήταν η κατάλληλη στιγμή». Ήταν κι αυτό ένα λιθαράκι σε αυτή την πορεία που γέννησε όλο αυτό το έργο.

Ελευσίνα: Η πόλη ως Ανοιχτό Μουσείο

Δεν πρόκειται απλώς για μια αναδρομική έκθεση. Η Βάνα Ξένου έχει συνδεθεί με πολλαπλούς τρόπους με την Ελευσίνα: την έχει διδάξει στο Πολυτεχνείο, την έχει μελετήσει σε βάθος δεκαετιών, και από το ιερό της Δήμητρας και τα Ελευσίνια Μυστήρια, μέχρι το βιομηχανικό της παρελθόν, φτάνει σήμερα να μας προτείνει μια άλλη όψη του παρόντος: την Ελευσίνα ως ανοιχτό μουσείο.

Πίσω από τα γλυπτά, τις μορφές και τα σύμβολα, υπάρχει ένα συνεκτικό όραμα για τον αστικό χώρο: ένα σχέδιο ανάπλασης και πολιτιστικής επανενεργοποίησης, που είχε προταθεί από την ίδια ήδη στον πρώτο φάκελο υποψηφιότητας της Ελευσίνας ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης. Παρουσιάζεται στο τελευταίο κομμάτι της έκθεσης, με τρόπο σχεδόν συγκινητικό: χαρτογραφήσεις, σχέδια, αρχειακό υλικό, σαν αποτυπώσεις μιας μνήμης που ζητά να επανενταχθεί στον τόπο.

Σε έναν φωτεινό τοίχο βλέπουμε την πόλη του 1800, αποτυπωμένη από ξένους περιηγητές: το παράλιο μέτωπο, οι λόφοι, οι πλαγιές... Δίπλα, η σημερινή εικόνα: οι ίδιοι λόφοι καταφαγωμένοι από τη βιομηχανία και τη λατόμηση. Εκεί, η καλλιτέχνις φαντάζεται ένα θέατρο λαξευμένο μέσα στην πληγή. Η πρόταση αυτή δεν είναι απλώς πολεοδομική. Είναι μια πράξη αποκατάστασης του νοήματος του τόπου: προβλέπει δημιουργία περιπατητικών διαδρομών, πολιτιστικού πάρκου, σύνδεση παλιών και νέων στρωμάτων μέσα από μύθους, μνημεία, λέξεις και πέτρες. Η πόλη μετατρέπεται σε ένα σώμα που φέρει τα ίχνη του χρόνου – και γίνεται ένα μουσείο δίχως τοίχους. Είναι σπάνιο να βλέπεις πώς ένα έργο που ξεκίνησε μέσα από τους μύθους και τα μυστήρια καταλήγει σε μια ουσιαστική πρόταση για τον παρόντα κόσμο.

Βγαίνοντας έξω, μου δείχνει κάποιες ορειχάλκινες φιγούρες που κρέμονται κάτω από τα δέντρα και είναι κρυμμένες. Φεύγω από την έκθεση γεμάτη και σας προτρέπω να βρεθείτε στην Ελευσίνα. Κρατάω τα λόγια της Βάνας Ξένου: «Αισθανόμουν πάντα ότι υπάρχουν πράγματα που τα έχουμε χάσει και που ίσως θα μπορούσαμε να τα επανακτήσουμε. Δεν είμαι όμως σίγουρη πως είναι εύκολο να συμβεί αυτό στον κόσμο που ζούμε, να έχουμε δηλαδή τη δυνατότητα να επανακτήσουμε τα πράγματα σαν να μην έχουνε χαθεί. Είναι δυνατόν, όμως, να έχουμε συνείδηση της ύπαρξης τους και τη σημασία τους». Ήδη αυτό είναι αρκετό.

→ Η έκθεση πραγματοποιήθηκε με τη συνδρομή της Διευθύντριας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Χριστίνας Μερκούρη, και της Αρχαιολόγου της Εφορείας, Ευσταθίας Ανέστη, καθώς και του προσωπικού φύλαξης του Αρχαιολογικού Χώρου Ελευσίνας. Το ωράριο λειτουργίας της έκθεσης «Μυστήριο 15 - Το Ανοιχτό Μουσείο» στο εργοστάσιο Ίρις είναι: Τετ.-Παρ.18:00–21:00, Σάβ.-Κυρ. 13:00–21:00

→ Η υποχθόνια όψη των Ελευσινίων Μυστηρίων γίνεται κατανοητή κάτω από το φως της συρροής παρελθόντος και μέλλοντος. Η αλληγορία του σπόρου, του πυρήνα που θάβεται στη γη, σημαίνει την εμπειρία της επιστροφής ή την αποκατάσταση των προγόνων, με τέτοιο τρόπο ώστε να προεκτείνεται στις μελλοντικές γενιές μέσω της γέφυρας του προσωρινού ατόμου. Ο σπόρος και ο βλαστός εμπεριέχουν έναν ολόκληρο κόσμο προγονικών ψυχών. Η ζωή του ατόμου ανυψώνεται σε πρότυπο και γίνεται αρχέτυπο· οδηγεί σε μια παλινόρθωση, την αποκατάσταση της ζωής των προγόνων, οι οποίοι, μέσα από τη γέφυρα του παροδικού ατόμου, περνούν στις γενεές του μέλλοντος. Ταυτόχρονα, το άτομο διασώζεται από την απομόνωση και αποκαθίσταται στην ολότητα. Ολόκληρη η τελετουργική προετοιμασία, με τα αρχέτυπα, σκοπεύει σε αυτόν τον στόχο.

→ Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΥΠΕΡΑΙΣΘΗΤΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Είναι σημαντική στη σύγχρονη συγκυρία η επιλογή της Ελευσίνας ως πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης, καθώς μετέχει στον συμβολισμό του υπεραισθητού [suprasensible] στη δυτική εργογραφία – ως ένα από τα μεγαλύτερα ιερά του αρχαίου κόσμου, το οποίο ενέπνευσε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό μέσα από τον ελευσινιακό μύθο και τη μυητική και παιδευτική διαδικασία. Η πολιτισμική κρίση στη Δύση οδήγησε στην αναζήτηση της καταγωγής του ευρωπαϊκού πολιτισμού, η σημαντική πνευματική συμβολή του οποίου καθόρισε, σε ένα ορισμένο μέτρο, τη μετέπειτα πορεία των ιδεών και τον πολιτισμό στον δυτικό κόσμο. Ο πολιτισμός απορρέει από τη θρησκευτική πίστη, τη σημασία της γλώσσας και της γραφής, την αίσθηση της ιστορίας, την παράδοση του εσωτερικισμού και την κοινωνική επανάσταση. Οι μυθικές πεποιθήσεις και οι θρησκευτικές τελετουργίες θεωρήθηκαν από τους Ευρωπαίους μελετητές ως ένα στάδιο αναγκαίο για την ανθρωπότητα. Έτσι, η μελέτη της ιερότητας αποτέλεσε έναν τρόπο ιχνηλάτησης των λανθανουσών συνθηκών που, ακόμα και σήμερα, επηρεάζουν το πολιτικό σώμα της πόλης και βοηθούν στην κατανόηση του ήθους ενός πολιτισμού.

Η συνείδηση ενός κόσμου πραγματικού είναι συνδεδεμένη με την έννοια της ιερότητας, ως στοιχείο κυρίως στη δομή της συνείδησης και όχι απλά ως ένα στάδιο της * (Mircea Eliade)

*Από τον κατάλογο της έκθεσης