Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννησή του, δύο μεγάλες εκθέσεις σε Αθήνα και Άνδρο από το Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, φωτίζουν το έργο του μεγάλου καλλιτέχνη
Takis 100: «Εύρηκα» και «Μαγνητικά πεδία» είναι οι τίτλοι των δυο εκθέσεων που παρουσιάζονται σε Άνδρο και Αθήνα από το Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή
Ο Παναγιώτης Βασιλάκης, γνωστός ως Takis, υπήρξε ένας από τους πιο πρωτοποριακούς και ανεξάρτητους καλλιτέχνες του 20ού αιώνα. Η τέχνη του δεν ήταν απλώς οπτική. Ήταν εμπειρία, ενέργεια, συχνότητα. Ήταν ένας τρόπος να αγγίξει το αόρατο, να εκπροσωπήσει τις δυνάμεις του σύμπαντος, να συνδέσει το τεχνικό με το μεταφυσικό, το σύγχρονο με το αρχέγονο.
Αυτόν τον Ιούνιο, με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννησή του, το Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή οργανώνει ένα μεγάλο επετειακό αφιέρωμα στην Αθήνα και στην Άνδρο, με τον τίτλο «Takis 100». Πρόκειται για την πιο πλήρη αναδρομική έκθεση που έχει γίνει ποτέ για τον Takis στην Ελλάδα, μετά την παρουσίαση της έκθεσης του Jeu de Paume στην ΑΣΚΤ. Το Ίδρυμα, με το οποίο ο ίδιος διατηρούσε στενή σχέση, ανέλαβε το φιλόδοξο εγχείρημα, όχι μόνο για να τιμήσει τον καλλιτέχνη αλλά και τη βαθιά φιλία που συνδέει τον Takis με τους ιδρυτές του. Το όλο εγχείρημα δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί δίχως την πολύτιμη βοήθεια του Takis Foundation (Ίδρυμα Takis- Κέντρο Ερευνών για την Τέχνη και της Επιστήμες). Επιμελήτρια της έκθεσης είναι η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, μαζί με τον Τόμπι Καμπς, υπεύθυνο Συλλογής Μοντέρνας Τέχνης της Hamburger Kunsthalle, που συνεργαζόταν στενά με τον Takis από το 2013.
Όπως σημειώνει η επιμελήτρια Μαρία Κουτσομάλλη-Μoreau, η πρόκληση αυτής της έκθεσης ήταν η αδυναμία να «χωρέσει» κάπου – κυριολεκτικά και μεταφορικά. Ο Takis δεν ήταν ένας καλλιτέχνης που μπορούσε να περιοριστεί. Γι’ αυτό και αποφάσισαν να απλώσουν την έκθεση σε όλους τους χώρους τους, στην Αθήνα και την Άνδρο. Μάλιστα στην Άνδρο η έκθεση συμπίπτει με την εγκαινίαση της Παλιάς Πτέρυγας του Μουσείου, που ανοίγει για το κοινό έπειτα από εργασίες αποκατάστασης. Οπότε μιλάμε ουσιαστικά για μια μεγάλη έκθεση που απλώνεται σε τρία διαφορετικά κτίρια. Και εντέλει επέλεξαν να παρουσιάσουν 149 γλυπτά πίνακες και κοσμήματα, τα οποία συμπληρώνονται με κινηματογραφικές αναφορές σε εφήμερα έργα που δεν ήταν δυνατόν να μεταφερθούν για λόγους ασφαλείας. Οι δυο εκθέσεις σε Αθήνα και Άνδρο είναι συμπληρωματικές και όπως αναφέρει η επιμελήτρια ο στόχος ήταν «να προκαλέσουμε ένα αίσθημα στέρησης, θα λέγαμε, σε όσους δεν μπορούν να επισκεφθούν και τους δυο χώρους».
Takis 100: Ένα πρότζεκτ του Ιδρύματος Β& Ε Γουλανδρή που πραγματοποιείται μέσα από 2 εκθέσεις αφιερωμένες στον Takis, σε Αθήνα και Άνδρο
Takis 100: Ένα πρότζεκτ του Ιδρύματος Β& Ε Γουλανδρή που πραγματοποιείται μέσα από 2 εκθέσεις αφιερωμένες στον Takis, σε Αθήνα και Άνδρο
Takis 100: Μαγνητικά Πεδία στην Αθήνα
Στην Αθήνα, στο Μουσείο του Ιδρύματος, στα «Μαγνητικά πεδία» παρουσιάζεται η μοναδική του σχέση του καλλιτέχνη με τον μαγνητισμό, που χαρακτηρίζει και διατρέχει το έργο του – μια διαδρομή που ξεκίνησε το 1959 και έφτασε έως τον θάνατό του, το 2019. Η πρώτη απόπειρα του Takis με τον μαγνητισμό ήταν η στιγμή που αποφάσισε να συνδυάσει το σίδερο με τον μαγνήτη και να αρχίσει να πειραματίζεται με αυτό. Αυτο το momentum αποτέλεσε σταθμό στην καριέρα του αλλά και στη μοναδικότητά του ως καλλιτέχνη καθώς συνεχώς μέσα στο έργο του προχωρούσε αυτήν την πρώτη του ιδέα ένα βήμα μακριά, συλλαμβάνοντας διάφορες ομάδες έργων, όπως οι μαγνητικοί πίνακες, τα σινιάλα, τα μουσικά του, Καντράν και ηλεκρονικά ανάγλυφα, τις ηλεκτρομαγνητικές σφαίρες...
Η έκθεση στην Αθήνα προλογίζεται στην υποδοχή του μουσείου, με ένα «γκόνγκ», έργο του 1979, ενώ ξεκινά στο -1 στον χώρο των περιοδικών εκθέσεων. Τα γκόνγκ, μέρος των μουσικών του έργων τα πρωτοξεκινά το 1976 και είναι φτιαγμένα από την πίσω όψη βυτιοφόρων. Πρόκειται για μνημειώδη γλυπτά που θυμίζουν θιβετιανά γκονγκ, ενώ όταν ενεργοποιούνται, προκαλείται μια δόνηση μέσα μας που μας προτρέπει σε διαλογισμό ή περισυλλογή. Στα highlights της έκθεσης είναι το «Μαγνητικό ραντάρ», που θυμίζει το πώς ο Takis είχε συγκλονιστεί από αυτήν την εφεύρεση μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Όταν, παρακολουθώντας τα κινηματογραφικά επίκαιρα, έμαθε ότι χάρη στο ραντάρ απελευθερώθηκε το Λονδίνο από τους Γερμανούς, τότε συγκλονίστηκε και αποφάσισε να εντάξει το ραντάρ στα έργα του. Πολύ ενδιαφέρον είναι και το «Μαγνητικό Πουθενά», ένα έργο που επανεξετάζει και θέτει υπό αμφισβήτηση τους νόμους της βαρύτητας. Πώς; Ένας απλός μαγνήτης αρκεί για να αποσταθεροποιήσει εντελώς όλες τις μαγνητικές βελόνες που λειτουργούν ως πυξίδες. Η «Ταλάντωση της θάλασσας» είναι ένα ακόμη έργο που ο γλύπτης εμπνεύστηκε μέσω της εμβάθυνσής του στην επιστήμη, κατά τη διάρκεια της υποτροφίας που έλαβε από το Κέντρο Προηγμένων Οπτικών Σπουδών του ΜΙΤ. Αυτό που αποτυπώνει στο έργο του ο γλύπτης είναι η αέναη κίνηση της θάλασσας και τα ρίγη που μας προκαλεί καθώς την αγναντεύουμε. Ακόμα και την πιο ήρεμη ημέρα του καλοκαιριού και χωρίς το παραμικρό κύμα, το νερό στην ακροθαλασσιά ανεβοκατεβαίνει, ακόμη και μερικά χιλιοστά.
Στην Αθήνα θα δούμε και κάποια μαγνητικά κοσμήματα του Takis. Ο ίδιος άρχισε να ασχολείται με τον συγκεκριμένο τομέα στις αρχές της δεκαετίας του 1980, όπως «Μαγνητική καρφίτσα» ή «Περιδέραιο με κόσμημα». Το πιο must-see ίσως έργο της έκθεσης είναι «Το αδύνατον- Άνθρωπος στο διάστημα». Στις 29 Νοεμβρίου 1960, ο Takis παρουσιάζει μια μονοδική περφόρμανς που βασίζεται στον μαγνητισμό. Ένα πολύ τολμηρό σχέδιο τόσο για την εποχή όσο και γενικότερα αφού καταφέρνει να αιωρηθεί στον αέρα ένας άνθρωπος. Μάλιστα εκείνη την εποχή ο όρος περφόρμανς ακόμα και στο Παρίσι ήταν άγνωστος. Ο ποιητής Beiles φορά στολή αστροναύτη και διαβάζει ένα κείμενο-μανιφέστο όση ώρα αιωρείται. Μέσα σε κλίμα έντασης ανάμεσα στον Takis και τον Yves Klein, τελικά ο ποιητής καταφέρνει να αιωρηθεί για μερικά δευτερόλεπτα και εν συνεχεία πέφτει σε δίχτυ ασφαλείας. Μια αναπαράσταση του δρώμενου αυτού εκτίθεται στο μουσείο με αναλυτική αναφορά στο συμβάν.
Στην Άνδρο η έκθεση απλώνεται σε όλους τους χώρους των περιοδικών εκθέσεων του μουσείου ενώ εγκαινιάστηκε και η παλιά πτέρυγα που ήταν κλειστή στο κοινό λόγω εργασιών. Οπότε έχουμε Takis και στα δυο κτίρια του ιδρύματος. Εδώ έχουμε μια ολική εικόνα του έργου του καλλιτέχνη μέσα από σταθμούς της καλλιτεχνικής του πορείας. Ο τίτλος που επιλέγεται πηγάζει από μια φράση που χρησιμοποίησε ο φίλος του Αλέν Ζουφρουά όταν ο Takis με ενθουσιασμό του ανακοίνωσε το πώς εμπνεύστηκε να εντάξει τον μαγνητισμό στο έργο του. Ωστόσο, μελετώντας τη ζωή του, η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, παρατηρεί ότι όλη του η πορεία, από τα πρώτα του κιόλας βήματα ήταν μια σειρά από «Εύρηκα». Πρώτα ήταν το σίδηρο, που προηγήθηκε του μαγνητισμού, μετά τα Σινιάλα, τα Τηλεφώτα κα όλες του οι υπόλοιπες εμπνεύσεις. Ωστόσο, η πορεία αυτή δεν προσεγγίζεται με χρονολογική σειρά αλλά περισσότερο θεματικά, εστιάζοντας σε μεγάλους σταθμούς του έργου του. Όπως αναφέρει άλλωστε η επιμελήτρια, τα έργα τοποθετήθηκαν σε ενότητες με έναν τρόπο ευφάνταστο. Τρανή απόδειξη αυτού είναι ότι η έκθεση ξεκινά με τις «Σπείρες» του – έργα της δεκαετίας του 1980, εντυπωσιακά και με μεγάλο όγκο, ιδανικά για ινσταγκραμικές φωτογραφίσεις.
Στα highlights τοποθετούμε τα πρώιμα έργα του που προσομοιάζουν σε κυκλαδικά εδώλια, ενώ παράλληλα πληροφορούμαστε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες δούλευε εκείνη την περίοδο: μέσα σε ένα αυτοσχέδιο στούντιο στην Ανάκασα. Εντυπωσιακή είναι η αίθουσα με τα καντράν του, όπου εδώ «παίζει» με τα ηλεκτρικά κυκλώματα. Πανέμορφα είναι τα λουλούδια του. Είναι εκπληκτικό πώς κατάφερνε να δώσει τόσο όμορφη και εντυπωσιακή όψη σε ανακυκλωμένα μεταλλικά απορρίματα. Ίσως η πιο εντυπωσιακή αίθουσα ήταν το «Sex and science» με τα ερωτικά του έργα, όπου οι μαγνήτες αιωρούνται πάνω από τα μεταλλικά σώματα. Αλλά πολύ ινσταγκραμική -αν και λίγο σκοτεινή- είναι και η αίθουσα με τα «Φωτεινά σινιάλα».
Μην αμελήσετε να βρεθείτε απέναντι, στην παλιά πτέρυγα, που άνοιξε τώρα στο κοινό με την έκθεση. Μπαίνοντας στο κτίριο, θα ακούσετε πολύ θόρυβο σίγουρα. Αξίζει να πάτε κάτω πρώτον για να δείτε τα Σινιάλα του παρατεταγμένα στη σειρά. Αν παρατηρήσετε καλά, δεν μένουν σταθερά αλλά κουνιούνται συνεχώς. Και αυτή είναι και η μαγεία τους... Στον τελευταίο όροφο θα δείτε και θα ακούσετε και θα εντυπωσιαστείτε από τα Μουσικά έργα του.
Γλύπτης Takis: Με βάση τις δυο εκθέσεις του Ιδρύματος Β & Ε Γουλανδρή συγκεντρώσαμε σταθμούς στο έργο του καλλιτέχνη
Takis, Από την αίθουσα «Καντράν και Ηλεκτρονικά ανάγλυφα», Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο
Takis, Από την αίθουσα «Καντράν και Ηλεκτρονικά ανάγλυφα», Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο
Takis, «Λουλούδια»
Takis, «Λουλούδια»
Τα πρώιμα έργα - Το αυτοσχέδιο εργαστήρι του στην Ανάκασα
Σε ένα αυτοσχέδιο εργαστήρι που έχτισε εν μία νυκτί κυριολεκτικά θα δημιουργήσει το πρώτο του μεγάλο έργο, που θα εκτεθεί στους Δελφούς. Το εργαστήριο στην Ανάκασα το φτιάχνει μαζί με τους δυο φίλους και συνοδοιπόρους του, Πάνο Ρεϋμόνδο και Μίνω Αργυράκη. Εκεί θα φιλοτεχνήσει το έργο «Οι 4 στρατιώτες», ένα σχεδόν φυσικού μεγέθους γλυπτό από γύψο και σίδηρο. Η δημιουργία αυτή δεν έχει διασωθεί, αλλά την επέλεξε ο ίδιος ως εξώφυλλο για την αυτοβιογραφία του, «Estafilades».
Τα Σινιάλα
Ο Takis έγινε από νωρίς γνωστός για τα «Σινιάλα» του. Τα ανακαλύπτει το 1955 και τα χαρακτηρίζει ως «εκπροσώπους μιας σύγχρονης εικαστικής γλώσσας». Τα εμπνέεται από την πολύωρη αναμονή του σε έναν σιδηροδρομικό σταθμό του Καλαί παρατηρώντας γύρω του. Τα «Σινιάλα» έδωσαν την ευκαιρία στον Takis να κάνει την πρώτη του ατομική έκθεση και να αρχίσει να γίνεται γνωστός. Χαρακτηριστικό τους είναι ότι βρίσκονται σε αέναη κίνηση. Μια γενιά νέων καλλιτεχνών, στις αρχές της δεκαετίας του 1960, έχει ενθουσιαστεί με τα «Σινιάλα», οπότε οργανώνει έναν εκθεσιακό χώρο στο Ηνωμένο Βασίλειο, που θα ονομαστεί Signals Showroom. Μέσα σε αυτόν τον χώρο ο καλλιτέχνης θα γνωρίσει και μουσικούς όπως Μαριάν Φέιθφουλ ή Beatls. Μάλιστα εκεί ο Τζον Λένον θα συναντήσει για πρώτη φορά τη Γιόκο Όνο.
Εννοείται ότι ο Takis δεν σταμάτησε ποτέ να ανανεώνει τα «Σινιάλα» του, να πειραματίζεται πάνω σε αυτά με διάφορα μέσα και να τα εξελίσσει, φτιάχνοντας τα «Σινιάλα πυροτεχνήματα» και τα «Φωτεινά σινιάλα», εκθέτοντάς τα ακόμα και σε φυσικούς χώρους.
Όλα ξεκινούν μια βραδιά του 1959 στο Παρίσι, όταν ο Takis αποφασίζει να μετατρέψει το αόρατο σε έργο τέχνης, μέσω των πειραμάτων του με τον μαγνητισμό. Ο καλλιτέχνης κατεβαίνει τρέχοντας τη Rue de la Huchette κρατώντας ένα έργο στο χέρι του και φωνάζοντας «Το βρήκα». Ήταν ένα κομμάτι σίδερο κολλημένο πάνω σε έναν μαγνήτη. Έτσι ξεκινά η σχέση του με τον μαγνητισμό, η οποία εξελίσσεται συνεχώς.
Αυτή είναι και η θεματική όπου επικεντρώνεται η έκθεση της Αθήνας, τα «Μαγνητικά πεδία». Ξεκινώντας από τα πρώτα του Τηλεγλυπτά και καταλήγοντας στα τελευταία του έργα, λίγο πριν τον θάνατό του, το 2019, η καλλιτεχνική του διαδρομή περιλαμβάνει μια πληθώρα εφευρετικών και πρωτοποριακών δημιουργιών. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι «Τηλεπίνακες», τα «Τηλεφώτα», τα «Magnetron», το έργο «Το Αδύνατον: Ο άνθρωπος στο Διάστημα», οι «Μαγνητικοί Τοίχοι και Πίνακες», οι «Ηλεκτρομαγνητικές Σφαίρες», αλλά και τα περίφημα «Μουσικά».
Όπως ανέφερε ο Τόμπι Καμπς: «Πιστεύω ότι είναι ο πρώτος καλλιτέχνης που έκανε μια αόρατη δύναμη υλικό και θέμα στο έργο του. Γι’ αυτό και το αποκάλεσε 4η διάσταση». Μέσα από τις εφαρμογές του μαγνητισμού, ο καλλιτέχνης επιχειρεί να συλλάβει και να αποδώσει αυτό που δεν είναι άμεσα ορατό, αλλά επηρεάζει τα πάντα – από την υλική ισορροπία έως την ανθρώπινη εμπειρία.
Όπως αναφέραμε και παραπάνω, υπάρχει μια ολόκληρη αίθουσα στην Άνδρο, με το τίτλο «Σεξ και επιστήμη», αφιερωμένη στη σχέση του μαγνητισμού με τον έρωτα. Αυτό που ήθελε να δείξει με τα έργα του είναι η δύναμη της έλξης, γι’ αυτό υπάρχει μια ένταση στον χώρο. Στην αίθουσα αιωρούνται κωνικοί μαγνήτες πάνω σε μεταλλικά σώματα, αλλά δεν τα αγγίζουν, ώστε να συνεχίζεται η αιώνια έλξη. Αυτή είναι όλη η μαγεία των ερωτικών του έργων. Επίσης αν κάποιος κοιτάξει γύρω, υπάρχουν παντού νήματα που συνδέουν τους μαγνήτες με τα σώματα.
Ο Takis ήταν αυτοδίδακτος στα πάντα. Έψαχνε, διάβαζε, παρακολουθούσε, ερχόταν σε επαφή με καλλιτέχνες της εποχής του αλλά και με διαφορετικά υλικά. Οι επιρροές του, πέρα από την ελληνική τέχνη, ήταν ο Τζιακομέτι και ο Πικάσο στα πρώιμα έργα του, αλλά και η επαφή του με τις άλλες τέχνες όπως η μουσική ή ο κινηματογράφος. Καθοριστικό για τη σχέση του με την επιστήμη ήταν όταν είδε στα κινηματογραφικά επίκαιρα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο πως το ραντάρ βοήθησε στην απελευθέρωση των Βρετανών. «Αυτή η ιδέα ότι μια πρωτεύουσα σώθηκε από ένα μηχάνημα που πιάνει πράγματα στον αέρα, τα οποία δεν φαίνονται, θα τον σημαδέψει. Η έγνοια πώς θα καταφέρει να εκφράσει μέσα από την τέχνη του αυτό που δεν φαίνεται είναι κάτι που θα τον απασχολήσει ιδιαίτερα», αναφέρει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau.
Ο Τόμπι Καμπς από την άλλη, σχολίασε σχετικά: «Ήταν διαισθητικός επιστήμονας, όπως ο ίδιος αποκαλούσε τον εαυτό του. Ήξερε τις θεωρίες του ραντάρ, του μαγνητισμού κ.λπ. Αλλά αυτές τις τεχνολογίες τις κοιτούσε με φρέσκο μυαλό και τη δική του προσέγγιση. Άλλωστε αντάλλασσε ιδέες με εξαιρετικούς επιστήμονες από το ΜΙΤ, το Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης». Εκεί μάλιστα ασχολήθηκε με τη μηχανική των ρευστών, που προέκυψε από την παρατήρησή του ότι η θάλασσα ακόμα και όταν δεν έχει ίχνος κυματισμού, κινείται. Σε συνεργασία με τους επιστήμονες έφτιαξε μάλιστα ένα έργο-εφεύρεση, τη «Δυναμική θαλάσσιας ταλάντωσης», που επέτρεπε να μετατρέπει την κίνηση της θάλασσας σε ηλεκτρισμό. Αυτή η εφεύρεση πουλήθηκε σε εταιρεία εξειδικευμένη στη μηχανολογία ώστε να χρησιμοποιηθεί για μηχανολογικούς σκοπούς.
H αδερφή του καλλιτέχνη ήταν σπουδαία πιανίστα και εκείνη τον μύησε στη μουσική του Ερίκ Σατί και συγκεκριμένα στις «Gymnopedies». Η αγάπη του για τα ραντάρ, που τον οδήγησε στα «Σινιάλα», σε συνδυασμό με την αγάπη του για τη μουσική και τον πειραματικό ήχο, τον ώθησαν στα μουσικά του έργα. Αφιέρωσε μεγάλο μέρος της καριέρας του στην «ακατέργαστη μουσική», όπως ο ίδιος την αποκαλούσε, κατασκευάζοντας διάφορες συσκευές που παρήγαγαν ήχους, ενώ συνεργάστηκε και με πολλούς πειραματιστές μουσικούς. Κάποια παραδείγματα θα δείτε και θα ακούσετε κυρίως στην κάτω αίθουσα τις παλιάς πτέρυγας στην Άνδρο. Ενώ στην Αθήνα, δεσπόζει το έργο του «Gong» του 1979, στον χώρο υποδοχής του μουσείου.
