Αρχιτεκτονική: Ποιος ορίζει τι αξίζει σε μια πόλη; Η παραλία της Θεσσαλονίκης και η σχέση των αρχιτεκτόνων με την κοινωνία
Πριν από λίγες ημέρες, στο Instagram της αρχιτεκτονικής εταιρείας "Square One", εμφανίστηκε μια πρόταση για την παλιά παραλία της Θεσσαλονίκης. Ήταν η αρχιτεκτονική πρόταση του Κώστα Πουλόπουλου για την επέκταση του παραλιακού μετώπου — ένα σχέδιο λιτό, καθαρό, σχεδόν ποιητικό, το οποίο μέσα σε λίγες εικόνες φανερώνει ένα διαφορετικό όραμα για τη σχέση της πόλης με το νερό. Την αναδημοσίευσα, αυθόρμητα. Και πολύ σύντομα, τα μηνύματα που άρχισα να λαμβάνω στο Instagram έδειχναν ξεκάθαρα το εξής: ο κόσμος σταμάτησε πάνω σε αυτό το σχέδιο.
«Τι είναι αυτό; Θα γίνει; Είναι επίσημο; Είναι μια μακέτα ή κάτι που όντως θα υλοποιηθεί;».
Η αλήθεια είναι ότι δεν θα υλοποιηθεί, τουλάχιστον όχι ακόμα. Η πρόταση του Square One συμμετείχε στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό που ακολούθησε, έλαβε έπαινο, αλλά δεν επιλέχθηκε. Κι όμως, η συζήτηση γύρω από αυτήν ίσως έπαιξε ρόλο στο να ξεκινήσει η διαδικασία. Και αυτό από μόνο του δεν είναι μικρό.
Τον Κώστα Πουλόπουλο τον γνώρισα στην Κοπεγχάγη, στο σπίτι που έχει σχεδιάσει ο ίδιος για την οικογένειά του. Σε εκείνο το φιλόξενο, ήσυχο περιβάλλον, θυμάμαι πως η κουβέντα μας είχε ξεφύγει αμέσως από τα όρια της αρχιτεκτονικής – είχε πάει στην πολιτική, στην καθημερινότητα, στις λέξεις που φτιάχνουν τον χώρο, αλλά και στους χώρους που διαμορφώνουν τη ζωή μας.
Κάπως έτσι και τώρα. Με αφορμή αυτή τη μικρή, μεγάλη πρόταση για τη Θεσσαλονίκη, μιλήσαμε ξανά. Όχι για να ερμηνεύσει το σχέδιο. Αλλά για να συζητήσουμε όλα αυτά που ξεκινούν από έναν χώρο και απλώνονται σε κάτι πολύ μεγαλύτερο.
Όταν βλέπεις μια πρόταση που τελικά δεν προχωρά, αλλά καταφέρνει να μείνει στη δημόσια συζήτηση – όπως έγινε με την πρότασή σου για το παραλιακό μέτωπο – τι σημαίνει αυτό για σένα; Είναι κι αυτό μια μορφή «παρουσίας» του έργου στον κόσμο;
Ναι, βεβαίως και είναι. Λίγο bitter sweet βεβαία, γιατί προσπαθεί κανείς να κάνει μια ολόκληρη δουλειά, δηλαδή όχι να αρθρώσει μόνο μια πρόταση, αλλά να μπορέσει να κάνει το έργο, στο σύνολό του. Τα αρχιτεκτονικά έργα ειναι σαν συμφωνικά κομμάτια που ναι μεν έχουν ένα κεντρικό μουσικό θέμα, αλλά και πολλές παραλλαγές, αντιθέσεις, επιταχύνσεις, επιβραδύνσεις, αντιστίξεις, κοντράστ κλπ. Ως εκ τούτου, θέλουν πολλή δουλειά, πολύ συντονισμό, σκέψη ταυτόχρονα high level αλλά και στις λεπτομέρειες, για να βγουν με τρόπο που να μπορέσει να υλοποιήσει το θέμα μαζί με τις παραλλαγές του που το εμπλουτίζουν. Αυτό δεν ειναι θέμα μιας πρότασης μόνο , αλλα κυρίως της δουλειάς που ακολουθεί.
Η αρχική πρόταση δεν ειναι παρά ένα σύντομο σκίτσο αυτού του συμφωνικού εργου. Στην περίπτωση του παραλιακού μετώπου της παλιάς παραλίας Θεσσαλονίκης, είχαμε ακόμα και πριν το διαγωνισμό ανακινήσει το θέμα του deck με μια δημοσίευση που πήρε πολλή προσοχή στα social media και σε τοπικά περιοδικά της πόλης και που πιθανολογώ ότι βοήθησε στη διεξαγωγή του ανοιχτού διαγωνισμού, στον οποίο εν τέλει λάβαμε μέρος, όπου και λάβαμε έπαινο. Δεν γνωρίζω πάνω σε ποια πρόταση ή προτάσεις προχωρούν, αν προχωρούν, οι διαδικασίες. Το θέμα του deck εχει βεβαια κινηθεί και ανακινηθεί πολλές φορές στο παρελθόν από πολλούς. Και είναι όντως ζωτικής σημασίας, γιατι η πόλη ασφυκτιά.
Το ζήτημα εδώ δεν ήταν, κατά την αποψή μου, η πρωτοτυπία της ιδέας, αλλά η γενναιότητα της λύσης που θα δοθεί. Η δική μας λύση ήταν να δώσουμε ενα σημαντικό πλάτος στην παραλία που ασφυκτιά από χώρο, χωρίς σκαλάκια, αλλαγές επιπέδων κι άλλες τέτοιες «αρχιτεκτονιές» που συχνά παρεξηγμένα θεωρούνται καλό design, επειδή προτείνουν «κάτι το διαφορετικό» στο μάτι. Δημιουργήσαμε μόνο δύο κερκίδες που κατεβαίνουν προς το νερό στο τέλος του deck, ώστε κανείς να μπορεί να καθίσει λίγο και να δει το ηλιοβασίλεμα. Σε δύο σκαλάκια μήκους 1,5 χιλιομέτρου! Μας άρεσε μια τόσο γενναιόδωρη χειρονομία που σε φέρνει πιο κοντά στο νερό. Θα πει άλλος, τι τους θέλουμε τους φοίνικες; Καλώς. Το ακούω σαν κριτική αυτό, ίσως να είχαμε άλλα δέντρα. Σε παραλιακά μέτωπα πάντως αρμόζουν λεπτά και ψηλά δέντρα, που να κανουν ωραία αντιθεση με τον ορίζοντα και να μην κόβουν τη θέα προς το νερό. Και μη μου πεις οτι οι Κάννες, το Αλικάντε κλπ έχουν άλλο κλίμα και γεωγραφικό πλάτος από την Θεσσαλονίκη. Ίσα ίσα, οι Κάννες ειναι σημαντικά βορειότερα. Αλλά πρέπει να θες, να βλέπεις δηλαδή το νόημα σε μια πιο μεγαλοπρεπή προσέγγιση, να θεωρείς δηλαδή ότι σου αξίζει. Και απλά να πω: μια μεγαλοπρεπής προσέγγιση στο δημόσιο χώρο μιας δημοκρατίας είναι μια γιορτή για τους πολίτες, όχι για κανένα βασιλιά ή κανένα δικτάτορα. Εχει δηλαδή μεγάλο πολιτικό και κοινωνικό νόημα να γίνει τέτοιου είδους επένδυση.
Ποιος χώρος σε έχει επηρεάσει περισσότερο στη ζωή σου, όχι σαν αρχιτέκτονα αλλά σαν άνθρωπο που βίωσε κάτι εκεί;
Αναγκαστικά πρέπει να πάω πίσω στο χωροχρόνο για να απαντήσω, πίσω στη Μεσσηνία της δεκαετίας του 1980, στον κήπο της γιαγιάς μου με τη μουσμουλιά δίπλα στην καγκελόπορτα και στην ιδέα ότι όλος μου ο κόσμος βρίσκεται σε αυτό τον περιτοιχισμένο κήπο. Αργότερα έμαθα οτι παράδεισος στα περσικά σημαίνει ακριβώς αυτό - «περιτοιχισμένος κήπος» - κι ότι τα ταπεινά μούσμουλα είναι Ιαπωνικό gourmet φρούτο ονόματι "niwa".
Ή στο Δημοτικό Ωδείο στην Καλαμάτα, ένα ωραιότατο νεοκλασσικό στον πρόποδα του Κάστρου, που από την είσοδο του κήπου του - πάλι κήπος - άκουγες μελωδίες και μουσικές από κάθε παράθυρο: πιάνο, κλαρινέτο, μια γυναικεία φωνή να τραγουδά, κάποια κρουστά. Και όλο αυτό να μπλέκεται με τα ντουβάρια, τα μισάνοιχτα παραθυρόφυλλα και τον φοίνικα στο κέντρο του κήπου σε μια απρόσμενη αρχιτεκτονικομουσική συναισθησία.
Ή πχ το Κάστρο των Παραμυθιών στο Αγρίλι Φιλιατρών, ένα αλλόκοτο κατασκεύασμα που μοιάζει με μεσαιωνικό κάστρο όπως βλέπουμε σε ταινίες του Disney και είχε μέσα κούκλες με πανοπλίες, δεσποσύνες, σπαθιά, ασπίδες. Στον δε περιβάλλοντα χώρο, ένα κτίριο σε μορφή αλόγου, ένα άλλο σε μορφή Ποσειδώνα. Πραγματικά τρελό μέρος, για το οποίο δεν υπήρχε καν εισιτήριο αν θυμάμαι καλά. Και μόνο η ιδέα ότι υπήρχε ενα τετοιο κτίσμα στο παιδικό μου μυαλό ίσως ήταν μιας μορφής απόδειξη ότι, ναι, υπάρχει και αξίζει να υπάρχει η αρχιτεκτονική, ως καθαρή αναζήτηση νοήματος - έστω και παράλογου! - κι όχι ως μια εξυπηρετική μόνο μορφή. Βέβαια τότε δεν ήξερα τι είναι η αρχιτεκτονική, ούτε και θα μάθαινα για πολλά χρόνια ακόμα.
Τι σημαίνει για σένα «δημόσιος χώρος» σήμερα; Πιστεύεις ότι ανήκει πραγματικά σε όλους; Και αν όχι, πώς θα μπορούσε να ανήκει;
Η λέξη «δημόσιο» στα ελληνικά ειναι δυστυχώς μια κακή λέξη. Εχει γίνει, δηλαδή, επειδή στο μυαλό μας ταυτίζεται με το Δημόσιο (τομέα) δηλαδη πχ με κακοπληρωμένους ράθυμους υπαλλήλους που εργάζονται σε άθλια κτίρια, με σπασμένα και καβαλημένα από παπιά πεζοδρόμια, ομπρέλες σε παραλίες, όλα αυτά. Είναι σαν η λέξη «δημόσιο» να εννοεί αμέσως την αυτοκατάργησή της. Δεν ξέρω αν μια λύση θα ήταν να αλλάζαμε λέξη και να μιλούσαμε για τον «Κοινό μας Χώρο». Μήπως και μπορέσουμε με αυτό τον τρόπο να αλλάξουμε το παιχνίδι και να πούμε οτι αν ο Δημόσιος Χώρος ανήκει στο Δημόσιο, άρα όχι σε εμάς. Μήπως τότε ο Κοινός Χώρος καταφέρει καλύτερα να μας πείσει οτι ανήκει σε όλους μας; Προφανώς μιλάω μόνο για το ελληνικό context, γιατι μπορεί κανείς να δει πραγματική αγάπη και σημασία στο χώρο της πόλης σε πολλά μέρη ανά τον κόσμο. Πχ εδώ στην Κοπεγχάγη, ο κοινός χώρος της πόλης ειναι πραγματικά κοινός και είναι πολύς, πολύ διαφορετικός, καλά συντηρημένος και ευφάνταστος. Δηλαδή έχουν γίνει επενδύσεις σε σκέψη και χρήμα με βάση το ερώτημα «τί είδους πόλη μας αξίζει σήμερα και στο μέλλον;» Γιατί προφανέστατα, ακόμα και τα καλά κτίρια δεν κάνουν μόνα τους μια καλή πόλη! Ο ενδιάμεσος χώρος είναι η πόλη, όπως λέει κι ο Jan Gehl εδώ και περισσότερα από 40 χρόνια.
Κώστας Πουλόπουλος
Το αν ανήκει σε όλους τώρα είναι κι αυτό ένα άλλο θέμα. Στη χώρα μας έχουμε το ανάποδο πρόβλημα. Ανήκει υπερβολικά σε όλους, δηλαδή δεν υπάρχουν κώδικες συμπεριφοράς σχετικά με τη χρήση του. Αλλά αυτό ειναι ένα γενικό θέμα ορίων, το οποίο είναι και σε καποιο βαθμό κατανοητό: αν κάποιος νιώθει οτι ο δημόσιος χώρος τον εχθρεύεται, θα του επιτεθεί κι αυτός.
Υπάρχουν χώροι που δεν ορίζονται από τοίχους, υλικά ή σύνορα, αλλά είναι υπαρκτοί – χώροι άυλοι, νοητοί, συλλογικοί; Πώς τους προσεγγίζει η αρχιτεκτονική;
Υπαρχουν τέτοιοι τόποι - θα τους αποκαλούσα - με την φιλοσοφική έννοια του τόπου ως χώρου που του αποδίδεται αξία από μια κοινότητα, μικρή η μεγάλη. Τέτοιοι τόποι υπάρχουν πολλοί: ψηφιακά (τα social media) τηλεοπτικά, πνευματικά, υπερβατικά (το Επέκεινα, η Κόλαση, ο Παράδεισος), ηθικά (το Καλό και το Κακό). Η αρχιτεκτονική ως μέρος και κοινωνός της ανθρώπινης εμπειρίας εμπνέεται και εκφράζει στο βαθμό που αυτό ειναι υλικά εφικτό - αυτό είναι το κρίσιμο, μιλώντας για αρχιτεκτονική! - τους τόπους αυτούς. Σκέψου πχ μια εκκλησία, τι άλλο είναι μια εκκλησία από την κτίση μιας αφηρημένης κατά τ' άλλα έννοιας όπως ειναι το σπίτι του Θεού, μέσα στο οποίο κουβεντιάζουμε για ακόμα πιο αφηρημένες έννοιες όπως ειναι η Δευτέρα Παρουσία, το Αιώνιο Πυρ και «εκ δεξιών και εξ ευωνύμων»; Κι όμως, πάντα έβρισκα συγκλονιστικές τις εκκλησίες και πάντα θα μπω σε όποια εκκλησία βρω μπροστά μου, ακριβώς γιατί με συγκλονίζει το ότι δίδεται υλική μορφή - και μάλιστα αυστηρά καθορισμένη - σε τόπους τόσο άυλους που κατά βάση λογικά θα έπρεπε να υπάρχουν μόνο στη λογοτεχνία και στη μυθολογία. Ισως ειναι κάτι παρόμοιο με το Κάστρο των Παραμυθιών που έλεγα πριν.
Όταν σχεδιάζεις ένα έργο μεγάλης κλίμακας, τι σε απασχολεί πιο πολύ; Οι ανάγκες του έργου; Οι περιορισμοί; Οι άνθρωποι που θα το ζήσουν; Πώς ξεκινάς να «πιάνεις τον σφυγμό»;
Να σου πω την αλήθεια παλιότερα με απασχολούσε πολύ το πώς θα το πάρει ο πελάτης κι αν του λύνει τα προβλήματα, αν του αρέσει, αν μπορεί να το πληρώσει κλπ. Και δε λέω ότι αυτά δεν ειναι σημαντικά θέματα να έχει κανείς ψηλά στην ατζέντα του. Αν μη τι άλλο αρχιτεκτονική χωρίς μαικήνες δε γινεται κι εδώ ειναι μια σημαντική διαφορά από τις άλλες τέχνες. Ότι το αρχιτεκτόνημα είναι προιόν ΓΙΑ κάποιον η κάποιους, κι όχι ενα αυθύπαρκτο έργο. Ίσως όμως μεγαλώνοντας νιώθω πιο ασφαλής ότι τελοσπάντων υπάρχει κόσμος εκεί έξω που θα με πιστέψει ως αρχιτέκτονα – οπότε σκέφτομαι πολύ το πώς ένα έργο κάθεται στο χώρο της πόλης η της φύσης, να μην είναι άγαρμπο, να μην ειναι κουραστικό στη χρήση, να είναι ανθεκτικό και όχι δύσκολο στη συντήρηση γιατί θα γεράσει γρήγορα, να μην ειναι βαρετό στο μάτι, αλλά ούτε και να φωνάζει διαρκώς για προσοχή. Σκέφτομαι ότι τα έργα πρέπει να έχουν ενα τρόπο να προσφέρουν σε μια κοινωνία. Σε χώρο; Σε ομορφιά; Σε καλοσύνη; Σε αυστηρότητα; Ανάλογα με το έργο και τις συνθήκες, πρέπει να έχουν και να αναδίδουν ένα πνευματικό περιεχόμενο, μια πρόταση. Να μην κοιμούνται όρθια και να μην ειναι «χαζοβιόλικα». Μου αρέσει να αναφέρομαι σε αρχιτεκτονήματα σαν να ήταν άνθρωποι, σαν να έχουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Ιδίως δε, αν προκειται για δημόσια κτίρια η δημόσιο χώρο, η δουλειά αποκτά ακόμα περισσότερο ενδιαφέρον, γιατί θα πρέπει να εκφράζουν - και να απαιτούν ακόμα αν θέλεις - την καλύτερη δυνατή εκδοχή μας.
Πώς βλέπεις τη σχέση του αρχιτέκτονα με την κοινωνία; Είναι ο ρόλος σου τεχνικός, δημιουργικός, διαμεσολαβητικός – ή κάτι άλλο που δεν ορίζεται εύκολα;
Μου βάζεις ωραίες και δύσκολες ερωτήσεις! Ο αρχιτέκτονας είναι ένας επιστήμονας του χώρου και της κατασκευής, δηλαδή έχει γνώσεις σε αυτά τα πεδία. Είναι ένας επαγγελματίας που καλείται να παραδώσει ασφαλή, χρήσιμα και ωραία κτίρια, στην ώρα τους, εντός μπάτζετ, δηλαδή ειναι ένα ον δραστήριο στην «πιάτσα» θα λέγαμε. Είναι «καλλιτέχνης», με την έννοια οτι ελπίζουμε να μπορεί να σχεδιάσει τα κτίρια ώστε να ειναι ωραία, άρα είναι ον που δραστηριοποιείται μέσα στο κεφάλι του, στις ίδιες του τις σκέψεις και απόψεις περί ωραίου. Και είναι επίσης ένας διανοητής που αναρωτιέται και ψάχνει να απαντήσει τι έχει νόημα να γίνει, τόσο ειδικώς πχ σε αυτό το παλιό κτίριο, όσο και γενικώς, τι έχει νόημα να επιδιώξουμε ως κοινωνία για να προοδεύσουμε. Προς ποια κατεύθυνση να σχεδιάσουμε. Στη Δανία αυτό τον καιρό συζητάμε πάρα πολύ αυτό το θέμα, το ρόλο του αρχιτέκτονα στο απόγειο της εποχής της Κλιματικής Αλλαγής, και συζητείται σοβαρά αν πρέπει να εισηγηθούν οι αρχιτέκτονες το πλήρες σταμάτημα νέων κατασκευών. Φαντάσου. Αρχιτέκτονες που λενε ας μη χτίζουμε άλλο , ο πλανήτης δεν το αντέχει.
Εμένα πάντα μου άρεσε και πάντα επιστρέφω στον καθηγητή Παναγιώτη Μιχελή, που έγραφε οτι ένα αρχιτεκτονικό έργο πρέπει να είναι τεχνικό, εξυπηρετικό και καλλιτεχνικό. Δηλαδή, να μην το «φας στο κεφάλι», να κάνει τη δουλειά για το οποιο ανεγέρθη και να ειναι ωραίο, δηλαδη να φέρει αξίες αισθητικές και νοηματικές που το ξεχωρίζουν από τα - θα λέγαμε - «απλά κτίσματα». Ο ρόλος μας ειναι να καταφέρουμε να εξηγήσουμε αυτό το τελευταίο layer του νοήματος. Και να το κάνουμε με γούστο, καλό στυλ και χωρίς πολλές «φανφάρες», γιατι κανείς δεν αντέχει όσους κουνάνε το δάχτυλο.
«Το σημαντικότερο είναι να παραμένουμε πιστοί σε μια αρχιτεκτονική που βελτιώνει την καθημερινότητα και αφήνει θετικό αποτύπωμα στο περιβάλλον», τονίζει ο Πάνος Ευστρατίου.
Παλιά βιομηχανικά συγκροτήματα στην Αθήνα και τον Πειραιά μεταμορφώνονται σε σύγχρονες κατοικίες, γραφεία και πολιτιστικούς χώρους, συνθέτοντας τη νέα αφήγηση της πόλης
14°
