Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας - O άξονας της Αριστοτέλους

Μία από τις μεγαλύτερες πόλεις της Ελλάδας, η Θεσσαλονίκη, εκπροσωπεί τη χώρα μας στην 17η Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, η οποία εγκαινιάστηκε σιωπηλώς στις αρχές Μαΐου, χωρίς παρουσία κοινού, με καθυστέρηση ενός έτους εξαιτίας της πανδημίας COVID - 19.

Παρ' όλα αυτά, όπως τόνισε ο επιμελητής της έκθεσης, κος Νίκος Καλογήρου η έναρξη ήταν μια γενναία και ενδιαφέρουσα χειρονομία και λειτούργησε ως προπομπός στην αναγκαία ανασύσταση των ανθρώπινων επαφών στον φυσικό χώρο.

Η φετινή Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, μέσω των εθνικών συμμετοχών, καλείται να δώσει απάντηση στο ερώτημα «Ηow will live together?» που έθεσε ο κεντρικός επιμελητής, Καθηγητής και Κοσμήτορας της Σχολής Αρχιτεκτονικής και Σχεδιασμού στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης (Μ.Ι.Τ.), Hashim Sarkis. Το κεντρικό θέμα πραγματεύεται τη διερεύνηση ενός νέου χωρικού κοινωνικού συμβολαίου, αναγκαίου σ' ένα περιβάλλον αυξανόμενων οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών ανισοτήτων.

Η απάντηση της ελληνικής συμμετοχής δίνεται μέσω ενός εμβληματικού παραδείγματος, τον εγκάρσιο κεντρικό άξονα της Αριστοτέλους, ο οποίος συνδέει τις παρυφές της Άνω Πόλης με το θαλάσσιο μέτωπο της Θεσσαλονίκης. Σχεδιάστηκε πριν 100 χρόνια, με το όνομα «Λεωφόρος της Κοινωνίας των Εθνών», από τον Γάλλο αρχιτέκτονα - πολεοδόμο Ερνέστο Εμπράρ ο οποίος κλήθηκε, μετά την καταστροφική φωτιά του 1917, να συμμετάσχει σε διεθνή επιτροπή για την ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης. Ο άξονας αυτός λειτουργεί ως μοναδικός αστικός συμπυκνωτής για διαφορετικές χρήσεις και κοινωνικές ομάδες.

Ο κύριος Νίκος Καλογήρου μας ανέπτυξε τη φιλοσοφία της ελληνικής συμμετοχής, επισημαίνοντας την σημαντικότητα της επιλογής της μονογραφίας της συγκεκριμένης πόλης, γεγονός που θα συντελέσει στην προβολή της σχετικά άγνωστης, νεότερης Θεσσαλονίκης στο διεθνές κοινό.

Πιο αναλυτικά αναφέρει: «Ο αστικός άξονας της Αριστοτέλους φέρει το όνομα του πολυμερούς αρχαίου φιλόσοφου. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο άνθρωπος είναι «πολιτικό ζώ(ον)», γεγονός που προϋποθέτει τη συμβίωση σε μια κοινότητα. Αυτή η πολυαναφερόμενη διατύπωση είναι ανοιχτή σε πολλαπλές αναζητήσεις που αναφέρονται στην ουσία της ανθρώπινης φύσης και στον δημόσιο χώρο της πόλης. Η “Λεωφόρος της Κοινωνίας των Εθνών” ήταν μια εξιδανικευμένη μεγάλη χειρονομία με κυρίαρχη την έννοια της κεντρικότητας. Ο άξονας γίνεται αντιληπτός ως εκτεταμένη ακολουθία προοπτικών αναδείξεων ενταγμένων στην κεκλιμένη τοπογραφία της Θεσσαλονίκης».

Μέσα από τη συνομιλία μας, παρουσιάζεται το αρχικό όραμα του Ερνέστου Εμπράρ, η εξέλιξή του καθώς και οι πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές επιρροές που δέχθηκε κατά την πάροδο των χρόνων. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο στόχος της τότε κυβέρνησης ήταν να αναδυθεί η Θεσσαλονίκη ως μία σύγχρονη, ευρωπαϊκή πόλη, εδραιώνοντας την ελληνική  κυριαρχία, προσπαθώντας ν' απομακρυνθεί από το οθωμανικό της παρελθόν. Με αυτό τον τρόπο θα αποκτούσε μία νέα ταυτότητα, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα την πολυπολιτισμική κληρονομιά της.

«Στο υπόβαθρο των πολεοδομικών χειρισμών βρίσκονταν τα οράματα του Εμπράρ και της ισχυρής πολιτικής εξουσίας των Βενιζέλου-Παπαναστασίου. Προβλεπόταν η επένδυση της διαδρομής με ανάλογα συνθετικά εξαρτήματα: αψίδες, μνημεία, αγάλματα, δεξαμενές και ενιαία αρχιτεκτονική έκφραση ενός εκλεκτικού τοπικισμού.

Εφαρμόστηκαν θεσμικές καινοτομίες, όπως ο αναδασμός της αστικής γης με χάραξη νέων οικοπέδων, η απόδοση των νέων ιδιοκτησιών με πλειστηριασμούς, η απόκτηση από το δημόσιο των αναγκαίων κοινόχρηστων χώρων και η φορολόγηση της υπεραξίας των ακινήτων. Έτσι, επήλθε μια πρωτοφανής μεταρρύθμιση στον ελληνικό πολεοδομικό σχεδιασμό. 

Οι οικονομικές συνθήκες δεν επέτρεψαν την ολοκλήρωση του οράματος. Η δραματική σκηνογραφία παρέμεινε ημιτελής. Στα μεταπολεμικά χρόνια χρειάστηκε μια ακόμα ισχυρή πολιτική παρέμβαση του Καραμανλή για να ολοκληρωθεί μια πυκνότερη ανοικοδόμηση με απλουστευμένη εικονογραφία.

Σήμερα, ο άξονας της Αριστοτέλους λειτουργεί ως μια αξονική κοινωνική τομογραφία της πόλης, καθώς τέμνει εγκάρσια την κεντρική Θεσσαλονίκη, διατρέχοντας την κοινωνική πυραμίδα».

Πιο συγκεκριμένα: 

• Ξεκινάει από τις περιζήτητες αστικές κατοικίες της παραλίας, κατευθύνεται προς τις λαϊκές περιοχές επάνω από την Εγνατία, όπου συγκεντρώνονται πολλοί πρόσφυγες και μετανάστες.
• Φιλοξενεί σύγχρονες και lifestyle ψυχαγωγικές και εμπορικές χρήσεις στην παραθαλάσσια αφετηρία, συμπληρώνονται από τις παραδοσιακές αγορές (μπαζάρ), την αρχαία αγορά και τον πολιούχο ναό του Αγίου Δημητρίου ψηλότερα.
• Αναπτύσσει μία ενιαία αρχιτεκτονική φυσιογνωμία κατά μήκος της διαδρομής με κατοικίες, γραφεία, ξενοδοχεία, αίθουσες θεαμάτων, τράπεζες, δημόσιους οργανισμούς, επιμελητήρια κλπ..

Ζητήσαμε από τον κο Καλογήρου να μας περιγράψει τη «φιλοσοφία» αλλά και την δομή του ελληνικού περιπτέρου.

«Η έκθεση στο ελληνικό περίπτερο της Βενετίας επικεντρώνεται στη σύγχρονη λειτουργία του άξονα της Αριστοτέλους, ενώ παράλληλα υπογραμμίζεται η προνομιακή θέση του παλίμψηστου της πόλης και της τοπογραφίας της. Τα επιμέρους θέματα διευθετούνται με τη μορφή διαδοχικών κολάζ, που αναρτώνται σε ένα γραμμικό σύνθετο ξύλινο ικρίωμα. Τα συνθετικά κύτταρα περιλαμβάνουν τευχίδια -“pixels”. Οι επισκέπτες μπορούν να τα αποσπάσουν ως αναμνηστικά και να τα πάρουν κατ’ οίκον σε μια διαδικασία “take away”, που ανταποκρίνεται και σχολιάζει τη δύσκολη παρούσα συγκυρία της πανδημίας.

Φιλοξενούνται επίσης “βαλίτσες” σε μια διάταξη ελεύθερων νησίδων, με προτάσεις και σχόλια που προέκυψαν από εργαστήρια σε συνεργασία με τις περισσότερες αρχιτεκτονικές σχολές της χώρας.

Ενώ η παρουσίαση στο περίπτερο της Βενετίας αφιερώνεται στη σύγχρονη παρουσία και λειτουργία του άξονα, μία παράλληλη, εξίσου σημαντική έκθεση στο Mπέη Χαμάμ της Θεσσαλονίκης επικεντρώνεται στα αποτελέσματα της μεγάλης έρευνας που έγινε από το τμήμα Αρχιτεκτόνων - Μηχανικών του Α.Π.Θ. 

Οι δύο εκθέσεις λειτουργούν συμπληρωματικά, αλλά μπορούν να ιδωθούν ανεξάρτητα καθώς διατηρούν την αυτονομία τους. Ο Δήμος Θεσσαλονίκης, και συγκεκριμένα η Διεύθυνση Πολιτισμού & Τουρισμού, με την ευγενική χορηγία του ξενοδοχείου Electra Palace, εγκατέστησε δύο διαφανείς κύβους στον άξονα της Αριστοτέλους. Ο ένας βρίσκεται έξω από την έκθεση στο Μπέη Χαμάμ και ο άλλος στο παραλιακό μέτωπο της πλατείας Αριστοτέλους, ενημερώνοντας με τον καλύτερο τρόπο τον κόσμο για τις δύο παράλληλες δράσεις.

Συνεχίζοντας, μας έκανε μία νοερή ξενάγηση στην έκθεση: «Παρουσιάζεται ένα μεγάλο πρόπλασμα μήκους 5,5 μέτρων του άξονα όπως μελετήθηκε αρχικά από την ομάδα του Εμπράρ. Επίσης, σχολιάζεται η μετάβαση από το όραμα στην υλοποίηση, με μια άμεση και εποπτική αντιπαραβολή της σημερινής κατάστασης σε σχέση με τον αρχικό σχεδιασμό. Ακολουθεί η παρουσίαση επιμέρους ενοτήτων για τους πρωταγωνιστές, το «χαμένο» αρχιτεκτονικό όραμα της μεγάλης χειρονομίας, την ενιαία αρχιτεκτονική των οικοδομών, τις παραδοσιακές αγορές και την ανοικοδόμηση της βασιλικής του Αγίου Δημητρίου. Σχολιάζεται γενικότερα ο εκλεκτικός τοπικισμός της νεοβυζαντινής αρχιτεκτονικής της Θεσσαλονίκης και στον επίλογο σχολιάζεται η ιδιαίτερη εικόνα του άξονα την περίοδο της πανδημίας.

Για αυτήν την έκθεση επαναχρησιμοποιήθηκαν διάτρητα ξύλινα πλαίσια, που εντάσσονται αρμονικά και επιτρέπουν τη θέαση του μοναδικού περιβάλλοντος χώρου του μνημείου, που μας παραχωρήθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης. 

Καθ' όλη τη διάρκεια της έκθεσης θα υπάρξουν επιπλέον δράσεις που θα αναδεικνύουν το παλίμψηστο, την ποικιλομορφία, όσον αφορά τα κτίρια και τις χρήσεις τους, αλλά και την σημαντικότητα της Αριστοτέλους». 

Ολοκληρώνοντας την πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση για την ελληνική συμμετοχή στην Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, έγινε εκτενής αναφορά στους φορείς, στους συντελεστές και σ' όλους όσοι εργάστηκαν για την υλοποίησή της. «Η ελληνική συμμετοχή είναι ένα συλλογικό έργο και αποτέλεσμα μακρόχρονης ερευνητικής δράσης του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ. Η εξειδικευμένη πρότασή μας επιλέχθηκε μετά από διαγωνισμό από το ΥΠΕΝ, που είχε το ρόλο του εθνικού επιτρόπου.

Από τον Φεβρουάριο 2021 επίτροπος είναι ο Ευθύμιος Μπακογιάννης, Γενικός Γραμματέας Χωροταξίας και Αστικού Περιβάλλοντος του ΥΠΕΝ, ενώ από Οκτώβριο 2019 έως Ιανουάριο 2021 ήταν ο Δημήτριος Οικονόμου, Υφυπουργός ΥΠΕΝ αρμόδιος για θέματα Χωροταξίας και Αστικού Περιβάλλοντος. Η ελληνική συμμετοχή στη 17η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας χρηματοδοτείται από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, μέσω του ΕΣΠΑ 2014-2020.

Για την υλοποίηση και την οικονομική ενίσχυση ήταν πολύτιμη η συνέργεια του ΑΠΘ, της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, του Δήμου Θεσσαλονίκης και του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης. Η ΔΕΘ μας στήριξε ως χορηγός και σύμβουλος στις κατασκευές, ενώ η Lamda Development SA και οι Nimand Architects ήταν χορηγοί στις εκδόσεις.

Εκτός από τη βασική ομάδα διδασκόντων του Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ, η οποία αποτελείται από τους: Νικόλαο Καλογήρου, Μαρία Δούση, Δημήτριο Θωμόπουλο, Δημήτριο Κονταξάκη, Σοφοκλή Κωτσόπουλο, Θεμιστοκλή Χατζηγιαννόπουλο, για την υλοποίηση δούλεψαν επίσης πολυάριθμοι φοιτητές από το ΑΠΘ και άλλα ελληνικά ΑΕΙ στη φάση της έρευνας και της υλοποίησης των εκθέσεων. Σημαντική ήταν επίσης η συμμετοχή με διάφορους ρόλους, συμβούλων, διαχειριστικών, γραφιστικής επιμέλειας κλπ., πολυάριθμοι συνάδελφοι και συνεργάτες που αναφέρονται στον σχετικό πίνακα και τον υπό έκδοση κατάλογο».