Ξενάγηση στο Βερολίνο με οδηγό την Ιστορία

Κάπως έτσι κάναμε ένα μάθημα ευρωπαϊκής ιστορίας εξερευνώντας το Βερολίνο, ακολουθώντας την ιστορία του Τείχους και τα σημάδια του στην πόλη. Ξεχωρίζοντας το πρώην Ανατολικό από το πρώην Δυτικό Βερολίνο περιηγούμαστε τώρα στις γειτονιές, τους δρόμους, τα μνημεία που συνήθως επισκέπτεται κάποιος, φτιάχνοντας έναν μικρό οδηγό – κι ας μη φτάνουν ποτέ οι μέρες. Η ιδέα είναι να επιστρέψεις ξανά έχοντας βρει τα σημεία αναφοράς, που σε βοηθούν να αποκρυπτογραφήσεις αυτή την τόσο γοητευτική πόλη.

Στο πρώην Ανατολικό Βερολίνο, στην ιστορική συνοικία Mitte, που σημαίνει Κέντρο στα γερμανικά, βρίσκονται πολλά από τα εμβληματικά κτίρια του ιστορικού κέντρου. Το Νησί των Μουσείων, μία νησίδα που σχηματίζεται σε μια διακλάδωση του ποταμού Σπρέε, είναι από τα πιο σημαντικά τοπόσημα, μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO. Ο δρόμος είναι φαρδύς, με μνημειακά κτίρια γύρω, και το πέρασμα πάνω από το ποτάμι είναι τόσο φυσικά ενσωματωμένο, που σχεδόν δεν αντιλαμβάνεσαι ότι βρίσκεσαι σε γέφυρα. Αμέσως αφού περάσεις το DDR, το Μουσείο για τη ζωή στην Ανατολική Γερμανία για το οποίο μιλήσαμε στο πρώτο μέρος (Βερολίνο: Εκεί που κάποτε η Ευρώπη χωρίστηκε στα δύο), την προσοχή σου κερδίζει ο Καθεδρικός Ναός με τους χαρακτηριστικούς πράσινους τρούλους, όσο το ποτάμι περνά σχεδόν απαρατήρητο κάτω από τα πόδια σου. Ενώ στην εσωτερική πλευρά της νησίδας, γύρω από τον Σπρέε, βρίσκονται τα πέντε Μουσεία του Βερολίνου, χτισμένα από τις αρχές του 19ου μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, που αφηγούνται την ιστορία της τέχνης και του πολιτισμού από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή. 

Αμέσως μετά τον Berliner Dom, όπως λέγεται ο Καθεδρικός, το πρώτο που βλέπεις στο Νησί των Μουσείων είναι το εντυπωσιακό Altes Museum (Παλαιό Μουσείο) που δεσπόζει στο βάθος, ένα από τα αριστουργήματα του κλασικισμού στη Γερμανία. Η μνημειώδης κιονοστοιχία της πρόσοψης, τα άλογα και οι μορφές της θεάς Νίκης στην οροφή, καθώς και τα δύο μεγάλα χάλκινα αγάλματα ιππέων στην κορυφή της σκάλας, συνθέτουν μια επιβλητική εικόνα. Κι όμως, αυτό που δίνει ζωντάνια στον χώρο είναι ο κόσμος απλωμένος στο γκαζόν του Lustgarten ακριβώς μπροστά του: τουρίστες που ξεκουράζονται, φίλοι και οικογένειες που ξαπλώνουν ή τρώνε κάτι, παρέες που χαλαρώνουν στον ήλιο. Είναι κάτι που ζηλεύεις στο Βερολίνο, το πόσο φιλόξενος και ζωντανός μπορεί να είναι ο δημόσιος χώρος. 

Ακριβώς πίσω από το Altes Museum θα βρεις το Neues Museum (Νέο Μουσείο) που φιλοξενεί την Αιγυπτιακή Συλλογή – εδώ πρέπει κανείς να έρθει μόνο για να δει την προτομή της Νεφερτίτης. Λίγο πιο δεξιά, η Alte Nationalgalerie (Παλαιά Εθνική Πινακοθήκη) σαν αρχαιοελληνικός ναός, χτισμένη πάνω σε μια υπερυψωμένη βάση με μνημειακή σκάλα που δίνουν μια αίσθηση «ακρόπολης» μέσα στο Νησί των Μουσείων, παρουσιάζει τέχνη του 19ου αιώνα, από τον ρομαντισμό μέχρι τον ιμπρεσιονισμό. Ενώ το Bode-Museum, στο βόρειο άκρο, σαν πλώρη πάνω στο ποτάμι, φιλοξενεί γλυπτά, βυζαντινή τέχνη και μία από τις μεγαλύτερες συλλογές νομισμάτων στον κόσμο.

Τέλος, το Pergamonmuseum (Μουσείο της Περγάμου) είναι το πιο διάσημο και επιβλητικό από τα πέντε. Χτίστηκε στις αρχές του 20ού αιώνα και στεγάζει μερικά από τα πιο εντυπωσιακά μνημεία που έχουν εκτεθεί ποτέ σε μουσείο: τον περίφημο Βωμό της Περγάμου, την Πύλη της Ιστάρ της Βαβυλώνας και την Αγορά της Μιλήτου. Μαζί με τις συλλογές ισλαμικής και αρχαίας ανατολικής τέχνης, το κάνουν ένα από τα κορυφαία μουσεία του κόσμου.

Όταν μετά την επανένωση κρίθηκε ακατάλληλο λόγω αμιάντου και κατεδαφίστηκε το 2008, υπήρξαν αντιδράσεις, γιατί για αρκετούς δεν ήταν μόνο «το κτίριο του καθεστώτος», αλλά και χώρος της δικής τους νεότητας. Σήμερα, στεγάζει το Humboldt Forum, που είναι επίσης ένας πολύ ζωντανός χώρος, πολιτιστικό κέντρο με συλλογές τέχνης, χώρους εκθέσεων και συναυλιών.

Από εδώ πέρασαν προσωπικότητες όπως ο Χέγκελ, ο Αϊνστάιν, ο Μαρξ. Μπροστά του, στην πλατεία Bebelplatz, στις 10 Μαΐου 1933, φοιτητές του ναζιστικού κόμματος έκαψαν σε δημόσια πυρά περίπου 20.000 βιβλία «ανεπιθύμητων» συγγραφέων — Εβραίων, μαρξιστών, φιλελεύθερων, αλλά και λογοτεχνών όπως ο Μπρεχτ, ο Τόμας Μαν και ο Ρεμάρκ. Αν δεν το ξέρεις, δεν παρατηρείς μια γυάλινη πλάκα στο έδαφος. Από κάτω υπάρχει ένα υπόγειο μνημείο με άδειες λευκές βιβλιοθήκες, μια σιωπηλή υπενθύμιση της φράσης του Χάινριχ Χάινε: «Εκεί όπου καίνε βιβλία, στο τέλος θα κάψουν και ανθρώπους».

Εκτός από τα ιστορικά κτίρια, στο ανατολικό κομμάτι κυριαρχούν βεβαίως οι μνημειακές λεωφόροι του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και οι περίφημες Plattenbauten («κτίρια από πλάκες»): οι τυποποιημένες πολυκατοικίες από προκατασκευασμένα πάνελ που βλέπεις σε όλες τις πόλεις του ανατολικού μπλοκ, από τη Μόσχα και τη Βουδαπέστη μέχρι την Πράγα, το Βουκουρέστι, τη Δρέση και τη Βαρσοβία. Χτίστηκαν κυρίως από τη δεκαετία του ’60 και έπειτα για να αντιμετωπίσουν την τεράστια στεγαστική ανάγκη και είχαν όλες το ίδιο, λιτό σχέδιο. Για πολλούς Ανατολικογερμανούς ήταν ένα βήμα μπροστά σε σχέση με τις παλιές κατοικίες, καθώς πρόσφεραν ζεστό νερό, κεντρική θέρμανση και βασικές ανέσεις.

Κατευθυνόμαστε στην Karl-Marx-Allee, χτισμένη τη δεκαετία του 1950 ως Stalinallee (Λεωφόρος του Στάλιν). Ονομάστηκε έτσι το 1949 με την ίδρυση της ΛΔΓ, για να τιμηθεί ο Ιωσήφ Στάλιν, και το 1961 μετά την αποσταλινοποίηση πήρε το όνομα που διατηρεί μέχρι σήμερα. Ήταν η μεγάλη βιτρίνα του νέου σοσιαλιστικού κράτους, με μνημειακά κτίρια σε σοσιαλιστικό κλασικισμό, κινηματογράφους, καφέ, καταστήματα, προορισμένη να δείξει τη δύναμη και την αίγλη του καθεστώτος. Περνώντας με το αυτοκίνητο μπορείς να δεις τα πρώτα κτίρια, χτισμένα με τις χαρακτηριστικές αψίδες, γλυπτά και μάρμαρο, πολύ πιο «πολυτελή» από τα συνηθισμένα Plattenbauten. Αργότερα, η λεωφόρος συμπληρώθηκε με τυπικές πολυκατοικίες από προκατασκευασμένα πάνελ, πιο απλές και οικονομικές, που έγιναν σήμα κατατεθέν της DDR.

Στην ίδια λεωφόρο, τον Ιούνιο του 1953 ξέσπασε η μεγάλη εξέγερση των εργατών της Ανατολικής Γερμανίας. Χιλιάδες εργάτες βγήκαν στους δρόμους ζητώντας καλύτερους μισθούς, ελεύθερες εκλογές και περισσότερες ελευθερίες. Η εξέγερση πήρε γρήγορα μαζικές διαστάσεις σε ολόκληρη τη ΛΔΓ, αλλά καταπνίγηκε βίαια από τα σοβιετικά τανκς. Μετά την επανένωση, η πλατεία μπροστά από το Υπουργείο Οικονομικών στο Mitte ονομάζεται Platz des Volksaufstandes von 1953 (Πλατεία της Λαϊκής Εξέγερσης του 1953), για να θυμίζει εκείνη τη μέρα, που θεωρείται η πρώτη ρωγμή στο καθεστώς της ΛΔΓ.

Είπαμε, στο Βερολίνο, όπου και να κοιτάξεις, υπάρχουν έντονα τα στρώματα της Ιστορίας. Στην ίδια πλατεία, στα κυβερνητικά κτίρια είναι χαρακτηριστικό το μνημειακό ύφος του ναζιστικού καθεστώτος: αυστηρές γραμμές, μνημειακή κλίμακα και γκρίζος λίθος που αποπνέει στιβαρότητα. Αργότερα υιοθετήθηκε από τη ΛΔΓ, καθώς το λιτό και αυστηρό στυλ ταίριαζε και στη σοσιαλιστική αισθητική. Στην πρόσοψη του Υπουργείου Οικονομικών σώζεται ακόμη το μεγάλο σοσιαλιστικό μωσαϊκό της δεκαετίας του ’50, έργο του Max Lingner, που εξυμνούσε την «οικοδόμηση της Δημοκρατίας», που δείχνει εργάτες, αγρότες, γυναίκες και παιδιά σε μια ιδεατή κοινωνία ευτυχίας και προόδου. Λίγο μετά συνέβη η εξέγερση του Ιουνίου, που κατέρριψε με κόστος σε ανθρώπινες ζωές την ψεύτικη βιτρίνα της προπαγάνδας του καθεστώτας.

Μια άλλη στάση επιβάλλεται στις ανακαινισμένες αυλές του 1906 σε ύφος Αρ Νουβό. Οι Hackesche Höfe (οι Αυλές του Hacke) είναι ένα ιστορικό και αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα που δείχνει την παλιά πολυλειτουργική ζωή του Βερολίνου. Μπαίνεις από τις στοές στην Oranienburger Straße ή την Rosenthaler Straße και ξαφνικά περνάς από τον θόρυβο του δρόμου σε ένα εσωτερικό, πιο ήσυχο περιβάλλον. Προχωρώντας πιο μέσα, κάθε αυλή έχει το δικό της χαρακτήρα: άλλες πιο εμπορικές, άλλες με γκαλερί ή θέατρα, άλλες πιο κατοικημένες και ήσυχες.

Το Βερολίνο είχε αυτή την παράδοση των Hinterhöfe (πίσω αυλές): τα κτίρια στηρίζονταν σε συνεχείς προσόψεις στους δρόμους, και πίσω τους υπήρχαν εσωτερικές αυλές, η μία μετά την άλλη. Έτσι εκμεταλλεύονταν στο μέγιστο τον χώρο, συνδυάζοντας κατοικία, εργαστήρια και μικρές βιοτεχνίες. Στις Hackesche Höfe το πήγαν ένα βήμα παραπέρα: δημιουργήθηκαν οκτώ συνδεδεμένες αυλές, με διαφορετική χρήση η καθεμιά. Στις πρώτες αυλές ήταν καταστήματα και καφέ, στις πιο μέσα εργαστήρια, αίθουσες τέχνης, ακόμη και κατοικίες. Στην αρχή ήταν χώρος ζωντανής μικρομεσαίας οικονομίας: εργαστήρια, θέατρα, αίθουσες εκδηλώσεων. Στη διάρκεια της DDR παραμελήθηκαν, αρκετά κτίρια ερειπώθηκαν. Μετά το 1990 ανακαινίστηκαν πλήρως και έγιναν ξανά πολιτιστικό και εμπορικό κέντρο. Σήμερα είναι γεμάτες καφέ, μπαρ, εστιατόρια, μικρά καταστήματα σχεδιαστών, θέατρα και γκαλερί, παρότι συνεχίζουν να έχουν και διαμερίσματα∙ μένουν ακόμη Βερολινέζοι, αλλά οι αυλές έχουν γεμίσει τουρίστες και επισκέπτες.

Βγαίνοντας από τις Hackesche Höfe, λίγα βήματα πιο πέρα βρίσκεται η Hackescher Markt, η πλατεία μπροστά στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό με το χαρακτηριστικό κόκκινο κτίριο: τραπεζάκια κάτω από δέντρα, ποδήλατα παντού και, κάθε Σαββατοκύριακο, υπαίθρια αγορά με χειροποίητα αντικείμενα, street food και μουσικούς του δρόμου. Εδώ κάθε Κυριακή στήνεται μια υπαίθρια αγορά, από αυτές που συναντάς συχνά στις γειτονιές του Βερολίνου: περπατώντας ανάμεσα σε πάγκους με χειροποίητα αντικείμενα και έργα τέχνης, σε τραβάει η μυρωδιά από το street food. Δοκιμάσαμε νοστιμιές από διάφορες κουζίνες του κόσμου, στον δρόμο, μαζί με ντόπιους και τουρίστες, σε μια ατμόσφαιρα που έκανε τη βόλτα μας να μοιάζει με μικρή γιορτή στην καρδιά της πόλης.

Κι αν το Mitte δείχνει το πιο ζωντανό, κοσμοπολίτικο πρόσωπο του Βερολίνου, η βόλτα συνεχίζεται τώρα προς τις γειτονιές του πρώην Δυτικού Βερολίνου, εκεί όπου η ιστορία συναντά μια διαφορετική, πιο ελεύθερη πολεοδομία και έναν άλλο ρυθμό ζωής.

Δυτικό Βερολίνο: Στην άλλη πλευρά της πόλης

Στο πρώην δυτικό κομμάτι η εικόνα είναι πιο ποικιλόμορφη. Σε αντίθεση με την κεντρικά κατευθυνόμενη πολεοδομία της Ανατολής, εδώ η ανοικοδόμηση έγινε με πιο ελεύθερο τρόπο: ανακαινισμένα κτίρια του 19ου αιώνα συνυπάρχουν με μοντέρνες πολυκατοικίες του Σχεδίου Μάρσαλ, εμπορικά κέντρα της δεκαετίας του ’70 και πολυπολιτισμικές γειτονιές μεταναστών. Από τη δεκαετία του ’60 εγκαταστάθηκαν εδώ πολλοί ξένοι εργάτες –κυρίως Τούρκοι, αλλά και Έλληνες, Ιταλοί και Γιουγκοσλάβοι– με πιο χαρακτηριστική γειτονιά το Kreuzberg, που σήμερα είναι γεμάτη καφέ, εστιατόρια και street art. Και στα νεότερα χρόνια, το Βερολίνο εξακολουθεί να προσελκύει χιλιάδες νέους από όλη την Ευρώπη και τον κόσμο, καλλιτέχνες, φοιτητές και επαγγελματίες που το επιλέγουν για την ατμόσφαιρά του.

Η Kurfürstendamm (ή Ku’Damm όπως τη λένε οι Βερολινέζοι) ήταν και παραμένει η πιο διάσημη λεωφόρος. Στα τέλη του 19ου αιώνα έγινε η κομψή λεωφόρος του Βερολίνου, το αντίστοιχο Champs-Élysées του Παρισιού, και μετά τον πόλεμο εξελίχθηκε στη βιτρίνα του Δυτικού Βερολίνου, γεμάτη πολυκαταστήματα, καφέ και κινηματογράφους.

Σήμερα εξακολουθεί να είναι ο πιο εμπορικός δρόμος, με πολυτελείς βιτρίνες, το ιστορικό πολυκατάστημα KaDeWe, που σημαίνει Kaufhaus des Westens, δηλαδή «Πολυκατάστημα της Δύσης». Ιδρύθηκε το 1907 και είναι το μεγαλύτερο πολυκατάστημα στη Γερμανία και ένα από τα μεγαλύτερα στην Ευρώπη. Έγινε θρύλος ειδικά στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου, γιατί βρισκόταν στο Δυτικό Βερολίνο και συμβόλιζε την αφθονία και τον καταναλωτικό τρόπο ζωής της Δύσης – σε πλήρη αντίθεση με την έλλειψη και τις ουρές της Ανατολής. Σήμερα είναι αξιοθέατο από μόνο του: έξι όροφοι με μόδα, είδη πολυτελείας, και στον τελευταίο όροφο ένας γαστρονομικός παράδεισος με εστιατόρια και delicatessen από όλο τον κόσμο.

Και, στο άκρο της, ο εμβληματικός μισοκατεστραμμένος πύργος της εκκλησίας από τους βομβαρδισμούς του 1943 έμεινε όρθιος ως μνημείο μνήμης και συμφιλίωσης, δίπλα στο μοντέρνο γυάλινο καμπαναριό. Κι εδώ θα κάνουμε μια στάση.

Η Εκκλησία-Μνημείο του Κάιζερ Γουλιέλμου (Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche) είναι από το πιο συγκινητικά μνημεία του Δυτικού Βερολίνου. Χτίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα σε νεογοτθικό ύφος, αλλά στους βομβαρδισμούς του 1943 καταστράφηκε σχεδόν ολοκληρωτικά. Οι Βερολινέζοι αποφάσισαν να αφήσουν τον μισογκρεμισμένο πύργο όρθιο, ως προειδοποίηση για τη φρίκη του πολέμου. Δίπλα του, τη δεκαετία του ’60, χτίστηκε η νέα εκκλησία με τα εντυπωσιακά μπλε βιτρό. Μπαίνοντας στο εσωτερικό, περιβάλλεσαι από το βαθύ μπλε φως που δημιουργούν 21.000 γυάλινα τετράγωνα∙ όταν μπαίνεις μέσα, σου δημιουργείται μια αίσθηση γαλήνης και περισυλλογής. Ο παλιός πύργος της καταστροφής και ο νέος ναός της ειρήνης συνυπάρχουν, κάνοντας το μνημείο μοναδικό.

Στο εσωτερικό φυλάσσεται και η περίφημη «Μαντόνα του Στάλινγκραντ», ένα σκίτσο που ζωγράφισε τα Χριστούγεννα του 1942 ο Γερμανός στρατιωτικός γιατρός Kurt Reuber, περικυκλωμένος με τους στρατιώτες του στη μάχη του Στάλινγκραντ. Μια Παναγία που κρατά στην αγκαλιά της το παιδί της, με τις λέξεις «Φως - Ζωή - Αγάπη», έγινε σύμβολο ελπίδας μέσα στη φρίκη. Αντίγραφά της βρίσκονται στο Βόλγκογκραντ (πρώην Στάλινγκραντ) και στον Καθεδρικό Ναό του Κόβεντρι∙ τρεις πόλεις που πλήρωσαν βαρύ τίμημα στον πόλεμο, ενωμένες πια σε ένα παγκόσμιο σύμβολο συμφιλίωσης.

Τρίβια: Το Κόβεντρι βρίσκεται στην κεντρική Αγγλία, κοντά στο Μπέρμιγχαμ. Τον Νοέμβριο του 1940 καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς από γερμανικούς βομβαρδισμούς και οι Βρετανοί χρησιμοποίησαν το ρήμα «to coventrate» για να περιγράψουν τον ολοκληρωτικό βομβαρδισμό μιας πόλης.

Η βόλτα μας συνεχίζει γύρω από το Tiergarten, στη γειτονιά των πρεσβειών. Στις δεντροφυτεμένες λεωφόρους της φιλοξενούνται οι πρεσβείες πολλών χωρών, αρκετές από τις οποίες χτίστηκαν ξανά μετά το 1990 για να σηματοδοτήσουν τη νέα εποχή του Βερολίνου ως πρωτεύουσας της ενωμένης Γερμανίας. Η παρουσία τους δίνει μια αίσθηση διεθνούς μητρόπολης, με κομψά κτίρια διαφορετικών αρχιτεκτονικών.

Το Βερολίνο το ζηλεύεις και μόνο για το Tiergarten, αυτό το υπέροχο πάρκο που όταν μπαίνεις μέσα ξεχνάς ότι είσαι σε πόλη. Οι Ανατολικοί μπορεί να είχαν τα περισσότερα ιστορικά μνημεία, αλλά στους Δυτικούς έμεινε η πράσινη καρδιά του Βερολίνου. Με έκταση περίπου δύο τετραγωνικά χιλιόμετρα, είναι το μεγαλύτερο πάρκο της πόλης. Απλώνεται δυτικά του ιστορικού κέντρου, ανάμεσα στο Ράιχσταγκ και την Πύλη του Βρανδεμβούργου στην ανατολή και τον ζωολογικό κήπο με την Kurfürstendamm στα δυτικά. Στο κέντρο του, στον κυκλικό κόμβο Großer Stern, υψώνεται η Στήλη της Νίκης. Η χρυσή θεά Βικτώρια, που οι Βερολινέζοι αποκαλούν χαϊδευτικά «Goldelse», λάμπει από την κορυφή της στήλης, σύμβολο των νικών της Πρωσίας τον 19ο αιώνα. Από εδώ η θέα απλώνεται σε όλο το πάρκο, ενώ η Straße des 17. Juni οδηγεί κατευθείαν στην Πύλη του Βρανδεμβούργου. Στα νότια, το πάρκο συνορεύει με την Potsdamer Platz και το Kulturforum, ενώ στα βόρεια το διασχίζει ο ποταμός Σπρέε.

Ήταν κάποτε βασιλικός κυνηγότοπος, αλλά στον πόλεμο ισοπεδώθηκε: τα δέντρα κόπηκαν για καυσόξυλα, τα λιβάδια έγιναν χωράφια πατάτας. Μετά το 1945 ξαναφυτεύτηκε σχεδόν από την αρχή, χάρη και σε δωρεές άλλων χωρών. Σήμερα είναι τόπος χαλάρωσης, τρεξίματος, πικνίκ ή απλά στιγμών ανάπαυλας κάτω από τις λεύκες και τις βελανιδιές. Ανάμεσά τους βρίσκεις μνημεία που θυμίζουν πτυχές της ιστορίας: από τη Στήλη της Νίκης μέχρι μνημεία αφιερωμένα στα θύματα πολέμου και δικτατοριών.

Το Kulturforum, με το οποίο σχεδόν συνορεύει, είναι το μουσειακό συγκρότημα που υπήρξε για τους Δυτικούς το «αντίπαλο δέος» του Νησιού των Μουσείων του Ανατολικού Βερολίνου: μετά τον πόλεμο, πολλά από τα παλιά μουσεία έμειναν στο Ανατολικό Βερολίνο, και έτσι οι Δυτικοί χρειάστηκε να φτιάξουν τον δικό τους πολιτιστικό άξονα.

Εδώ δεσπόζει η Gemäldegalerie (Πινακοθήκη), μια από τις σημαντικότερες συλλογές ζωγραφικής στην Ευρώπη, με έργα των μεγάλων παλιών ζωγράφων από τον 13ο ως τον 18ο αιώνα: Ρέμπραντ, Ρούμπενς, Βερμέερ, Καραβάτζιο, Ραφαήλ – εδώ περάσαμε ένα πρωινό θαυμάζοντας τα έργα των παλιών ζωγράφων. Δίπλα της βρίσκεται η Neue Nationalgalerie, το εμβληματικό κτίριο του μοντερνιστή Λούντβιχ Μις φαν ντερ Ρόε (1968), που μοιάζει με γυάλινο κουτί πάνω σε μια πλατεία. Στο εσωτερικό του στεγάζεται η μοντέρνα τέχνη του 20ού αιώνα –Πικάσο, Κλέε, Ματίς, Τζακομέτι– σε έναν χώρο που είναι έργο τέχνης από μόνος του.

Εδώ βρίσκεται και η Staatsbibliothek (Βιβλιοθήκη), το μεγάλο κτίριο του Χανς Σαρούν χτίστηκε τη δεκαετία του 1970, και βέβαια η περίφημη Berliner Philharmonie (1963, επίσης έργο του Χανς Σαρούν). Με την πρωτοποριακή σκηνή-«αμπελώνα», όπου το κοινό περιβάλλει την ορχήστρα, θεωρείται μία από τις καλύτερες αίθουσες συναυλιών του κόσμου και έδρα της διάσημης Berliner Philharmoniker. Για το Δυτικό Βερολίνο της εποχής έγινε σύμβολο πολιτιστικής υπεροχής, ενώ σήμερα είναι αρχιτεκτονικό ορόσημο με θρυλική ακουστική. Εδώ θα δεις Βερολινέζους κάθε ηλικίας, με απλά ρούχα και φθηνά εισιτήρια, να πηγαίνουν σε μια καθημερινή έξοδο για να ακούσουν κλασική μουσική.

Σκέφτομαι ότι το Kulturforum συνοψίζει την ιστορία της πόλης: δύο αντίπαλες πλευρές, που ακόμη και στον πολιτισμό έστηναν τις δικές τους «βιτρίνες». Σήμερα, Ανατολή και Δύση ανήκουν σε ένα ενιαίο Βερολίνο∙ τα μουσεία τους είναι κομμάτια της ίδιας πόλης και για να τα δεις όλα και να τα χαρείς, χρειάζεται να επιστρέψεις ξανά και ξανά.

Βερολίνο: Πρόγευμα στο Ράιχσταγκ

Κοιτάζοντας τις φωτογραφίες, η ένδειξη του κινητού γράφει Regierungsviertel – η Κυβερνητική Περιοχή του Βερολίνου. Γύρω από τον ποταμό Σπρέε και την Platz der Republik, δίπλα στο Ράιχσταγκ, απλώνονται τα κτίρια που στεγάζουν την εξουσία της ενωμένης Γερμανίας: η Καγκελαρία (Bundeskanzleramt) και τα σύγχρονα γυάλινα βοηθητικά κτίρια του Κοινοβουλίου, που συνδέονται με γέφυρες πάνω από τον Σπρέε. Ολόκληρη η περιοχή, με την ανοιχτή αρχιτεκτονική και τα διάφανα υλικά, συμβολίζει την ανοιχτή δημοκρατία της Γερμανίας μετά την επανένωση.

Η επίσκεψη στο Ράιχσταγκ είναι επιβεβλημένη. Την Κυριακή το πρωί, το πρόγραμμα λέει πρόγευμα στην ταράτσα του εμβληματικού κτιρίου που στεγάζει σήμερα τη Γερμανική Βουλή. Είναι περίεργο να σκέφτεσαι ότι τρως και απολαμβάνεις τον καφέ σου σ’ έναν χώρο που έχει ζήσει τόσα πολλά τον 20ό αιώνα. Βγαίνοντας στην ταράτσα βλέπεις όλη την πόλη και μπορείς να διακρίνεις όλα τα αρχιτεκτονικά ορόσημα που ξεχωρίζουν.

Το Ράιχσταγκ χτίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα για να στεγάσει το Κοινοβούλιο της αυτοκρατορικής Γερμανίας, ένα κτίριο μνημειακό με τολμηρή για την εποχή του αρχιτεκτονική. Όμως η μοίρα του ταυτίστηκε με τις πιο σκοτεινές σελίδες της ιστορίας: το 1933 τυλίχτηκε στις φλόγες σε μια πυρκαγιά που έμεινε στην ιστορία ως το «Πυρπολημένο Ράιχσταγκ». Οι ναζί εκμεταλλεύτηκαν το γεγονός για να επιβάλουν το καθεστώς έκτακτης ανάγκης, να αναστείλουν δικαιώματα και να παγιώσουν την εξουσία τους.

Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο το κτίριο βομβαρδίστηκε και έμεινε ερείπιο για δεκαετίες, σημάδι μιας καταρρακωμένης Γερμανίας. Μετά την πτώση του Τείχους και την επανένωση της Γερμανίας, όμως, όταν το Βερολίνο ξανάγινε πρωτεύουσα, ανακαινίστηκε με σχέδια του Νόρμαν Φόστερ, που πρόσθεσε τον εντυπωσιακό γυάλινο θόλο.

Μετά το πρόγευμα ακολουθεί η ξενάγηση στον γυάλινο θόλο του Κοινοβουλίου. Ο κώνος από καθρέφτες αντανακλά το φως του ήλιου και το κατευθύνει μέσα στην αίθουσα της Ολομέλειας, ώστε να φωτίζεται φυσικά. Γύρω-γύρω οι επισκέπτες ανεβαίνουν περιμετρικά, σε έναν εντυπωσιακό σπειροειδή διάδρομο που οδηγεί στην κορυφή, βλέποντας την πόλη από ψηλά, ενώ ένας δεύτερος τους κατεβάζει: είναι ένα αρχιτεκτονικό επίτευγμα. 

Από τη γυάλινη επιφάνεια μπορείς να δεις κατευθείαν στην αίθουσα της Ολομέλειας, παρακολουθώντας από ψηλά τις συνεδριάσεις. Στο κάτω μέρος, στα εκθέματα γύρω από τον θόλο, εξηγείται και η πιο πρόσφατη σελίδα της ιστορίας: η μεταφορά της πρωτεύουσας από τη Βόννη στο Βερολίνο μετά την επανένωση. Από το 1949 ως το 1990, η μικρή Βόννη ήταν η έδρα της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας, ενώ το Ανατολικό Βερολίνο ήταν η πρωτεύουσα της ΛΔΓ. Μετά την πτώση του Τείχους και την επανένωση, το 1991 η Bundestag ψήφισε να μεταφερθεί η κυβέρνηση στο Βερολίνο∙ μια ιστορική απόφαση που ολοκληρώθηκε το 1999, όταν το Ράιχσταγκ ανακαινισμένο πια, έγινε ξανά το κτίριο του κοινοβουλίου. Ο νέος γυάλινος θόλος, με το φως που πέφτει πάνω στην αίθουσα της Ολομέλειας, συμβολίζει ακριβώς αυτό: τη διαφάνεια και την ανοιχτή δημοκρατία της ενωμένης Γερμανίας.

Κι έτσι στο κτίριο αυτό υπάρχει όλη η Ιστορία, από την αυτοκρατορία, το πυρπολημένο κτίριο του 1933 και τον Β΄ Παγκόσμιο, μέχρι την επανένωση και τη δημοκρατία. Ανάμεσα σε πλήθος κόσμου –τουρίστες, οικογένειες και ντόπιους– νιώθεις ότι βρίσκεσαι στην καρδιά της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας.

Φεύγοντας από το Ράιχσταγκ, πριν αφήσουμε το κέντρο, μια τελευταία –οφειλόμενη– στάση στο Μνημείο του Ολοκαυτώματος. Ένα πεδίο με 2.711 γκρίζες τσιμεντένιες στήλες σε διαφορετικά ύψη απλώνεται σαν λαβύρινθος. Καθώς περπατάς ανάμεσά τους, χάνεις τον προσανατολισμό σου. Μια βαριά σιωπή σε τυλίγει. Δεν υπάρχουν πινακίδες ή εξηγήσεις – η ίδια η εμπειρία είναι το μήνυμα: μια ανοιχτή πληγή στη μνήμη, λίγα μέτρα μακριά από το Ράιχσταγκ και την Πύλη του Βρανδεμβούργου.

Μια μνήμη που συνεχίζεται πιο νότια, στο Kreuzberg, στο Εβραϊκό Μουσείο Βερολίνου. Ένα πολύ ιδιαίτερο κτίριο, από μόνο του αρχιτεκτονικό μνημείο, με αιχμηρές τομές και σκοτεινούς διαδρόμους, φτιαγμένο ώστε να νιώθει ο επισκέπτης το βάρος της Ιστορίας, από την εβραϊκή παρουσία στη Γερμανία μέχρι την τραγωδία του Ολοκαυτώματος.

Κάπως έτσι, αποχαιρετάμε το Βερολίνο, παίρνοντας τον κεντρικό δρόμο που διασχίζει το Tiergarten και ενώνει τη Στήλη της Νίκης με την Πύλη του Βρανδεμβούργου. Ονομάζεται Straße des 17. Juni, σε ανάμνηση της εξέγερσης των εργατών στην Ανατολική Γερμανία τον Ιούνιο του 1953, που καταπνίγηκε βίαια από τα σοβιετικά τανκς.

Αφήνοντας πίσω μας το κέντρο, διασχίζουμε αυτό τον μακρύ δρόμο, που στην πορεία αλλάζει ονόματα. Περνάμε από το Charlottenburg, το κλασικό αστικό κέντρο του πρώην Δυτικού Βερολίνου. Εδώ δεσπόζει το Παλάτι Charlottenburg, το μεγαλύτερο παλάτι της πόλης, με μπαρόκ και ροκοκό αίθουσες και υπέροχους κήπους, ενώ η περιοχή φιλοξενεί και σημαντικά πολιτιστικά ιδρύματα όπως η Deutsche Opera και μουσεία με μοντέρνα και σουρεαλιστική τέχνη.

Ο δρόμος, συνεχίζοντας, οδηγεί σε μια συνοικία στα προάστια που ονομάζεται Westend∙ μια εύπορη γειτονιά του Δυτικού Βερολίνου, εμπνευσμένη από το ομώνυμο του Λονδίνου. Εδώ βρίσκεται και το Ολυμπιακό Στάδιο, χτισμένο για τους Ολυμπιακούς του 1936, που έμεινε στην ιστορία με τις νίκες του Αφροαμερικανού Τζέσε Όουενς: τέσσερα χρυσά μετάλλια που διέψευσαν μπροστά στον Χίτλερ το αφήγημα της «Άριας ανωτερότητας», μια ήττα για την προπαγάνδα του ναζισμού μπροστά σε όλο τον κόσμο. Μετά την επανένωση το Στάδιο ανακαινίστηκε πλήρως και σήμερα είναι έδρα της Χέρτα Βερολίνου και χώρος συναυλιών.

Για τους Βερολινέζους, ο Transitautobahn ήταν ένας διάδρομος φόβου και ταυτόχρονα ελευθερίας. Ένας στενός δρόμος μέσα από το αντίπαλο μπλοκ, που όμως τους ένωνε με τον έξω κόσμο. Κι εμείς, αφήνοντας πίσω μας την πόλη με τη βεβαιότητα ότι θα επιστρέψουμε, μπαίνοντας σε αυτόν τον άξονα, δεν μπορούσαμε να μη σκεφτούμε πόσο διαφορετικά έμοιαζε το ίδιο ταξίδι πριν από μόλις λίγες δεκαετίες.