Ιωάννινα: Χαιρέτα μου τον πλάτανο

Ο γίγαντας της ελληνικής γης, αυτός που απλώνεται από την Κρήτη ως τον Έβρο, το αναπόσπαστο κομμάτι της λαϊκής μας παράδοσης, της αρχιτεκτονικής, της ποίησης, του δημοτικού μας τραγουδιού στη μυθολογία θέλω να σας πω, ήταν γυναίκα. Η Πλάτανος! Αγαπούσε το νερό ως γνήσιο τέκνο του Ποσειδώνα κι ήταν αδερφή γιγάντων, των Αλωαδών. Είχε μεγαλοπρεπή εμφάνιση, γίγαντας όπως τα αδέρφια της που τα κοιτούσε μ’ αγάπη, με λατρεία και πίστευε πως θα ζουν αιώνια. Δυστυχώς οι γίγαντες πέθαναν αναπάντεχα κι ήταν τέτοια η θλίψη της που μεταμορφώθηκε σε δέντρο.

Είναι άραγε το λεβέντικο ανάστημά του; Το ύφος και το ύψος του; Ο παχύς του ίσκιος; Τα μεγάλα παλαμοειδή φύλλα του που τα ρίχνει αβίαστα σαν χαλάσει ο καιρός για να δώσει χρώμα στο φθινόπωρο; Για να στρώσουν παχύ χαλί σε δρόμους και σοκάκια;

Τι είναι εκείνο που τον κάνει τόσο δημοφιλή; Ίσως ότι είναι αιώνιος. Είναι;

Ο πλάτανος του Ιπποκράτη στην Κω λένε ότι είναι το αρχαιότερο δέντρο στην Ελλάδα κι ότι η ηλικία του ξεπερνά τα 2500 χρόνια. Στην Τριπολιτσά υπήρχε ένας πλάτανος λεβέντης. Το 1821, όταν κατέλαβε την πόλη ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, κοίταξε το δέντρο κι αποφάσισε ότι είχε έρθει η ώρα να πεθάνει. Γράφει στα απομνημονεύματά του:

«Άιντε πόσοι από το σόγι μου και το Έθνος μου εκρεμάστηκαν εκεί. Και διέταξα και τον έκοψαν». Ο Αλή πασάς συνήθιζε να κρεμάει Σουλιώτες στον πλάτανο που ήταν στην αριστερή πλευρά του διάσημου γεφυριού της Άρτας. Εκείνη την περίοδο ήταν συνηθισμένη τακτική των Οθωμανών να κρεμάνε τους υπόδουλους Έλληνες σε κάποιο κεντρικό πλάτανο. Τα νεκρά κορμιά έμεναν για μέρες κρεμασμένα σε κοινή θέα για παραδειγματισμό.

Τα δέντρα χρησίμεψαν μερικές φορές για κρυψώνες, άλλες για «καταφύγιο». Στο Αιγαίο, στη Λέσβο, διάσημος είναι ο πλάτανος του Θεόφιλου. Στη βάση του το δέντρο είχε μια κουφάλα. Συχνά-πυκνά εκεί κοιμόταν, εκεί ζωγράφιζε.

Δεν υπάρχει χωριό που να μην έχει ένα πλάτανο στην κεντρική πλατεία. Κάτω από τα πυκνά κλαριά του έχουν γίνει γλέντια, γάμοι και βαφτίσεις, τσακωμοί, αποχαιρετισμοί, έχουν παιχτεί δράματα και κωμωδίες, όλα όσα ο νους κι η ψυχή μπορεί να φανταστεί, να αντέξει.

Και το κυριότερο. Στην σκιά του ξεδιψάσαμε. Στη σκιά του μεγαλοπρεπή, του βαθύσκιωτου. Κυριολεκτικά και μεταφορικά.

Ίσως να φταίνε οι ποιητές που τον κανάκεψαν, τον φρόντισαν. Ναι αυτοί τον έκαναν αθάνατο.

Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης στο ποίημα του με τίτλο «Η Αγράμπελη» παρουσιάζει τον πλάτανο το μεγαλοπρεπή, ερωτιάρη, παιχνιδιάρη.

Τὴν ἐξεγέλασε τ᾿ ἄγριο πλατάνι,
τὴν ἐπερίπλεξε μέσ᾿ τὰ κλαριά....
Τί κρῖμα, πὤδωκες, ξανθὸ βοτάνι,
γιὰ λίγο ψήλωμα τὴν παρθενιά!

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης «Στην Παναγία την Κεχριά» τον ενώνει με το θρησκευτικό συναίσθημα του Έλληνα,

Γλυκειὰ Παρθέν᾿, ἀξίωσέ με
νά ᾿ρθω καὶ πάλι στὸ ναό σου,
ὅπου φυσᾷ γλυκὰ ἡ αὔρα
στὰ πλατάνια τὰ θεόρατα
κάτω στὸ ρέμα, ποὺ ἡ πηγὴ κελαρύζει
κ᾿ ἐπάνω θροΐζ᾿ ἡ αὔρα μαλακά.

Στα κλαριά του πλάτανου του Μενδρεσέ, στους αέρηδες της Πλάκας, κρεμάστηκε πολύς κόσμος. Το κτίριο στην αρχή ήταν σπουδαστήριο, οθωμανικό ιεροδιδασκαλείο και επί Όθωνα έγινε φυλακή. Το πλατάνι αυτό απασχόλησε ποιητές και συγγραφείς, πάνω του οι κατάδικοι άπλωναν τις κάπες τους κι έτσι γεννήθηκε η φράση, «την κάπα μου στην πλάτανο εγώ έχω κρεμάσει».

Το πλατάνι συνδέθηκε και με μια διάσημη φράση της ελληνικής κουλτούρας. Εκείνοι που αποφυλακίζονταν, συνήθιζαν την ώρα του αποχαιρετισμού να λένε στους συγκρατούμενους: «Χαιρέτα μου τον πλάτανο».

Πολλοί από τους κατάδικους όμως κρεμάστηκαν στον πλάτανο αφήνοντας την τελευταία ανάσα στα κλαριά του.

Ο Αχιλλέας Παράσχος, κρατούμενος της φυλακής, έγραψε το 1861 ένα διαφορετικό ποίημα.

Ω Πλάτανε του Μενδρεσέ, στοιχειό καταραμένο
της τυραννίας τρόπαιο, σε φυλακή υψωμένο.
Συμμάζωξε τα φύλλα σου τα δακρυραντισμένα,
να ιδώ κομμάτι ουρανό και τ’ άστρα τα καϋμένα.
Αν είσαι δέντρο σπλαχνικό ανθρώπους μη μιμήσαι
μη δεσμοφύλακας και συ ωσάν εκείνους είσαι!

Θα έρθη η ώρα πλάτανε, της χώρας μας Βαστίλη,
που ξυλοκόπους η οργή του Έθνους θα σου στείλη,
και πέλεκυς στη ρίζα σου ελεύθερα θ’ αστράψη.
Δεν θα σε φαν γεράματα, φωτιά δεν θα σε κάψη,
και γύρω θα χορέψωμε στη στάχτη σου τη κρύα
εμείς, που θάφτει σήμερα εδώ η τυρρανία.

Ο Κωστής Παλαμάς, είναι προφητικός. Γράφει:

Κι’ ο πλάτανος χτυπήθηκε, σωριάστηκε.
Και βρόντηξε στη γη, νεκρός·
και τα πουλιά και τα παιδιά τον κλάψανε·
το κουφάρι του πήρε, το κοψε άκαρδος
ο Χριστιανός.
(Οι Καημοί της Λιμνοθάλασσας)

Το επιβλητικό όνομα Ceratocystis fimbriata ή και Ceratocystis platani ανήκει σε έναν  μύκητα που προκαλεί στον πλάτανο μια ασθένεια θανατηφόρα, το μεταχρωματικό έλκος. Νεκρώνει δέντρα οποιουδήποτε μεγέθους ή ηλικίας.  Ο θάνατος είναι αναπόφευκτος απλά αλλάζει ο χρόνος. Τα νεαρά πλατάνια αντέχουν γύρω στα δύο χρόνια, τα μεγαλύτερα δέντρα αντέχουν μερικά χρόνια.   

Όταν η ασθένεια διαπιστώθηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 2003, ήταν ήδη διαδεδομένη σε αρκετές περιοχές της Μεσσηνίας, όπου πιθανολογείται ότι είχε εισαχθεί πριν από τουλάχιστον μία δεκαετία (1). Στη συνέχεια το παθογόνο καταγράφηκε στην Περιφερειακή Ενότητα (Π.Ε.) Ηλείας το 2004, ενώ το 2005 διαπιστώθηκε και στην Π.Ε. Αρκαδίας, σε μεμονωμένες κηλίδες. Σταδιακά όμως η ασθένεια επεκτάθηκε σε νέες περιοχές και το 2009 καταγράφηκε και στην Π.Ε. Αχαΐας. Το καλοκαίρι του 2010 ο μύκητας C. platani διαπιστώθηκε στις Περιφερειακές Ενότητες Ιωαννίνων και Θεσπρωτίας της Ηπείρου.

Οι ανθρώπινες δραστηριότητες σχετίζονται άμεσα με τη διασπορά του C. platani στην Πελοπόννησο και στην Ήπειρο. Στις περισσότερες περιπτώσεις που διαπιστώθηκαν νέες εστίες προσβολής ήταν εμφανής η ανθρωπογενής διάδοση του παθογόνου. Σε αυτό έχουν συμβάλει πληθώρα έργων της τοπικής αυτοδιοίκησης και άλλων φορέων, τόσο αναπτυξιακών όσο και έργων συντήρησης. Ο συνηθέστερος τρόπος διάδοσης του μύκητα σε μικρές και μεγάλες αποστάσεις γίνεται με μηχανήματα εκσκαφής και πάσης φύσεως εργαλεία, κυρίως κοπής και κλάδευσης των δένδρων (2).

Το μεταχρωματικό έλκος του πλατάνου είναι η πιο καταστρεπτική ασθένεια δασικών δένδρων που βρίσκεται σε εξέλιξη αυτή τη στιγμή στη χώρα μας, έχοντας τη δυνατότητα να νεκρώσει δένδρα πλατάνου κάθε μεγέθους και ηλικίας. Η πρόσφατη καταγραφή του C. platani στην Ήπειρο, εκατοντάδες χιλιόμετρα από τις προσβεβλημένες περιοχές της Πελοποννήσου, δείχνει ότι καμία περιοχή της Ελλάδας δεν είναι ασφαλής. Τα φυσικά οικοσυστήματα πλατάνου της Ηπείρου είναι περισσότερο εκτεταμένα από αυτά της Πελοποννήσου και εάν η ασθένεια συνεχίσει να επεκτείνεται το μέγεθος της καταστροφής θα είναι τεράστιο (2).

Στα Ιωάννινα, στον εμβληματικό παραλίμνιο δρόμο τα άρρωστα πλατάνια κόβονται. Χάσκουν άχαροι οι ξύλινοι δίσκοι, ό,τι απέμεινε από τους άλλοτε λεβέντικους κορμούς. Περνώ από μπροστά τους καθημερινά θυμίζοντάς μου την ολιγωρία μας, τον ωχαδερφισμό μας.

Ο Frédéric Boissonnas φωτογράφισε την Παμβώτιδα στις αρχές του εικοστού αιώνα. Εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν ούτε πλατάνια, ούτε παραλίμνιος δρόμος. Υπήρχε παραλία!

Τα πλατάνια, από την πλατεία Μαβίλη έως τη Σκάλα, φυτεύτηκαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Τα μικρότερα πλατάνια είναι εξήντα ετών τα μεγαλύτερα έως εκατό δέκα. Τα κλαριά τους κυκλώνουν και καλύπτουν το κάστρο της πόλης, είναι ο πιο εμβληματικός της δρόμος. Η μορφή του θα αλλάξει. Η νόσος μεταδίδεται ύπουλα, υπόγεια από τις ρίζες του ενός δέντρου στο άλλο.

Πρωτόγνωροι οι καιροί που ζούμε. Ένας ύπουλος ιός σκοτώνει ανθρώπους, ένας μύκητας θανατώνει ύπουλα τα δέντρα. Τα πλατάνια δεν είναι αιώνια.

Η καθημερινότητα αλλάζει, η υπομονή στερεύει. Πόσο χρόνο μπορούμε να αφιερώσουμε στα δέντρα και στη σωτηρία τους; Εδώ και δέκα χρόνια δοκιμαζόμαστε από κάθε μορφή κρίσης, οικονομική, υγειονομική.

Ναι αλλά η ερώτηση παραμένει κι επιμένει: η καταστροφή θα μπορούσε να έχει προληφθεί; Μπορούσε να είχε γίνει κάτι νωρίτερα ώστε να μην εξαφανιστεί η εμβληματική δεντροστοιχία;

Έχω άπλετο χρόνο. Κοιτάω τα δέντρα. Και τους ξύλινους δίσκους. Κάνω εικόνα τις άρρωστες ρίζες, εκείνες που δεν φαίνονται μα που μεταδίδουν το κακό. Παρατηρώ και τον γλάρο που αγναντεύει τη λίμνη. Καθώς τον προσπερνώ του ψιθυρίζω: «Χαιρέτα μου τον πλάτανο».

Ευτυχείτε, αγαπητοί, και καλά Χριστούγεννα.

Οι φωτογραφίες ανήκουν στο αρχείο του συλλέκτη κ. Πάνο Τσιλίκη και τον ευχαριστώ θερμά.

1.Τσόπελας, Π., Αγγελόπουλος Α., Σουλιώτη Ν., 2007. Η επέκταση της ασθένειας του μεταχρωματικού έλκους του πλατάνου στη νοτιοδυτική Πελοπόννησο και η ανάγκη εφαρμογής μιας εθνικής στρατηγικής για την αντιμετώπισή της Πρακτικά 13ου Πανελλήνιου Δασολογικού Συνεδρίου, Καστοριά 7-10/10/2007, Τόμος ΙΙ: 434-439.

2. Νέα δεδομένα στην επέκταση της ασθένειας του μεταχρωματικού έλκους σε φυσικά οικοσυστήματα πλατάνου της Πελοποννήσου και της Ηπείρου. Τσόπελας Παναγιώτης, Σουλιώτη Νικολέτα ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε.- Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων