Η «ενηλικίωση» του πλαστικού

Το πλαστικό βρίσκεται παντού – στην καθημερινότητά μας, σε εκατοντάδες εξειδικευμένες χρήσεις, αλλά και σε «λάθος» μέρη, όπως οι ακτές, οι θάλασσες ή κάποια απάτητα ακόμα σημεία του πλανήτη, όπου η παρουσία του προηγήθηκε της ανθρώπινης. Και είναι τόσο αναπόσπαστο μέρος της σύγχρονης ζωής που ξεχνούμε ότι πρόκειται για ένα σχετικά νέο υλικό, με ενδιαφέρουσα, μάλιστα, ιστορία.

Όλα ξεκίνησαν στα μέσα του 19ου αιώνα στην Αμερική, στη χρυσή εποχή του μπιλιάρδου. Όλο και περισσότεροι σύχναζαν στις αίθουσες μπιλιάρδου, τα πρωταθλήματα έπαιρναν φωτιά και ο ένας χώρος άνοιγε μετά τον άλλο. Όσο το παιχνίδι γινόταν πιο αγαπητό και αυξάνονταν οι επενδύσεις σε αίθουσες, τόσο άλλαζαν οι ανάγκες σε εξοπλισμό και αναλώσιμα.  

Το 1863, o Michael Phelan, ο Αμερικανός πρωταθλητής και «βασιλιάς» του μπιλιάρδου, ανακοίνωσε μέσω του Τύπου ότι θα επιβράβευε με το αξιοσέβαστοποσό των 10.000 δολαρίων όποιον κατόρθωνε να εφεύρει ένα υλικό ανθεκτικό και σταθερό που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τις μπάλες του μπιλιάρδου. Κατασκευασμένες παραδοσιακά από φυσικό ελεφαντόδοντο, οι μπάλες είχαν αρχίσει να γίνονται δυσεύρετες και πανάκριβες, καθώς η δημιουργία τους προϋπέθετε την αναζήτηση και εισαγωγή ελεφαντόδοντου άριστης ποιότητας από την Αφρική. Ένα νέο υλικό  με την επιθυμητή αντοχή και ελαστικότητα θα επέτρεπε την τυποποίηση του εξοπλισμού στους αγώνες, ενώ θα έριχνε σημαντικά το κόστος.

Ο τυπογράφος John Wesley Hyatt είδε την αγγελία και, με δέλεαρ τη χρηματική επιβράβευση, πειραματίστηκε με κάποιες απ’ τις ουσίες που χρησιμοποιούσε στη δουλειά του, όπως η νιτρική σελιλόζη και η καμφορά.Το ελαστικό και ανθεκτικό υλικό που ονόμασε σελιλόιντ δεν του χάρισε μεν την αμοιβή, αλλά αξιοποιήθηκε σε άλλες χρήσεις, ως φτηνή απομίμηση ελεφαντόδοντου σε σουβενίρ, αλλά και στον κινηματογράφο που στα πρώτα χρόνια του συνδέθηκε στενά με το σελιλόιντ. 

Έτσι μπήκαν στη ζωή μας τα πρώτα συνθετικά πολυμερή. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, η παραγωγή δεν ήταν αποκλειστικά εξαρτημένη από τους περιορισμούς της φύσης. Με τη δημιουργία συνθετικών υλών, το κόστος των πρώτων υλών μειωνόταν κι ενισχύονταν η παραγωγή και η οικονομία. Την ίδια στιγμή, η εφεύρεσή τους ήταν ευεργετική για το περιβάλλον, καθώς οι συνθετικές ουσίες προστάτευαν τον φυσικό πλούτο από την καταστροφική πλεονεξία του ανθρώπου.

Στις επόμενες δεκαετίες το πλαστικό εξελίχθηκε σημαντικά και αξιοποιήθηκε σε χιλιάδες χρήσεις, με αποκορύφωμα τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η πρόσβαση σε φυσικές πρώτες ύλες έγινε δυσχερής. Η χρήση συνθετικών υλών για τις ανάγκες του πολέμουαύξησε την παραγωγή πλαστικών στις ΗΠΑ κατά 300% και το πλαστικό, αντικαθιστώντας σε πολλές περιπτώσεις το ατσάλι στην αυτοκινητοβιομηχανία, το χαρτί και το γυαλί στη συσκευασία και το ξύλο στα έπιπλα. Η νέα «εποχή του πλαστικού» αποτυπώθηκε καίρια σε διαφημίσεις με νοικοκυρές που επιδεικνύουν περήφανα τα νέα τους σκεύη, μεγάλες μάρκες που  κομπάζουν για τις ανθεκτικές τους συσκευασίες αλλά και ασυνήθιστους ύμνους στη γνωστή μας αποθηκευτική μεμβράνη, που φαίνεται να αντικαθιστά το παραδοσιακό κουβερτάκι στο ράμφος του πελαργού, δείχνοντάς τον  να κουβαλά έναροδαλό μωρό με σλόγκαν «τα καλύτερα στον κόσμο έρχονται σε σελοφάν»!

Οι πρώτες αμφισβητήσεις της παντοδυναμίας του νέου υλικού ξεκίνησαν στα τέλη της δεκαετίας του ’60. Στον «Πρωτάρη» του Μάικ Νίκολς, γυρισμένο το 1968, ο νεαρός Ντάστιν Χόφμαν, όταν ακούει έναν από τους μεγαλύτερούς του να τον συμβουλεύει να στραφεί επαγγελματικά στα πλαστικά, όπου «υπάρχουν λεφτά», μορφάζει, όπως θα έκανε μάλλον και μέρος του ακροατηρίου του. Το «πλαστικό» και το «νάιλον», λέξεις άλλοτε συνυφασμένες με την πρόοδο, σηματοδοτούν ήδη το αναγκαίο αλλά φθηνό. 

Την ίδια εποχή καταγράφηκε και η δυσάρεστη όψη του πλαστικού, με τα πρώτα σημάδια θαλάσσιας ρύπανσης. Η αντοχή του, ισχυρό πλεονέκτημα, έδειχνε τη σκοτεινή όψη της, καθώς ο κόσμος συνειδητοποιούσε πως τα πλαστικά αντικείμενα δεν θα διαλύονταν παρά σε εκατοντάδες χρόνια. Κι αν βρίσκονταν στη λάθος θέση, στη θάλασσα ας πούμε ή στη φύση, αποτελούσαν κίνδυνο. Κίνδυνο αποτελούσαν,επίσης, εκλύοντας ουσίες επικίνδυνες για την υγεία.

Έκτοτε, η σχέση του ανθρώπου με το πλαστικό έχει περάσει από πολλές διακυμάνσεις - από τον άκριτο θαυμασμό και την καθ’ έξιν χρήση ως την πλήρη δαιμονοποίηση. Απέναντι στις ωφέλιμες χρήσεις του στην καθημερινότητα, την επιστήμη και την ιατρική, στέκεται η συμβολή του στην παγκόσμια ρύπανση, ιδίως τη θαλάσσια. Κι εκεί, οι αριθμοί δεν μπορούν ούτε να αγνοηθούν, ούτε να υποβαθμιστούν - ακόμα κι από τον πιο αδιάφορο πολίτη. Σήμερα, στις θάλασσες του πλανήτη βρίσκονται 140 εκατομμύρια τόνοι πλαστικά (όγκος που αντιστοιχεί σε ένα εκατομμύριο γαλάζιες φάλαινες), ενώ υπολογίζεται πως τουλάχιστον 12 εκατομμύρια τόνοι νέας πλαστικής ρύπανσης θα ακολουθούν ετησίως, εάν δεν αλλάξουν δραστικά οι συνθήκες στην παραγωγή, στον τρόπο κατανάλωσης, στην αποκομιδή και στην ανακύκλωση. Ως το 2025, οι θάλασσές μας θα έχουν περισσότερα πλαστικά παρά ψάρια – και η ημερομηνία αυτή δεν είναι διόλου μακρινή. 

Όλα αυτά μετατρέπουν την αγωνία για την υπέρμετρη και λανθασμένη χρήση πλαστικών από «αισθητικό ζήτημα» ενός ευαισθητοποιημένουμέρος του παγκόσμιου πληθυσμού σε ένα οριζόντιο πρόβλημα για την υγεία, την οικονομία και την κοινωνία. 

Στην Ευρώπη, η αναγνώριση της ανεξέλεγκτης ρύπανσης από πλαστικά ως μιας πραγματικής κρίσης έχει ήδη οδηγήσει σε κανονιστικές αλλαγές, όπως τον περιορισμό και τη σταδιακή κατάργηση των πλαστικών μιας χρήσης. Κι αν, όπως φαίνεται, η ζημιά που έχει ήδη γίνει είναι στο μεγαλύτερο μέρος της μη αναστρέψιμη, υπάρχουν πολλά που πρέπει να γίνουν ακόμα για την αναχαίτιση μιας δραματικής συνέχειας. Πολυεπίπεδο όπως είναι, το πρόβλημα δεν μπορεί να λυθεί από μία χώρα, έναν νόμο ή μία επαγγελματική κατηγορία. Χρειάζεται συντονισμένες λύσεις. Πρόληψη, για την αποφυγή επέκτασης του προβλήματος, με σημαντική ευθύνη σε όσους αναλαμβάνουν την ανακομιδή και διαχείριση των απορριμμάτων, αλλά και κάθε έναν από εμάς. Ενίσχυση της έρευνας για παρεμφερείς αλλά λιγότερο επιβαρυντικές ύλες, ξεκινώντας από τη βιομηχανία. Ενθάρρυνση της επαναχρησιμοποίησης ειδών καθημερινής χρήσης καιαντικατάσταση των πλαστικών ειδών μιας χρήσηςμε επαναχρησιμοποιούμενα. Εντατικοποίηση της ανακύκλωσης, στην οποία η χώρα μας υστερεί σε σχέση με τους ευρωπαϊκούς στόχους, όπως αρκετές άλλες χώρες της Ε.Ε. Συμμόρφωση με την εθνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία κι επιβολή προστίμων για τους ρυπαίνοντες. Και, βέβαια, διαρκή ενημέρωση και ευαισθητοποίηση για να αρχίσει, σταδιακά, να γίνεται κοινή διεκδίκηση η αλλαγής. 

Στη χώρα μας, η επιβολή του τέλους για την πλαστική σακούλα στις αρχές του χρόνου κατάφερε να μειώσει σημαντικά την κατανάλωση σε ένα είδος καθημερινό, αλλά και να εισαγάγει στη σκέψη των καταναλωτών μια διαρκή υπενθύμιση πριν από κάθε χρήση. Οι επερχόμενες νομοθετικές αλλαγές σε σχέση με τα πλαστικά μιας χρήσης θα είναι ένα δεύτερο, πιο εντατικό “crash test” για την αγορά, τους σχετικούς θεσμούς αλλά και κάθε μεμονωμένο πολίτη-καταναλωτή. 

Η διαδρομή είναι μακριά και σίγουρα άβολη, όπως κάθε τι που προϋποθέτει την αλλαγή. Το άλλοτε κραταιό υλικό δείχνει ήδη την κόπωση που φέρνουν η ενηλικίωση και η αναμέτρηση με τις συνθήκες. Και η Ελλάδα, χώρα με ιδιαίτερη σχέση με τη θάλασσα, διαχρονική επένδυση σε θαλάσσιους πόρους αλλά και διαγνωσμένη σχέση με την εφευρετικότητα και την καινοτομία, θα πρέπει όχι απλώς να συμμορφωθεί απρόθυμα με τη νέα πραγματικότητα, αλλά να πρωτοστατήσει.