Πέντε ερωτήματα για τους νέους σταθμούς του μετρό

Την πρόσφατη παρουσίαση των νικητών των διαγωνισμών για την ανάπλαση των πλατειών και τη δημιουργία των νέων σταθμών της Γραμμής 4 του Μετρό σε Κολωνάκι, Εξάρχεια και Ευαγγελισμό ακολούθησε κύμα αντιδράσεων και δυσαρέσκειας, όχι μόνο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (αυτό πια πρέπει μάλλον να θεωρείται δεδομένο) αλλά και στην κοινότητα των αρχιτεκτόνων.

Είναι αλήθεια ότι οι επτά διαγωνισμοί που προκήρυξε στα τέλη Μαϊου και αρχές Ιουνίου η Ανάπλαση Αθήνας ΑΕ –ο φορέας του Δήμου Αθηναίων που χειρίζεται τα μεγάλα έργα ανάπλασης– είναι μία, επί της αρχής, θετική εξέλιξη: είναι η πρώτη φορά που, στο πλαίσιο του έργου του μετρό, διενεργούνται ανοικτοί αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί. Είναι επίσης θετικό επί της αρχής ότι η δημοτική αρχή Μπακογιάννη είχε διακηρύξει την πρόθεση αυτοί οι διαγωνισμοί να αποτελέσουν «μια συνολική παρέμβαση στο ευρύτερο περιβάλλον της πόλης».

Η γκρίνια που ακούστηκε για τις προτάσεις που κέρδισαν τους διαγωνισμούς ήρθε να προστεθεί στις έντονες αντιδράσεις για την κοπή των δέντρων στις πλατείες Κολωνακίου και Εξαρχείων, αλλά και τη συζήτηση για το αν υπάρχει ένα συνεκτικό και επιστημονικά άρτιο αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό σχέδιο πίσω από αποφάσεις όπως την τοποθέτηση της εξόδου του σταθμού στο κέντρο της πλατείας Εξαρχείων, με κίνδυνο τη διατάραξη της λειτουργίας της πλατείας ως χώρου κοινωνικοποίησης και αναψυχής.

Πέραν της ευφορίας ή δυσφορίας που μπορεί να προκαλούν όμορφα και ελαφρώς ουτοπικά φωτορεαλιστικά σχέδια, αλλά και πέραν της υποκειμενικής ή επιστημονικά τεκμηριωμένης κριτικής που μπορεί να ασκήσει κάποιος στην οποιαδήποτε αρχιτεκτονική πρόταση, αυτό που μάλλον δεν είναι ευρύτερα γνωστό είναι το ασφυκτικό πλαίσιο στο οποίο κλήθηκε να λειτουργήσει η αρχιτεκτονική κοινότητα.

Οι όροι και ο τρόπος με τον οποίον σχεδιάστηκαν και οργανώθηκαν οι διαγωνισμοί για τους επτά σταθμούς, παρά τις καλές προθέσεις, αποκαλύπτουν όχι μόνο προχειρότητα, αλλά και βαθύτερα, συστημικά προβλήματα.

Αδικαιολόγητα ασφυκτικό χρονοδιάγραμμα

Οι διαγωνισμοί για Κολωνάκι, Εξάρχεια και Ευαγγελισμό προκηρύχθηκαν στις 29 Μαϊου, ενώ για Ακαδημία, Αλεξάνδρας, Δικαστήρια και Κυψέλη στις 12 Ιουνίου.

Η ανάπλαση των εμβληματικών πλατειών και η δημιουργία επτά νέων σταθμών του μετρό είναι ένα τεράστιο δημόσιο έργο που μπορεί να αλλάξει (είτε θετικά, είτε αρνητικά) την εικόνα και τη λειτουργία του δημόσιου χώρου της Αθήνας. Σύμφωνα με την ίδια την προκήρυξη «η υπό μελέτη διαμόρφωση αποτελεί ιδιαίτερη και εξαιρετικής σημασίας παρέμβαση για την πόλη της Αθήνας, και του επιβατικού της κοινού».

Δεδομένου όμως ότι η ανάγκη για τα έργα αυτά δεν προέκυψε ξαφνικά, είναι ανεξήγητο το ότι για τους τρεις πρώτους διαγωνισμούς δόθηκε αρχικά περιθώριο δύο μηνών και για τους άλλους τέσσερις δύομισι μηνών και μάλιστα εντός του καλοκαιριού (λίγες μέρες πριν τη λήξη της προθεσμίας δόθηκε παράταση ενός περίπου μήνα), ενώ ταυτόχρονα οι όροι του διαγωνισμού απαιτούσαν τη συγκρότηση εννιαμελούς διεπιστημονικής ομάδας και τον ταυτόχρονο σχεδιασμό και κατάθεση ολοκληρωμένης πρότασης. Γιατί η ξαφνική βιασύνη; Όταν ένας αρχιτέκτονας χρειάζεται έναν με ενάμιση μήνα για να κάνει τη μελέτη ανασχεδιασμού ενός συμβατικού διαμερίσματος μιας Αθηναϊκής πολυκατοικίας, πώς μπορεί να πιστεύουμε ότι αρκούν τρεις μήνες για να ανασχεδιαστεί με σοβαρότητα μια ολόκληρη ιστορική πλατεία όπως του Κολωνακίου ή των Εξαρχείων;

Διαγωνισμοί ιδεών ή προσχεδίου;

Οι επτά διαγωνισμοί προκηρύχθηκαν ως διαγωνισμοί ιδεών, όχι προσχεδίου. Αυτό ήταν μία ενδιαφέρουσα εξέλιξη γιατί θα έδινε τη δυνατότητα στην αρχιτεκτονική κοινότητα να εμπλακεί και να συμμετάσχει σε μια δημόσια συζήτηση, σε ένα brainstorming, για το μέλλον των δημοσίων χώρων στην Αθήνα. Οι διαγωνισμοί ιδεών επιτρέπουν στους αρχιτέκτονες, ειδικά σε νεώτερους επαγγελματίες, να κάνουν πιο ρηξικέλευθες και τολμηρές προτάσεις, ενώ ταυτόχρονα δεν δεσμεύουν τον φορέα να αναθέσει το έργο στους νικητές.

Στην πραγματικότητα, ωστόσο, οι όροι των συγκεκριμένων διαγωνισμών απαίτησαν τη συγκρότηση – μέσα στο ασφυκτικό χρονοδιάγραμμα που προαναφέραμε – πολυμελούς διεπιστημονικής ομάδας, τα βασικά μέλη της οποίας (αρχιτέκτονας μηχανικός, αρχιτέκτονας τοπίου, συγκοινωνιολόγος) έπρεπε να έχουν 12ετή προϋπηρεσία (και πολεοδόμο με 8ετή εμπειρία), ενώ απαιτήθηκε και η συμπερίληψη πεπειραμένων ειδικών συμβούλων (περιβαλλοντολόγων, γεοπόνων, ηλεκτρολόγων και πολιτικών μηχανικών).

Ο όρος αυτός απέκλεισε ουσιαστικά τους νέους αρχιτέκτονες και πολλά μικρότερα γραφεία από την κατάθεση προτάσεων για ένα έργο που θα συνδιαμορφώσει το μέλλον της πόλης, κάτι που σημειώθηκε τόσο σε επιστολή της ομάδας «Επιστημονική Πρωτοβουλία για το Μετρό» του αρχιτέκτονα Δημήτρη Αντωνακάκη (15 Ιουνίου), όσο και στην σχετική ανακοίνωση του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ (13 Ιουλίου).

Είναι επίσης εύλογο το ερώτημα του πώς είναι δυνατόν να προκηρύσσονται διαγωνισμοί ιδεών με ανοιχτά τα εργοτάξια και τον χρόνο κατασκευής του έργου σε αντίστροφη μέτρηση.

Μονοψήφιος αριθμός προτάσεων

Ο συνδυασμός της ταυτόχρονης προκήρυξης επτά διαγωνισμών με το ασφυκτικό χρονοδιάγραμμα και τις απαιτήσεις συγκρότησης των ομάδων εργασίας απέτρεψε μεγάλο μέρος της αρχιτεκτονικής κοινότητας από το να συμμετάσχουν, οδηγώντας σε μονοψήφιους αριθμούς προτάσεων: έξι για τα Εξάρχεια, εκ των οποίων μόνο πέντε ανταποκρίνονταν ικανοποιητικά στα κριτήρια, δώδεκα για την Πλατεία Κολωνακίου με επτά να περνάνε στη δεύτερη φάση αξιολόγησης, και τέσσερις για τον Ευαγγελισμό εκ των οποίων μόνο τρεις θεωρήθηκε από την επιτροπή ότι ανταποκρίνονταν ικανοποιητικά στα κριτήρια. Απορία προκαλεί το γεγονός ότι, για την πλατεία Εξαρχείων, δεν δόθηκε καν δεύτερο και τρίτο βραβείο (τα οποία είχαν προβλευθεί στον προϋπολογισμό και στην προκήρυξη) αλλά απονεμήθηκαν έπαινοι (που όμως δεν συνοδεύονται από χρηματικό έπαθλο).

Σύνθεση και αμοιβή των κριτικών επιτροπών

Η σύνθεση και αποζημίωση των επιτροπών που αξιολόγησαν τις προτάσεις των αρχιτεκτονικών γραφείων εγείρει και αυτή ερωτήματα. Όπως φαίνεται και στο σχετικό ΦΕΚ, στις πρώτες τρεις πενταμελείς επιτροπές προήδρευσε ο καθηγητής του ΕΜΠ Παναγιώτης Τουρνικιώτης, ενώ στις άλλες επιτροπές προήδρευσαν οι καθηγητές αρχιτεκτονικής Ιωάννης Αίσωπος (Πανεπιστήμιο Πάτρας), Αριάδνη Βοζάνη (ΕΜΠ) και Κωνσταντίνος Πανηγύρης (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας). Τους προεδρεύοντες επέλεξε η διοργανώτρια αρχή (Ανάπλαση Αθήνας ΑΕ) με βάση κριτήρια που προβλέπονται στο ΦΕΚ, ενώ στις πενταμελείς επιτροπές συμμετείχαν ένας/μία εκπρόσωπος της διοργανώτριας αρχής και τρεις αρχιτέκτονες που κληρώθηκαν από τον Κατάλογο Κριτών των Αρχιτεκτονικών Διαγωνισμών του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας.

Ο κ. Τουρνικιώτης είναι από τους κορυφαίους θεωρητικούς της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα, με σημαντικό εκπαιδευτικό, ερευνητικό, διοικητικό και συγγραφικό έργο, ενώ τα τελευταία χρόνια έχει δαπανήσει σημαντική προσωπική ενέργεια για να πείσει δημοτικές αρχές και κρατικούς φορείς να λαμβάνουν αποφάσεις για μεγάλα έργα με βάση υπάρχουσες ή νέες μελέτες.

Ωστόσο, στην αρχιτεκτονική κοινότητα υπάρχει δυσαρέσκεια για την απουσία άλλων διακεκριμένων αρχιτεκτόνων στην αλυσίδα λήψης αποφάσεων των σχετικών φορέων. Ταυτόχρονα από τις κριτικές επιτροπές αλλά και από την ευρύτερη συζήτηση απουσιάζουν επιστήμονες από άλλα πεδία (μελέτη του περιβάλλοντος, συγκοινωνιολογία, επιχειρησιακή έρευνα και κίνηση πεζών, κοινωνιολογία, πολιτική επιστήμη και ιστορία) που σχετίζονται άμεσα με τη λειτουργία ενός δημόσιου χώρου, πόσω μάλλον με χώρους τόσο πολιτικά και κοινωνιολογικά φορτισμένους όπως η πλατεία Εξαρχείων.

Αδιανόητο είναι δε το γεγονός ότι – σύμφωνα με παλαιότερη απόφαση της κυβέρνησης – η αποζημίωση που λαμβάνουν τα μέλη της κριτικής επιτροπής για τη συμμετοχή τους σε μία τόσο κρίσιμη διαδικασία για το μέλλον της πόλης και του αστικού τοπίου είναι... 50 ευρώ ανα συνεδρίαση. Είναι εύλογη η απορία του αν μία τέτοια αμοιβή μπορεί να προσελκύσει κορυφαίους ειδικούς.

Υπάρχει αρχιτεκτονικό όραμα για την Αθήνα;

Απ’όλα τα παραπάνω, αλλά και από συζητήσεις που κάναμε τις τελευταίες μέρες με αρχιτέκτονες και αρμόδιους φορείς, προκύπτει το ερώτημα του αν υπάρχει ένα συνεκτικό αρχιτεκτονικό όραμα για την Αθήνα στο οποίο να βασίστηκαν οι διαγωνισμοί και οι αποφάσεις.

Προκύπτει επίσης ένα ακόμη ερώτημα: του αν η πολιτεία αντιλαμβάνεται ακριβώς τον ρόλο της αρχιτεκτονικής, όχι στην εκ των υστέρων καλλιτεχνική διακόσμηση ενός προδιαμορφωμένου χώρου, αλλά στη χάραξη ενός ολοκληρωμένου και διεπιστημονικά τεκμηριωμένου στρατηγικού σχεδίου για την δόμηση και εύρυθμη λειτουργία της πόλης και του δημόσιου χώρου, και για την κίνηση και αλληλεπίδραση των χρηστών αυτού (κατοίκων, εμπόρων, τουριστών κ.α.).

Στην περίπτωση των νέων σταθμών του μετρό, ο ρόλος της αρχιτεκτονικής δεν περιορίζεται στην αποσπασματική διαμόρφωση μιας πλατείας, αλλά εκτείνεται σε ευρύτερα πολεοδομικά ζητήματα που σχετίζονται με την ακριβή τοποθεσία των εισόδων-εξόδων του σταθμού, τις ροές κυκλοφορίας πεζών-οχημάτων, άλλες χωροταξικές παρεμβάσεις στην περιοχή, αλλά και την αναζωογόνηση και επιστροφή του κόσμου στο κέντρο της πόλης.

Οι απαντήσεις των φορέων

Σύμφωνα με πηγές της ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΜΕΤΡΟ ΑΕ, το έργο των σταθμών της Γραμμής 4 δημοπρατήθηκε το 2017 στο πλαίσιο των ώριμων μελετών που ήδη υπήρχαν (και οι οποίες ορίζουν λεπτομερώς πρακτικές πτυχές όπως την τοποθεσία των σταθμών), ενώ σημειώνεται ότι στην οκτάμηνη διαβούλευση που προηγήθηκε δεν είχε συμμετάσχει κανείς από όσους τώρα εκφράζουν αντιρρήσεις. Ουσιαστικά οι ιθύνοντες της ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΜΕΤΡΟ ΑΕ θεωρούν ότι το έργο της εταιρείας τα τελευταία 30 χρόνια και ο θετικός αντίκτυπος του μετρό στην Αθήνα μιλάνε από μόνα τους, ενώ ως προς το θέμα της διαχείρισης των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών παραπέμπουν στην Ανάπλαση Αθήνας ΑΕ.

Θέσαμε τα ζητήματα αυτά και στην Ανάπλαση Αθήνας ΑΕ και λάβαμε την απάντηση ότι οι διαγωνισμοί προκηρύχθηκαν σε δύο ομάδες (3 και 4 σταθμών) ταυτόχρονα με σκοπό, αφενός μεν την αποφυγή «μονοπωλιακών» αναδόχων, αφετέρου δε διότι μία διαγωνιστική διαδικασία με προκήρυξη ενός σταθμού ανά φορά θα απαιτούσε, μαζί με την αξιολόγηση και τις εγκρίσεις, πάνω από τρία χρόνια. Σημειώνουν ότι η Κοινή Υπουργική Απόφαση προβλέπει μέγιστη διάρκεια διαγωνισμού τις 120 ημέρες (διατέθηκαν εν τέλει 110 ημέρες), ενώ στην κριτική ότι οι απαιτητικοί όροι για τη σύνθεση των ομάδων απέκλεισαν νέους αρχιτέκτονες, αντιτείνουν ότι σε όλους τους διαγωνισμούς συνολικά συμμετείχαν 43 ομάδες με 618 επιστήμονες και 21 φοιτητές αρχιτεκτονικής. Τονίζουν δε ότι οι διαγωνισμοί θα αποτελέσουν την αφετηρία δημόσιας διαβούλευσης, αφού προβλέπεται και έκθεση παρουσίασης στο κοινό όλων των συμμετοχών.

Τα ερωτήματα παραμένουν

Είναι αλήθεια ότι η ανάγκη συμπεριληπτικής διαβούλευσης, καλά οργανωμένων διαγωνισμών και διεπιστημονικά τεκμηριωμένων αποφάσεων δεν πρέπει να γίνεται αφορμή ή δικαιολογία απραξίας ή ατέρμονων καθυστερήσεων για τα δημόσια έργα, κάτι που συμβαίνει συχνά στην Ελλάδα. Δεν υπάρχει, επίσης, αμφιβολία ότι η Γραμμή 4 του μετρό πρέπει να προχωρήσει, και ότι θα έχει ευεργετικές επιπτώσεις για εκατοντάδες χιλιάδες κατοίκους αλλά και για την πόλη συνολικά.

Ωστόσο, τα ερωτήματα παραμένουν: αφού δημοπρατήθηκε το 2017 το έργο των νέων σταθμών, γιατί φτάσαμε στο 2023, με τα εργοτάξια στις πλατείες ήδη ανοιχτά και τα δέντρα να απομακρύνονται, για να γίνουν οι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί; Γιατί να μην γίνουν διαγωνισμοί ιδεών πριν την οριστικοποίηση των πολεοδομικών παραμέτρων που ουσιαστικά περιορίζουν τους αρχιτέκτονες σε ρόλο διακοσμητών; Ποια είναι η αντίληψη της πολιτείας για τον ρόλο της αρχιτεκτονικής κοινότητας στην ανάπλαση της πόλης; Τέλος, πέρα από τις καλές προθέσεις ή τον δεδομένα θετικό αντίκτυπο του μετρό ως μέσο μαζικής μεταφοράς, υπάρχει ένα ολοκληρωμένο αρχιτεκτονικό όραμα και συνεκτικό στρατηγικό σχέδιο για την Αθήνα;

Η Athens Voice θα συνεχίσει να καλλιεργεί τον δημόσιο διάλογο για το πώς μπορούμε να βελτιώσουμε τους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, για τον ρόλο της αρχιτεκτονικής στην πόλη, για το αν πρέπει και πώς μπορούμε να αρθρώσουμε ένα αρχιτεκτονικό όραμα για την Αθήνα, και για το τι θέλουμε από τις πλατείες μας.