Γιατί μένουμε σε κακοποιητικές σχέσεις; Και πώς μπορούμε να αποδράσουμε από αυτές;

Οι ιστορίες σε αυτή τη στήλη αντλούν στοιχεία από αληθινά γεγονότα και από ανθρώπους που έχω συναντήσει κυρίως στον ψυχοθεραπευτικό χώρο. Όλες τους έχουν υποστεί λογοτεχνική επεξεργασία για την προστασία των εμπλεκομένων, τόσο που πια έχουν μετατραπεί σε ξέχωρες υπάρξεις. Καλή ανάγνωση! — Σ.Π.

Ο Κ. κάθισε κοντά στην πόρτα, και τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας άφησαν δυο καρέκλες κενέςδίπλα του· είχαμε απουσίες εκείνη την ημέρα. Ήταν σαν να τον είχαν βάλει απέναντι τους, σαν να τον έδιωχναν. Ο Κ. ήταν φανερά ενοχλημένος από την προηγούμενη συνεδρία.Όλη η ομάδα είχε διαφωνήσει μαζί του — ή μήπως εκείνος είχε διαφωνήσει με όλη την ομάδα; Δεν ήταν η πρώτη φορά που γινόταν αυτό.Συχνά προσπαθούσε να καταναλώσει μόνος τον χρόνο της ομάδας, ενώ δεν ήταν λίγες οι φορές που θύμωνε γιατί αισθανόταν πως οι άλλοι δεν τον άκουγαν.

«Νά,ακόμα και εδώ μέσα γίνεται ό,τι και έξω!»είπε τελικά,κοιτώντας τις άδειες καρέκλες δίπλα του και έπειτα τα υπόλοιπα μέλη της θεραπευτικής ομάδας.«Μια ζωή πέφτω πάνω σε ανθρώπους που δεν νοιάζονται», συνέχισε, «σε ανθρώπους που δεν ακούνε, που με κακοποιούν. Η γυναίκα που έχω δίπλα μου με απατά, δεν με σέβεται και μετά, όταν τη συγχωρώ, ξανακάνει τα ίδια. Δεν καταλαβαίνει τι αξίζω, και πόσο τυχερή είναι που με έχει».

Η Ν., μια γυναίκα με μεγάλη εμπειρία σε ανθρώπους που μπορούν να δυσκολέψουν τη ζωή σου, δυσκολεμένη και η ίδια όσο ο Κ., τόλμησε να πει:

«Μήπως δεν φταίνε οι άλλοι για τα πάντα; Μήπως να σκεφτείς πως εσύ είσαι που προκαλείς αυτή την αντίδραση; Έχεις σκεφτεί ποτέ πως πηγαίνεις και τους βρίσκεις μόνο και μόνο για να κάνεις πραγματικότητα αυτό που φοβάσαι; Δεν μπορεί πια για όλα να ευθύνονται πάντα οι άλλοι! Και έπειτα, γιατί δεν φεύγεις από αυτή την τοξική κατάσταση; Γιατί κάθεσαι;»

Ο Κ. δεν μίλησε.Σαν να έβγαζε μέσα του νόημα κάτι από όλα αυτά που είχε ακούσει. Η υπόλοιπη ομάδα ξεκίνησε να συζητά πάνω σε αυτό το θέμα:το θέμα της δράσης και της αντίδρασης, τα χαρακτηριστικά των τοξικών σχέσεων, τη δυσκολία να φύγεις από μια σχέση αν αισθάνεσαι πως ο άλλος είναι όλος σου ο κόσμος… ακόμα και αν εκείνος ο άλλος είναι κακοποιητικός.

«Μήπως εμείς είμαστε αυτοί που κάνουμε κακό στον εαυτό μας μένονταςστη σχέση;» ρώτησε ένα από τα μέλη της θεραπευτικής ομάδας.

* * *

Συχνά υποθέτουμε ότι οι άνθρωποι είναιείτε πολύ καλοί μαζί μας είτε όχι —καιτο υποθέτουμε σύμφωνα με ορισμένα σταθερά χαρακτηριστικάτους στα οποία έχουμε ελάχιστο έλεγχο. Αν μας συμπεριφέρονται καλά, σκεφτόμαστε πως το κάνουν επειδή ο χαρακτήρας τους είναι κατά βάση αξιοπρεπής και γενναιόδωρος. Αν μας συμπεριφέρονται άσχημα, φταίει που είναι εγγενώς διεφθαρμένοι.

Αλλά αυτό που τελικά μάς διαφεύγει εδώ είναι η μεγάλη εικόνα: ότι η συμπεριφορά των ανθρώπων απέναντί ​​μας καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από αυτό που ασυνείδητα δηλώνουμε εμείς οι ίδιοι ότι αξίζουμε. Ο βαθμός ευγένειας ή κακίας των άλλων απέναντί μας είναι τόσος ώστε να ταιριάζει με αυτό που ασυνείδητα αφήνουμε να φανεί ότι μας αξίζει (που συχνά διαφέρει από εκείνο που δηλώνουμε φωναχτά).Οι άνθρωποι που υφίστανται σήμερα κακομεταχείριση,σχεδόν πάντα είχαν υποστεί κακή μεταχείριση και στο παρελθόν: συνήθως στην παιδική τους ηλικία. Μια κακή παιδική ηλικία δεν επιβάλλει μόνο μία εφάπαξ δυσφορία. Αν δεν γίνει κατανοητή η κληρονομιά του τραύματος, θα πρέπει να πληρωθεί ένα επιπλέον τίμημα· πολλές φορές μάλιστα θα πληρώνεταικαι θα πληρώνεται ασταμάτητα, μέχρι να εντοπιστεί και να σταματήσει η ταλαιπωρία που σημάδεψε το παρελθόν μας, επηρεάζει το παρόν μαςκαι απειλεί το μέλλον μας.

Κάποιοι, σαν παιδιά, για να επιβιώσουμε στις άσχημες συνθήκες που μας ταλαιπωρούσαν, δεν είχαμε άλλη επιλογή από το να ανεχθούμε μια τρομακτική συμπεριφορά. Ο πατέρας τού Κ., για παράδειγμα, ήταν σαρκαστικός και σωματικά κακοποιητικός με τη δικαιολογία πως τον έβγαζε εκείνος από τα ρούχα του, ενώ η μητέρα του ήταν εντελώς εγωκεντρική και παθητικά επιθετική. Αλλά ο Κ. δεν μπορούσε —στην ηλικία των πέντε ετών— να κάνει τίποτα για αυτό. Έτσι, ανέπτυξε μια ικανότητα που, αν και εκείνη τη στιγμή φαινόταν απολύτως δικαιολογημένη, τον εγκλώβισε για όλη την υπόλοιπη ζωή του: έμαθε να ανέχεται την απαίσια μεταχείριση· συνήθισε να παραβιάζονται τα όριά του·έμαθε να ανέχεται να τον ποδοπατούν· και συνήθισε να βλέπει τους πάντες γύρω του είτε σαν αδιάφορους,ανθρώπους που δεν τον ακούν και τον διώχνουν από τη σχέση τους, είτε σαν ανικανοποίητους και ανίκανους να καταλάβουν τι αξίζει πραγματικά.

Αν οι πεποιθήσεις που έχουμε για τις ενήλικες σχέσεις μας είναι σαν τις παρακάτω…

• Μπορείς να μου φερθείς άσχημα, δεν θα διαμαρτυρηθώ.
• Μπορείς να πάρεις από εμένα ό,τι θέλεις χωρίς να με ρωτήσεις.
• Μπορείς να πάρεις από εμένα ό,τι θέλειςχωρίς να εκτιμήσεις πως σου το δίνω.
• Μπορείς να με κατηγορήσεις όσο σού κάνει κέφι, έτσι κι αλλιώς είμαι σίγουρος ότι εγώφταίω για όλα.
• Μπορείς να με εκμεταλλευτείς όσο θέλεις, δεν ξέρω να λέω όχι.
• Μπορείς να με εκμεταλλευτείςόσο θέλεις, θα το θεωρήσω απολύτως φυσιολογικό.
• Μπορείς να με πονέσειςόσο θέλεις, αντέχω στον πόνο και θα αντέξω κι άλλο.

…τότε πώς να στρέψουμε το βλέμμα μας προς άλλες κατευθύνσεις, προς τους τόπους όπου ευδοκιμούν οι υγιείς σχέσεις;Ο Κ., για παράδειγμα, δεν μπορούσε να αντιληφθεί πως η πεποίθησή του ήταν ακριβώς αυτή: «Κανένας δεν με υπολογίζει εμένα». Και φυσικά, όταν αγνοούμε κάτι τόσο βασικό, βουτάμε στα σενάρια που μας έχουν μάθει να γράφουμε και παίζουμε εκεί μέσα τον ρόλο μας, νομίζοντας πως είμαστε οι πρωταγωνιστές…μόνο που στην πραγματικότητα δεν είμαστε παρά κομπάρσοι.Δεν ξέρουμε καν ότι βρισκόμαστε σε μια κακοποιητική σχέση και έχουμε χάσει κάθε ικανότητα να πούμε εκείνο το αποφασιστικό και απαραίτητο: «Σταμάτα». Το να νιώθουμε άθλια είναι ο κανόνας. Λέμε στον εαυτό μας ότι όλοι είναι ίδιοι γύρω μας, ότι δεν υπάρχει φυσιολογική σχέση, παρά μόνο πόνος. Και καταλήγουμε με την «τέλεια» απάντηση: «Θα μείνω μόνος γιατί δεν υπάρχει κανένας στον κόσμο να νοιαστεί για μένα».

Ίσως όμως ήρθε η ώρα να απευθύνουμε δύο απλές ερωτήσεις στον εαυτό μας:

1. Μήπως αναγκαστήκαμε στα παιδικά μας χρόνια να τα βάζουμε με παράλογες γονικές φιγούρες και απαιτήσεις;
2. Υπάρχουνστοιχεία που αποδεικνύουν πως μεταφέρουμε τραύματα του παρελθόντος στο εδώ και τώρα, υπομένοντας την κακομεταχείριση στις σχέσεις μας, και επιλέγοντας πάντα τους πιο ακατάλληλους ανθρώπους; (Αλλά κατάλληλους για να πρωταγωνιστούν στο σενάριό μας…)

Εάν οι απαντήσεις σε αυτές τις δύο ερωτήσεις είναι καταφατικές, πρέπει να βρούμε το θάρρος να βουτήξουμε στα σκοτάδια μας και να θεραπεύσουμε αυτό το μικρό πλασματάκι που κουβαλάμε, το πληγωμένο παιδί που κάποτε υπήρξαμε, τα ανεπεξέργαστα βιώματα του οποίου κινούν τα νήματα της ενήλικης ζωής μας. Δεν πρέπει να χάνουμε χρόνο θυμωμένοι με τον κόσμο γύρω μας. Είναι ζωτικής σημασίας να κατανοήσουμε τον θυμό μας για εκείνες τις παλιές, παιδικές καταστάσεις που μας εκπαίδευσαν να τις ανεχόμαστε.

Ο Κ., και οποιοσδήποτε από εμάς έχει βρεθεί στη θέση του, καλείται να κάνει κάτι που δεν ήταν σε θέση να τολμήσει μέχρι σήμερα: να κοιτάξει προσεκτικά την κατάστασή του και, με ευγένεια και διπλωματία, αλλά κυρίως με σταθερότητα, να φύγει από αυτήν. Για να γίνει πρωταγωνιστής στη δική του ιστορία, και όχι,όπως έμαθε να κάνει από μικρός, ένας κακόμοιρος, ταλαίπωρος κομπάρσος, στη ζωή, και στην ιστορία, ενός άλλου.

Η Σουζάνα Παπαφάγου είναι κλινική ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια και ομαδική αναλύτρια. Τα κείμενά της είναι συγκεντρωμένα εδώ: www.storytellinghumans.com. Από τις Εκδόσεις Ψυχογιός κυκλοφορεί το βιβλίο της (συνεργασία με την Πελιώ Παπαδιά), «Τι να απαντήσω στο παιδί μου;»