Σχόλιο με αφορμή τη φωτογραφία του διασώστη της ΕΜΑΚ στον σεισμό της Τουρκίας για τα μακάβρια περιστατικά και την εργαλειοποίηση του πόνου στα social media
Το γεγονός ότι έχουμε μπει εδώ και δεκαετίες στην εποχή των ομοιωμάτων, της εικονικότητας και του υπερπραγματικού κόσμου μπορεί να το καταλάβει πια ο καθένας – ακόμη και αν δεν έχει διαβάσει τις μεταμοντέρνες προφητείες του Ζαν Μποντριγιάρ. Εάν η τηλεόραση διαμόρφωσε πρώτη μια πραγματικότητα πέρα και πάνω από την «πραγματική», σήμερα η κυριαρχία των social media έχει κάνει τη διάκριση μεταξύ μιντιακού και κοινωνικού ουσιαστικά αδύνατη. Η κοινωνικότητά μας είναι σχεδόν πλήρως εξαρτημένη από κάποια μορφή τεχνολογικής διαμεσολάβησης. Οι κοινωνικές μας αναφορές είναι όλο και περισσότερο συνυφασμένες με εικόνες προσομοίωσης και πλατφόρμες διαρκούς διασυνδεσιμότητας, ακόμη και ο ίδιος μας ο εαυτός είναι ένα «προφίλ» που μπορούμε να το αλλάξουμε, να το πολλαπλασιάσουμε ή να το κρύψουμε όπως επιθυμούμε.
Αυτό που ακόμη δεν έχει αναλυθεί επαρκώς είναι το ιδεολογικό παιχνίδι που διεξάγεται σε αυτόν τον εικονικό κόσμο που όλοι –θέλοντας και μη– συμμετέχουμε. Το χαοτικό επικοινωνιακό μας περιβάλλον έχει δημιουργήσει τεράστιες δυνατότητες προπαγάνδας και παραπληροφόρησης, διαψεύδοντας την αρχική αισιοδοξία περί εκδημοκρατισμού της δημόσιας σφαίρας. Η εικονική μας συνδεσιμότητα έχει βάλει πολύ νερό στον μύλο της μισαλλοδοξίας, έχει καλλιεργήσει νέους σκληρούς κοινοτισμούς, γεμίζει διαρκώς με αέρα τις ιδεολογικές φούσκες που πιστεύει ο καθένας μας.
Δεν είναι μακριά το μακάβριο περιστατικό που υποτίθεται ότι «έλαβε χώρα» τον περασμένο Αύγουστο στη μεθόριο του Έβρου. Το ψευδές και σκηνοθετημένο γεγονός της απάνθρωπης, όπως υποστηρίχτηκε, εγκατάλειψης μεταναστών από τις αρχές που έφερε, μάλιστα, τον θάνατο ενός μικρού κοριτσιού σε ελληνική βραχονησίδα. Ένα ψευδές γεγονός με αληθοφανή χαρακτηριστικά αφού το μεταναστευτικό-προσφυγικό έχει προκαλέσει πολλές τραγικές απώλειες παιδιών και ενηλίκων στην απέλπιδα προσπάθειά τους να περάσουν στην Ελλάδα. Γι’ αυτόν τον λόγο και έγινε εύκολα ειδησεογραφικό και καταγγελτικό viral, διευκολύνοντας την έκφραση όχι μόνο παραπλανημένων συναισθημάτων (υπήρξαν όντως πολλά) αλλά κυρίως βαθύτατα ιδεολογικοποιημένων και κερδοφόρων ευαισθησιών. Διότι το μεταναστευτικό-προσφυγικό εδώ και χρόνια δεν νοείται ως ένα ανθρωπιστικό πρόβλημα, όπως αναμφίβολα είναι, αλλά ως μοχλός πίεσης και εξυπηρέτησης εθνικών, πολιτικών και οικονομικών σκοπιμοτήτων – την ευαισθησία την επικαλούνται για να κρύψουν τον ωφελιμιστικό κυνισμό τους.
Η εργαλειοποίηση του ανθρώπινου πόνου έχει πάρει πρωτόγνωρες διαστάσεις στην εικονική μας πραγματικότητα. Είναι μικρή η απόσταση που χωρίζει τον Κινέζο ακτιβιστή και καλλιτέχνη Άι Γουέι Γουέι, που κείτονταν εικονικά νεκρός σε παραλία του Αιγαίου ως άλλος μετανάστης-πρόσφυγας, από την Μπαϊντάα Σ., «κοσμοπολίτισσα influencer», που βρέθηκε να ζητά βοήθεια για λογαριασμό των 38 προσφύγων οι οποίοι υποτίθεται ότι είχαν εγκλωβιστεί αβοήθητοι στο νησί του Έβρου και που έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στη σκηνοθεσία του εικονικού θανάτου της «Μαρίας του Έβρου».
Τις ημέρες αυτές μια άλλη «ψευδής» εικόνα ήρθε να μιλήσει με διαφορετικό τρόπο για έναν επίσης πραγματικό και απερίγραπτο πόνο: Το δράμα εκατοντάδων χιλιάδων Τούρκων από τον ισχυρότατο σεισμό που έπληξε τη γειτονική χώρα πριν λίγες μέρες. Είναι η ζωγραφιά με ψηφιακή σύνθεση που έφτιαξε ο υποστράτηγος ε.α. του Πυροσβεστικού Σώματος, Παναγιώτης Κοτρίδης, και που για λίγες ώρες εξαπάτησε πολλούς στο κοινωνικά δίκτυα νομίζοντας ότι πρόκειται για πραγματική φωτογραφία που απεικονίζει έναν διασώστη της ελληνικής ΕΜΑΚ και ένα μικρό παιδί από την Τουρκία σωσμένο στην αγκαλιά του. Το ψευδές της εικόνας γρήγορα αποκαλύφθηκε από τον ίδιο τον δημιουργό της, ο οποίος με αυτόν τον τρόπο ήθελε να συμπαρασταθεί στους συναδέλφους του που πήγαν να βοηθήσουν στη διάσωση των πληγέντων από τον σεισμό.
Παρ’ όλα αυτά η αποκάλυψη της πλασματικότητας της εικόνας δεν της στέρησε μεγάλο βαθμό διαμοιρασμού και σχολιασμού στο διαδίκτυο. Ο εύκολος συμβολισμός της εικόνας για προστασία, φιλία και αγάπη μεταξύ δύο εθνικών ταυτοτήτων –διαχρονικά σε αντιπαράθεση–, δημιούργησε πλατιά συγκίνηση. Η προφανής μελοδραματικότητά της υποδήλωνε τόσο εθνική υπερηφάνεια (ο Έλληνας διασώστης σώζει το σεισμόπληκτο παιδί από την Τουρκία) όσο και μια πατρική ευαισθησία που δεν συναντάμε συνήθως στους πατερναλιστικούς συμβολισμούς του αγέρωχου έως αυταρχικού «πατερούλη» που σαν Θεός έρχεται να λύσει όλα τα προβλήματα, αλώβητος από αυτά.
Η ψηφιακή ζωγραφιά, εξ ορισμού κατασκευασμένη εικόνα, ανέδειξε κάτι που μπορεί να αποτελεί μια διαφορετική πραγματικότητα. Κάτι που ενώ θεμελιώνεται στο κατεξοχήν φαντασιακό στοιχείο της εθνικής ταυτότητας και ετερότητας που είθισται να παράγει εχθροπάθεια, υπογράμμισε τη δυνατότητα των συνόρων να μην απομακρύνουν αλλά να συνδέουν τραγικές καταστάσεις και κοινούς πόνους. Ακόμη και αν η εικόνα αυτή δεν αποτελεί αισθητικά κάτι καινοτόμο ή ριζοσπαστικό, ακόμη και αν ο ρεαλισμός της είναι fake, με την αφοπλιστική της τρυφερότητα, υπέδειξε όχι την κατάργηση των συνόρων ή των εθνών (όπως θέλουν πολλοί έμποροι ελπίδας), αλλά τη δυνητική συνεύρεση και συνεργασία, το διεθνές του ανθρώπινου πόνου μπροστά στην καταστροφή.
24°
