Ο Παντελής Καψής σχολιάζει τη λειτουργία των ΜΜΕ στην Ελλάδα και τα δύο αφηγήματα για την ενημέρωση.
Στο όχι και τόσο μακρινό 2011, όταν η οικονομική κρίση ήταν στην κορύφωση της, ένας ραδιοφωνικός σταθμός στον Βόλο, καλούσε τους πολίτες να λιντσάρουν βουλευτές του ΠΑΣΟΚ. Ακόμα και για το κλίμα της εποχής με τις μούντζες και τις κρεμάλες στο Σύνταγμα, ήταν μια ακραία εκδοχή της δημοσιογραφίας. Ταίριαζε περισσότερο στη Ρουάντα όταν η Χούτου καλούσαν τους πολίτες να λιντσάρουν τους Τούτσι, παρά σε χώρα της Ευρώπης. Φαντάζομαι οπουδήποτε αλλού ο παρουσιαστής θα είχε υποχρεωθεί να αλλάξει επάγγελμα. Όχι σε εμάς.
Θυμήθηκα το περιστατικό με αφορμή συζήτηση για τον ρόλο του τύπου και των μέσων ενημέρωσης στα χρόνια των μνημονίων. Σε ποιο βαθμό, ήταν το ερώτημα, ευθύνονται κι αυτά για την κρίση; Όπως συμβαίνει σε όλα τα ζητήματα, έχουν αναπτυχθεί δύο αντίθετα αφηγήματα. Το πρώτο θεωρεί ότι με προεξάρχουσα την τηλεόραση και με την καθοριστική συμβολή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, τα μέσα ενημέρωσης συνέβαλαν στην έκρηξη του λαϊκισμού ο οποίος με τη σειρά του οδήγησε στην χρεοκοπία. Το δεύτερο θεωρεί ότι το πρόβλημα είναι τα «συστημικά» μέσα ενημέρωσης τα οποία κρύβουν και διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα συχνά δε, με τη βοήθεια και της λίστας Πέτσα, μεταφέρουν ευθέως την κυβερνητική προπαγάνδα. Προσθέστε και τις παρακολουθήσεις δημοσιογράφων και η εικόνα ενός χειραγωγούμενου τοπίου της ενημέρωσης ολοκληρώνεται. Ή έτσι πιστεύουν.
Πρόκειται φυσικά για τεχνητή διάκριση. Τι πιο συστημικό μέσο από την τηλεόραση, για παράδειγμα; Αρκεί όμως να παρακολουθήσει κάποιος μια πρωινή εκπομπή για να διαπιστώσει πόσο μονοδιάστατα αντιμετωπίζονται τα θέματα. Άλλοτε από άγνοια, άλλοτε από την ευκολία να ακολουθούν την πεπατημένη, ή πάλι από φόβο να πάνε κόντρα σε αυτό που θεωρούν ότι είναι το λαϊκό αίσθημα, στη συντριπτική τους πλειονότητα τα ρεπορτάζ αποτελούν διαρκή επανάληψη μιας λιτανείας αιτημάτων, από τα πιο δίκαια ως τα πιο παράλογα. Χωρίς αξιολόγηση, χωρίς την παραμικρή προσπάθεια να υπάρξει κατανόηση των προβλημάτων. Για να μη πούμε για τους προσκεκλημένους οι οποίοι στην πραγματικότητα, στις περισσότερες περιπτώσεις, απλώς διαφημίζουν την πραμάτεια τους. Το να μιλήσει κανείς για ενημέρωση είναι συχνά κακοποίηση του όρου. Κι αυτό δεν αφορά μόνο τα ζητήματα της οικονομίας αλλά και τα θέματα εξωτερικής πολιτικής όπου δίπλα στους ειδικούς έχουν βρει στασίδι και οι πιο ακραίες ως και γραφικές φωνές. Το «λαϊκό» και το «εθνικό» εμφανίζονται υπεράνω αμφισβήτησης.
Την ίδια στιγμή βέβαια είναι αλήθεια ότι η ανεξάρτητη ερευνητική δημοσιογραφία, η οποία για να λέμε την αλήθεια ποτέ δεν ανθούσε ιδιαίτερα, βρίσκεται σε υποχώρηση. Το πώς προέκυψε το ζήτημα των παράνομων παρακολουθήσεων, από ένα λιγότερο γνωστό σάιτ όπως το Inside Story, είναι χαρακτηριστικό. Αν δεν υπήρχαν κάποιοι λίγοι πεισματάρηδες δημοσιογράφοι δεν θα είχαμε μάθει το παραμικρό. Οι αιτίες είναι πολλές, η οικονομική καχεξία των μέσων είναι σημαντικός παράγοντας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ωστόσο ότι οι ανεξάρτητες φωνές έχουν υποχωρήσει. Κανείς δεν γνωρίζει πότε η εκδοτική ανεξαρτησία υποτάσσεται στα πολύ ευρύτερα επιχειρηματικά συμφέροντα του ιδιοκτήτη. Πιο σημαντικό όμως είναι το ότι όλο και πιο πολύ οι «απόψεις» εκτοπίζουν τις εμπεριστατωμένες γνώμες και τα σοβαρά ρεπορτάζ. Για να πάρουμε ένα πρόσφατο παράδειγμα, χρειαστήκαμε τα δημοσιεύματα του Σπίγκελ και των Ελβετών για να καταλάβουμε τι έγινε στον Έβρο με τη μικρή Μαρία που ποτέ δεν υπήρξε. Όπως βέβαια χρειαστήκαμε εκθέσεις και ρεπορτάζ ξένων μέσων για να σταματήσουν (;) οι επαναπροωθήσεις. Ως τότε σκοτωνόμασταν και εξακολουθούμε να το κάνουμε, όχι με βάση στοιχεία αλλά με βάση τις πολιτικές μας προτιμήσεις. Και στις δύο περιπτώσεις, τα περισσότερα μέσα είχαν αρκεστεί να αναπαράγουν τις «πηγές» με τις οποίες συμφωνούσαν. Το αστείο είναι ότι καταφέρνουμε να φανατιζόμαστε σε θέματα τα οποία στην πραγματικότητα το πιο έντιμο θα ήταν να δηλώνουμε άγνοια ή το πολύ μερική γνώση.
Είναι παράδοξο ότι στην εποχή που η πρόσβαση στις πληροφορίες έχει εκτοξευτεί, γίνεται όλο και πιο δύσκολο να είναι κάποιος ενημερωμένος. Το να παρακολουθεί τις ειδήσεις δεν αρκεί πια. Απαιτείται να καταβάλουμε προσπάθεια εμείς οι ίδιοι και βέβαια να καταφέρνουμε να ξεπερνάμε τις προκαταλήψεις μας. Να μη βλέπουμε μόνο αυτά που θέλουμε.
