«50 χρόνια Μεταπολίτευση» ή «50 χρόνια Δημοκρατία»;

Ίσως το ερώτημα να μοιάζει παράδοξο. Ίσως και να φαίνεται πως ψάχνουμε ψύλλους στ’ άχυρα. Είναι όμως έτσι; Ή το σε ποια έννοια ρίχνουμε το βάρος έχει τη δική του σημασία; 

Ας ξεκινήσουμε όμως από κάπου: καταμετρώντας τον πολιτικό χρόνο. Και για να μην πάμε πολύ μακριά από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους, το 1833, ας βάλουμε ως όριο απαρχής αυτής της μέτρησης –της περιοδολόγησης στην πραγματικότητα, από το 1940, από την έκρηξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και την γερμανο-ιταλική– και τη βουλγαρική (ας μην το ξεχνάμε, ιδίως για τη Βόρεια Ελλάδα) κατοχή. Διάρκεια: 4 χρόνια, μέχρι την έναρξη των Δεκεμβριανών. 1944-1946 έκρυθμη κατάσταση, με το ΚΚΕ να έχει στόχο την κατάληψη της εξουσίας και την αστική –ας την ονομάσουμε έτσι– τάξη να αμύνεται, ενώ τα ακροδεξιά στοιχεία, τα περισσότερα από τα οποία συνεργάστηκαν με τις δυνάμεις κατοχής επιδίδονται στην απηνή δίωξη των ΕΑΜικών δυνάμεων: 2 χρόνια. 1946-1949: εμφύλιος πόλεμος με δεκάδες χιλιάδες νεκρούς και από τις δύο συγκρουόμενες δυνάμεις, εκτοπισμένους, εξόριστους ή σε υπερωρία: 4 χρόνια. 1949-1963: Κράτος δομημένο  στις αρχές των νικητών του εμφυλίου, με την Αριστερά και τους αριστερούς στο περιθώριο της πολιτικής ζωής, με το Παλάτι και τις παρακρατικές οργανώσεις να επηρεάζουν περισσότερο ή λιγότερο την πολιτική ζωή της χώρας: χρόνια 14. 1963-1967 άνοδος του δημοκρατικού κινήματος, νίκη του Δημοκρατικού Κέντρου στις εκλογές, προσπάθειες εκδημοκρατισμού της πολιτικής ζωής της χώρας και παραλλήλως ποικίλες επεμβάσεις από το Παλάτι, τον αμερικανικό παράγοντα (ας μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στην καρδιά του Ψυχρού Πολέμου) και το παρακράτος για την ανακοπή αυτής της πορείας: χρόνια 4. 1967-1974: Δικτατορία των Συνταγματαρχών, με τα γνωστά, τραγικά συμπαρομαρτούντα: 7 χρόνια.

Αθροίζοντας τώρα αυτές τις πρόχειρες τομές στον πολιτικό χρόνο έχουμε ως συνολική διάρκεια 34 (ή 30 χρόνια, αν εκκινήσουμε από την εποχή της Απελευθέρωσης και των Δεκεμβριανών) που, πάει να πει ότι συμπίπτει με τη διάρκεια, πάνω κάτω, μιας κατά την παλιά, κλασική έννοια της «γενιάς»: τα 30, δηλαδή χρόνια.

Χρόνος, δηλαδή πολύ μικρότερος από τα 50 χρόνια που απέχει η κατάρρευση της χούντας από τη σημερινή μέρα, τη μέρα που γιορτάζουμε την κατάρρευση της Δικτατορίας και την απαρχή της Μεταπολίτευσης. Αν συνυπολογίσουμε δε πως πια η χρονική διάρκεια της «γενιάς» έχει δραματικά συρρικνωθεί στην εποχή μας (μιλάμε πια για τρεις γενιές από το ’74 μέχρι τις μέρες μας), η χρονική αυτή απόσταση, από την πλευρά των «γενεών», διευρύνεται ακόμη περισσότερο.

Αλλά γιατί έχει σημασία κάτι τέτοιο; Διότι πέρα από τον «πολιτικό χρόνο», τον χρόνο των πολιτικών εξελίξεων, υπάρχει και ένας άλλος χρόνος: ο χρόνος της μνήμης, δηλαδή ο χρόνος κατά τον οποίο διαμορφώνονται οι κοινωνικές νοοτροπίες. Και ο χρόνος αυτός είναι πολύ πιο μακρόσυρτος, διαρκεί πολύ περισσότερο από τον τρέχοντα χρόνο, και αντέχει πολύ περισσότερο απ’ ότι ακόμη και οι ριζικές αλλαγές του όποιου πολιτικού καθεστώτος.

Και σ’ αυτό τον «μακρόσυρτο χρόνο», τον χρόνο της διαμόρφωσης των νοοτροπιών, ανακαλύπτουμε πολύ περισσότερα πράγματα για τις ιδέες και τις αντιλήψεις που επικρατούν σε κάθε εποχή, μέσω της κοινωνικής μνήμης και της διάδοσής της από γενιά σε γενιά, αλλά φυσικά και της γνώσης.

Εδώ όμως χρειάζεται ίσως μια παρέκβαση σχετικά με τη βαθύτατη ρήξη που αποτέλεσε για την ελληνική κοινωνία και τα υποκείμενά της η επτάχρονη δικτατορία. Αναφέρω, τηλεγραφικά, μερικά χαρακτηριστικά της περιόδου φαινόμενα, που κάθε άλλο παρά απαλείφθηκαν τη μεταπολιτευτική περίοδο.

-Η αποκοπή από το διεθνές περιβάλλον και η λαϊκιστική εσωστρέφεια,

-Η ανάδυση νέων κοινωνικών στρωμάτων που απέκτησαν οικονομική ισχύ χάρη στα οικονομικά μέτρα των δικτατόρων (χωρίς όμως να έχουν και την αντίστοιχη πολιτική εκπροσώπηση, την οποία απέκτησαν σε συνέχεια κατά τη μεταπολίτευση),

-Η απότομη διακοπή των πνευματικών αλλά και των ιδεολικο-πολιτικών αναζητήσεων σε όλους τους ιδεολογικούς χώρους,

-Η σαφέστατη οπισθοχώρηση των προβληματισμών για τον εκσυγχρονισμό της πολιτικής ζωής της χώρας,

-Η υποχρεωτική συνύπαρξη αντιθετικών και αποκλινόντων πολιτικών και πνευματικών προβληματισμών και η εκ των πραγμάτων σύγκλισή τους –στον ελάχιστο κοινό παρονομαστή– απέναντι στον «κοινό εχθρό» που ήταν η χούντα,

-Η υποταγή ή η αδρανοποίηση απέναντι στη δικτατορία μεγάλων τμημάτων της κοινωνίας,

-Η κυριαρχία του κιτς σε πάμπολλους τομείς της πολιτιστικής ζωής…

Αυτά είναι μερικά μόνο από τα αρνητικά αποτελέσματα του επτάχρονου «γύψου».

Στους αντίποδες, ωστόσο, αυτών των αρνητικών φαινομένων πρέπει να υπογραμμίσουμε πως στη διάρκεια της δικτατορίας κατέρρευσαν (σε ορισμένα τουλάχιστον κοινωνικά μορφώματα, κυρίως διανοουμένων, παλιότερων και νεότερων) πολλά από τα στεγανά που είχαν δημιουργηθεί ως απότοκα του μετεμφυλιακού καθεστώτος. Μερικά παραδείγματα, μεταξύ πολλών άλλων: Η Εταιρία Μελέτης Ελληνικών Προβλημάτων, η Ελληνοευρωπαϊκή Κίνηση Νέων, αλλά και εκδόσεις όπως τα 18 Κείμενα και η Συνέχεια. Φαινόμενα συμπτώσεων ανθρώπων με διαφορετικές κοινωνικές και ιδεολογικές προελεύσεις – τις απολήξεις των οποίων συναντάμε κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο. 

Και σ’ αυτό το σημείο συμπυκνώνεται η κάποια «ένστασή» μου, ας πούμε, για τους τρόπους με τους οποίους προσεγγίζουμε την τεράστιας σημασίας μετάβαση από το δικτατορικό καθεστώς στο καθεστώς της Δημοκρατίας: Ασφαλώς είναι και ιδιαίτερα χρήσιμες και ιδιαίτερα γόνιμες οι πολλαπλές μελέτες και τα αφιερώματα στη «Μεταπολίτευση». Το κενό, ωστόσο, ανάμεσα στο τι σημαίνει ένα δικτατορικό καθεστώς σε σχέση με τη Δημοκρατία μοιάζει να παραμένει. Σίγουρα δεν παραμένει –αν όχι και κυριαρχεί– στις νεότερες γενιές.

Ενώ ταυτοχρόνως συνεχίζει να παραμένει με κάποια μορφή «ανεπούλωτου κοινωνικού τραύματος», με όσα παράγει ένα «τραύμα» σε μεγάλα κοινωνικά σύνολα –και όχι μόνο στις νεότερες γενιές– η ίδια η Δικτατορία. Όπως παραμένουν, πάντα κατά την άποψή μου, και οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις εκείνης της περιόδου στο κοινωνικό ασυνείδητο.

Σ’ αυτό έγκειται η κάποια «ένστασή» μου, όπως προανέφερα: θα προτιμούσα, με λίγα λόγια, οι εκδηλώσεις για τα 50 χρόνια από τη Μεταπολίτευση να είχαν τίτλο «50 χρόνια Δημοκρατία». Μπορεί να μοιάζει μικρή η διαφορά, πιστεύω όμως πως δεν είναι. Ο μακρόσυρτος χρόνος της Ιστορίας θα δείξει.