Αρετή και βαρβαρότητα στον πολιτισμό

Ο Φρόιντ στο βιβλίο του «Πολιτισμός πηγή δυστυχίας» έγραφε ότι οι άνθρωποι επιθυμούν να χαρούν τη ζωή τους ανεμπόδιστα. Όμως ο κόσμος γύρω τους δεν φτιάχτηκε γι’ αυτό. Στη «δημιουργία» του κόσμου δεν είχε προβλεφθεί ο άνθρωπος να είναι ευτυχισμένος. Η ζωή του είναι χρονικά περιορισμένη και συχνά τελειώνει με θλιβερή έκπτωση. Ο θάνατος μοιάζει παράλογος. Η φύση μάς εναντιώνεται αινιγματική, ανεξερεύνητη, άτεγκτη, απρόβλεπτη, μεγαλειώδης. Οι φυσικές δυνάμεις μάς κάνουν να νιώθουμε εύθραυστοι, ανήμποροι, τρομοκρατημένοι. Σε σεισμούς, πυρκαγιές, κατακλυσμούς, αρρώστιες, οι άνθρωποι συμφιλιώνονται ακόμα και με τους εχθρούς τους. Είναι εξαίσιο το να βλέπεις ανθρώπους να ξεχνούν τις έχθρες και τα ιδιοτελή συμφέροντα που τους διχάζουν, για να θυμηθούν τον μεγάλο κοινό στόχο της διαιώνισης του ανθρώπινου είδους απέναντι στις συντριπτικά ανώτερες φυσικές δυνάμεις.

Το ότι κάποιος θυσιάζει τα ατομικά συμφέροντα ή και τη ζωή του για το κοινό καλό είναι από τις πιο σημαντικές εκφράσεις ανθρώπινης αλληλεγγύης. Είναι το κατ’ εξοχήν παράδειγμα ότι ο άνθρωπος, ως αγελαίο ζώο, μπορεί να θυσιαστεί για το είδος του, για τους απογόνους του, για την κοινότητα και κάποιες φορές και για τους εχθρούς του.

Στην περίοδο της πανδημίας μια τέτοια αλληλεγγύη την είδαμε σε επιστημονικά κέντρα σε όλο τον κόσμο. Μακριά από εγωισμούς, κορυφαίοι επιστήμονες συνένωσαν τις δυνάμεις τους για να ανακαλύψουν θεραπείες και, κυρίως, εμβόλια που θα μπορούσαν να σταματήσουν την πανδημία. Πρόκειται για ένα παράδειγμα αντιναρκισσισμού που μας έδειξε ότι η αγάπη για το σύνολο μπορεί να κατισχύσει του ατομικού συμφέροντος. Χάρη σε αυτήν τη συντονισμένη προσπάθεια έγινε εφικτό να παραχθούν εμβόλια αρκετά αποτελεσματικά, σε σύντομο χρονικό διάστημα χάρη στην εφαρμογή νέων τεχνολογιών.

Τον περασμένο Σεπτέμβριο, όταν οι ηγέτες των κρατών όλου του πλανήτη, συναντήθηκαν στη Νέα Υόρκη για τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, βρέθηκαν αντιμέτωποι με το γεγονός ότι ένα εκατομμύριο άνθρωποι είχαν πεθάνει από τον Covid-19. Ύστερα από παροτρύνσεις ειδικών έμοιαζε να είχαν καταλάβει ότι ένας συντονισμός σε παγκόσμιο επίπεδο ήταν επιβεβλημένος και αναπόφευκτος. Τότε αποφάσισαν ότι, όταν αναπτύσσονταν τα εμβόλια, οι πιο ευάλωτοι θα ήταν οι πρώτοι που θα έπρεπε να επωφεληθούν. Ανεξάρτητα από κοινωνική τάξη, φύλο, θρησκεία και χώρα προέλευσης.

Όμως από την στιγμή που τα εμβόλια έγιναν διαθέσιμα, η αλληλεγγύη εξασθένισε. Σε ατομικό επίπεδο, σε μια σειρά από πολιτισμένες, υποτίθεται, χώρες, αξιωματούχοι και εύποροι πολίτες επινόησαν κάθε είδους παγαποντιά για να κάνουν πρώτοι το εμβόλιο, κι ας ήταν άλλοι που το χρειάζονταν περισσότερο. Ο διευθύνων σύμβουλος της Pfizer και η καγκελάριος της Γερμανίας που δήλωσαν ότι θα περιμένουν τη σειρά τους να εμβολιαστούν, γιατί άλλοι το χρειάζονται περισσότερο, είναι μάλλον ανόητοι για τους παραπάνω «καταφερτζήδες».

Όμως η έλλειψη αλληλεγγύης εμφανίστηκε και μεταξύ φιλικών κρατών ή ενώσεων κρατών που έχουν κοινές πολιτιστικές αξίες. Τις τελευταίες μέρες παρατηρούμε το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ευρωπαϊκή Ένωση να μάχονται για το ποιος δικαιούται πρώτος να προμηθευτεί τα εκατομμύρια δόσεις των εμβολίων που παράγει η βρετανο-σουηδική φαρμακοβιομηχανία AstraZeneca. Εν τω μεταξύ στον νότο κάποιες φτωχές χώρες υπολείπονται τραγικά στον εμβολιασμό. Ο φρικαλέος εθνικισμός των εμβολίων που φοβόταν ο ΠΟΥ και οι ανθρωπιστικές οργανώσεις, που υποστηρίζουν την οικουμενική διαχείριση της πανδημίας, δείχνει τα δόντια του. Και να φανταστεί κανείς ότι αυτός ο εθνικισμός των εμβολίων ξεκίνησε από μια Ευρώπη, που κόπτεται για την ισότητα και το δίκαιο των ανθρώπων και των λαών.

Πριν λίγες μέρες ο πρόεδρος της Νότιας Αφρικής, Ραμαφόζα, ζήτησε από τις πλούσιες χώρες να σταματήσουν να συγκεντρώνουν υπερβολικές ποσότητες εμβολίων που έχουν παραγγείλει, αλλά δεν έχουν άμεση ανάγκη, ώστε να μπορέσουν να τα προμηθευτούν και φτωχές χώρες. Μάλιστα υποστήριξε ότι κάποιες χώρες έχουν παραγγείλει τετραπλάσιες δόσεις από όσες χρειάζεται ο πληθυσμός τους, αποκλείοντας έτσι άλλες. Ξεχνούν οι ιθύνοντες στις πλούσιες χώρες ότι κανείς δεν είναι ασφαλής αν κάποιες χώρες εμβολιάζουν τους πολίτες τους και άλλες όχι.

Όμως είναι γνωστό ότι όσο η αρετή δεν ανταμείβεται σε αυτόν τον κόσμο, η ηθική θα κηρύσσει τον λόγο της αλήθειας στο κενό. Μάλιστα η ηθική μπορεί να χρησιμοποιηθεί υποκριτικά ως όπλο για την ικανοποίηση καθόλου ηθικών στόχων.

Διαρκώς στον πολιτισμό αντιπαρατίθενται οι δυνάμεις του θανάτου με τις δυνάμεις της ζωής, οι δυνάμεις του μίσους και της απληστίας με τις δυνάμεις της αγάπης και της αλληλεγγύης. Η επικράτηση των τελευταίων θα συμβάλει στη διατήρηση του ανθρώπινου είδους. Η εργασία και οι άλλες δραστηριότητες δεν αρκούν για να εξασφαλίσουν τη συνοχή της κοινότητας και την συνεργασία των λαών. Είναι απαραίτητο οι άνθρωποι να αγαπήσουν ο ένας τον άλλον κάνοντας την οικονομία της σεξουαλικής ζωής και της επιθετικότητάς τους. Επομένως, ο πολιτισμός τίθεται στην υπηρεσία του Έρωτα ώστε να συνδέσει με την λίμπιντο, δηλαδή με την αγάπη, τα πλήθη των ανθρώπων.

Σε αυτή την ελπιδοφόρο διαδικασία εναντιώνεται το ένστικτο της καταστροφικότητας. Χωρίς την αμυντική παρέμβαση του πολιτισμού δεν υπάρχει κανείς λόγος να αγαπάμε τον ξένο (τον άλλο). Είναι παράλογο να αγαπάς τον πλησίον σου ως εαυτό, όταν έχουμε την τάση να είμαστε «λύκοι».

Ο Φρόιντ αναρωτιόταν: «Η πρόοδος του πολιτισμού θα μπορέσει και σε ποιο βαθμό να δαμάσει τις διαταραχές που προκαλούν οι ανθρώπινες ενορμήσεις της επιθετικότητας και της αυτοκαταστροφής;» Μάλιστα εξέφραζε την ελπίδα ότι «... ο αιώνιος Έρως θα κάνει μια προσπάθεια να επικρατήσει στην μάχη εναντίον του επίσης αθάνατου αντιπάλου του».

Όμως ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και άλλες συγκρούσεις έδειξαν ότι κανένας πολιτισμός δεν είναι στο απυρόβλητο της αυτοκαταστροφής. Ο Bauman υποστήριξε ότι το Ολοκαύτωμα δεν αποτελούσε μια αποτυχία του πολιτισμού, αλλά ότι αρκούσε ο γραφειοκρατικός πολιτισμός να οδηγήσει στο Ολοκαύτωμα. Ο πολιτισμός μας είναι ικανός για τα καλύτερα αλλά και για τα χειρότερα. Η διαχείρηση της πανδημίας το πιστοποιεί.