Ο ρατσισμός, οι ανισότητες και η διχαστική πολιτική του Ντόναλντ Τραμπ βρίσκονται πίσω από το τσουνάμι διαματυρίας που προκάλεσε η δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ
Πώς είναι δυνατόν η ισχυρότερη δημοκρατία του κόσμου, η χώρα με τους ισχυρότατους θεσμούς, να ζει τόσο παρατεταμένες εικόνες αποκάλυψης τις τελευταίες μέρες;
Η δολοφονία του άτυχου Τζορτζ Φλόιντ αποτελεί μόνο την αφορμή για ένα σχεδόν πρωτοφανές κοινωνικό ξέσπασμα. Οι απόλυτα δικαιολογημένες αντιρατσιστικές ειρηνικές διαμαρτυρίες έχουν κερδίσει τη συμπαράσταση μεγάλου μέρους της κοινής γνώμης και του πολιτικού κόσμου παρά το μεγάλο και εν πολλοίς αναπόφευκτο κύμα λεηλασιών και βίας εναντίον καταστημάτων, επιχειρήσεων και μνημείων.
Παράλληλα, ο πρόεδρος Τραμπ παραληρεί όλο και συχνότερα, σε ένα κρεσέντο αυτάρεσκης αυθαιρεσίας, προκαλώντας διαδηλωτές και βανδάλους αδιακρίτως, αποκαλώντας λίγο-πολύ κότες τους κυβερνήτες των Πολιτειών και απειλώντας πως θα κατεβάσει τον στρατό ώστε να λήξει το ματς άμεσα – δηλώσεις που φαίνεται να παίρνει πίσω ύστερα από τη θύελλα αντιδράσεων που έχουν προκαλέσει.
Με τρεις λέξεις, το απόλυτο χάος. Τι συμβαίνει στην αμερικανική κοινωνία;
Ο ρατσισμός
Οι περισσότερες αναλύσεις των τελευταίων ημερών έχουν εστιάσει στον ρατσισμό που σπιλώνει την περηφάνια της «σπουδαιότερης χώρας του κόσμου». Πράγματι, οι φυλετικές ανισότητες στις ΗΠΑ αποτελούν άτυπο κοινωνικό πυλώνα από τη γέννησή τους. Ας μην ξεχνάμε πως η χώρα οδηγήθηκε σε έναν φρικτό εμφύλιο πόλεμο που μέτρησε συνολικά περίπου ένα εκατομμύριο νεκρούς, του οποίου το επίκεντρο ήταν η απονομιμοποίηση της δουλείας. Μέχρι το 1861, όταν οι πρώτες σφαίρες ήχησαν στο οχυρό Σάμτερ, οι μαύροι σκλάβοι αποτελούσαν το καύσιμο της νότιας αγροτικής παραγωγής — ούτε καν τα γρανάζια. Οι Νότιοι μπορεί να ηττήθηκαν το 1865, η φυλετική έχθρα όμως απέναντι στους μη λευκούς συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Πώς μπορεί κανείς να ξεχάσει ότι οι Ασιάτες δεν μπορούσαν να πολιτογραφηθούν Αμερικανοί μέχρι και τον 20ό αιώνα; Πώς μπορεί κανείς να αγνοήσει το μένος ορισμένων Ρεπουμπλικάνων απέναντι σε Μεξικανούς και Λατινοαμερικάνους μετανάστες;
Μπορεί τη δεκαετία του εξήντα να υπήρξε αλματώδης κοινωνική πρόοδος υπό την πρωτοβουλία πρωτοπόρων στοχαστών όπως ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, μπορεί ο Μπαράκ Ομπάμα να κυβέρνησε για οχτώ χρόνια ως ο πρώτος μαύρος Πρόεδρος, η πραγματικότητα όμως είναι πως η ανισότητα ανάμεσα σε λευκούς και μαύρους ακόμα θερίζει. Το πιο χαρακτηριστικό ποιοτικό στοιχείο είναι πως, ενώ οι μαύροι αποτελούν μόλις το 13% του γενικού πληθυσμού, απαρτίζουν παράλληλα το 40% των κρατουμένων στις φυλακές. Είναι δυνατόν η φυλή να έχει συσχέτιση με την εγκληματικότητα; Φυσικά και όχι, οπότε η απάντηση βρίσκεται στις κοινωνικές συνθήκες που ωθούν έναν σημαντικό αριθμό μαύρων σε σκοτεινούς δρόμους.
Ένα ακόμα στατιστικό στοιχείο μπορεί να μας διαφωτίσει καλύτερα. Μόλις το 14% των μαύρων κατέχει πανεπιστημιακό τίτλο. Σε μια κοινωνία όπως η αμερικάνικη, όπου τα εισοδήματα και το κοινωνικό στάτους καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από το γνωσιακό επίπεδο, είναι ξεκάθαρο πως οι μαύροι βρίσκονται σε μειονεκτική θέση τουλάχιστον απέναντι στους λευκούς αλλά και τους Ασιάτες-Αμερικανούς. Ακόμα χειρότερα, όμως, η πανεπιστημιακή εκπαίδευση των μαύρων δεν είναι κατανεμημένη ισόποσα. Για παράδειγμα, περισσότεροι μαύροι κατέχουν πανεπιστημιακό τίτλο στη Μασαχουσέτη απ’ όσους στη Μινεσότα, κάτι που σημαίνει πως σε πολλές πολιτείες οι μαύροι συγκροτούν σε μεγαλύτερο βαθμό τα κατώτερα βιοτικά στρώματα. Μάλλον όχι απροσδόκητα, οι Πολιτείες όπου οι μαύροι έχουν μικρότερη πρόσβαση στην εκπαίδευση είναι και οι περισσότερο προσκείμενες στο Ρεπουμπλικανικό κόμμα.
Οι ΗΠΑ είναι η χώρα με τη μεγαλύτερη εισοδηματική ανισότητα στον δυτικό κόσμο. Στη θεωρία, η εισοδηματική ανισότητα δεν είναι εξωφρενικά μεγαλύτερη απ’ ό,τι στην Ευρώπη, όμως λόγω του φορολογικού συστήματος της χώρας, η αναδιανομή από τα ανώτερα στα κατώτερα εισοδήματα είναι πάρα πολύ μικρή. Με απλούστερα λόγια, η αμερικανική κοινωνία δεν φροντίζει για τους περισσότερο αδύναμους πολίτες της όπως η Δυτική Ευρώπη και χώρες όπως ο Καναδάς ή η Νέα Ζηλανδία. Αν σε αυτό προσθέσουμε πως οι μαύροι έχουν το χαμηλότερο μέσο εισόδημα σε σχέση με τους Ασιάτες, τους λευκούς και τους Λατίνους, δεν μπορούμε παρά να συμπεράνουμε πως η εισοδηματική ανισότητα τους κατατάσσει σε εξαιρετικά ευάλωτη θέση.
Επιπροσθέτως, το αδύναμο κοινωνικό κράτος των ΗΠΑ στερεί στις μειονότητες το —δεδομένο, για τους Ευρωπαίους— δίχτυ προστασίας που εξασφαλίζει ένα μίνιμουμ επίπεδο κοινωνικής συνοχής και ασφάλειας. Μπορεί οι ΗΠΑ να είναι πρώτες στον κόσμο στο ποσοστό του ΑΕΠ που αφιερώνουν στην κοινωνική ασφάλιση (16% περίπου), όμως το άθροισμά του είναι πολυπαραγοντικό, η διανομή του δαιδαλώδης, ενώ η πρόσβαση σε δωρεάν ασφάλιση για τα κατώτερα εισοδήματα είναι συχνά απροσπέλαστη. Ενδεικτικά, μια εγχείρηση ρουτίνας όπως η σκωληκοειδίτιδα μπορεί να κοστίσει μέχρι και 30.000 για κάποιον ανασφάλιστο.
Τι σημαίνουν όλα αυτά; Πως τα χαμηλότερα εισοδήματα στις ΗΠΑ δεν έχουν κρατικές παροχές που στην Ευρώπη θεωρούνται βασικές. Το κρίσιμο σημείο είναι πως στις πιο ευάλωτες ομάδες δεν ανήκουν μόνο οι μειονότητες —αν και υπερεκπροσωπούνται— αλλά και υπολογίσιμος αριθμός λευκών. Η μακροχρόνια θεραπεία που χρειάζεται το τεράστιο αυτό πρόβλημα απαιτεί, μεταξύ άλλων, μια γενναία αλλαγή στο φορολογικό σύστημα, κάτι που όμως αποκλείεται να συμβεί, καθώς η αύξηση της φορολογίας αποτελεί το μεγαλύτερο ταμπού της πολιτικής ζωής — και όχι μόνο για τους Ρεπουμπλικάνους.
Ο Ντόναλντ Τραμπ
Τα παραπάνω βαθύτατα συστημικά προβλήματα έχουν οξυνθεί καθόλη τη διάρκεια της προεδρίας Τραμπ. Ο Τραμπ έχει προχωρήσει σε περαιτέρω μείωση φόρων για τα ανώτερα εισοδήματα και τις επιχειρήσεις, στερώντας το κράτος από απαραίτητους πόρους, ενώ παράλληλα έδωσε μεγάλη μάχη για να καταργήσει το Obamacare —την προστατευτική ασφαλιστική μεταρρύθμιση του Ομπάμα που τόσο μίσησαν οι Ρεπουμπλικάνοι—επιτυγχάνοντας όμως να την πλήξει μόνο σε έναν βαθμό.
Χειρότερα, όμως, ο Τραμπ δεν έκανε καμία συστηματική προσπάθεια να καλύψει κάπως τις εμφανέστατες κοινωνικές διαφορές ανάμεσα στις μειονότητες και τους λευκούς. Όταν ένα συνονθύλευμα ακροδεξιών, νοσταλγών της Νότιας Συνομοσπονδίας και νεοναζί μαζεύτηκε στο Σάρλοτσβιλ για να διαδηλώσει, μετά τα—αναπόφευκτα—επεισόδια που ακολούθησαν, ο Τραμπ αρκέστηκε να καταδικάσει τη βία «από όλες τις πλευρές, γιατί ερχόταν και από τις δύο πλευρές», ενώ απέναντι σε κάθε στοχευμένη ερώτηση σχετικά με ρατσιστικά σύμβολα αρκέστηκε σε μισόλογα και υπεκφυγές.
Η αντίδρασή του, μάλιστα, στις διαδηλώσεις που ακολούθησαν τον θάνατο του Τζορτζ Φλόιντ μοιάζει βγαλμένη από το ρεπερτόριο ημι-δικτατόρων όπως ο Ταγίπ Ερντογάν και ο Βίκτορ Ορμπάν. Η απειλή του Τραμπ πως θα κατεβάσει τους πεζοναύτες στους δρόμους δεν είναι παρά μια απεγνωσμένη προσπάθεια να καλύψει το πολιτικό κεφάλαιο που έχασε λόγω του ιού, ενώ αρνείται επιδεικτικά να απαντήσει στην κριτική μέσων ενημέρωσης που εκείνος προσωπικά θεωρεί πως τον πολεμάνε, ώστε να διατηρήσει το αφήγημα των fake news ζωντανό εν όψει των εκλογών. Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό όλης της θητείας του πάντως, είναι αυτό που επισήμανε και ο πρώην υπουργός Άμυνας της κυβέρνησής του, Τζέιμς Μάτις: Ο Τραμπ είναι ο πρώτος Πρόεδρος στην Ιστορία των ΗΠΑ ο οποίος, αντί να κάνει τα πάντα για να ενώσει το Έθνος, κάνει τα πάντα για να το διχάσει.
Η πρωτοφανής διχαστική απειλή του Τραμπ πως στο πλιάτσικο θα απαντήσει με σφαίρες, η οποία δημιούργησε θύελλα αντιδράσεων, δεν περιέχει ίχνος αυτοκριτικής για τον προσωπικό του ρόλο σε αυτή την κοινωνική έκρηξη και το μόνο αποτέλεσμα που είχε ήταν να ρίξει λάδι στη φωτιά.
Όσον αφορά τις λεηλασίες, οποιοσδήποτε έχει μια μίνιμουμ ικανότητα να σκεφτεί ορθολογικά, δεν μπορεί παρά να τις καταδικάζει κάθετα. Το επιχείρημα πως οι βανδαλισμοί αποσκοπούν στο να τραβήξουν την προσοχή της πλειοψηφίας στον ρατσισμό είναι τουλάχιστον γελοίο, όταν μια ομάδα μαύρων ξυλοφορτώνει ένα ζευγάρι μαύρων εξηντάχρονων καταστηματαρχών που προσπαθούν να προστατεύσουν την επιχείρησή τους ή όταν ένα λευκό κολεγιόπαιδο βγαίνει από ένα κατάστημα πληροφορικής με όλα τα καινούργια παιχνίδια του Playstation.
Το διαδίκτυο έχει γεμίσει βίντεο με εκκλήσεις μαύρων που ζητάνε να σταματήσει το πλιάτσικο στις γειτονιές τους, ενώ ο ίδιος ο αδελφός του Τζορτζ Φλόιντ ζήτησε να σταματήσουν οι λεηλασίες και δήλωσε πως ο καλύτερος τρόπος να τιμήσει κάποιος τη μνήμη του αδερφού του είναι να πάει να ψηφίσει τον Νοέμβριο. Δεν υπάρχει καμία άφεση για τη βίαιη διάβρωση μιας δικαιολογημένης διαμαρτυρίας, καθώς πάνω απ’ όλα αδικεί το συσσωρευμένο κοινωνικό συναίσθημα που η μεγάλη πλειοψηφία των διαδηλωτών θέλει να εκφράσει. Αυτό πάντως φαινεται να γίνεται σταδιακά κατανοητό, καθώς οι ειρηνικές διαμαρτυρίες αυξάνονται και κερδίζουν την αποδοχή όλο και μεγαλύτερου μέρους της κοινής γνώμης.
Σε αντίθεση με τον Τραμπ, ο υποψήφιος των Δημοκρατικών Τζο Μπάιντεν έστειλε το σωστό μήνυμα διαχωρισμού των ειρηνικών διαμαρτυριών από την ανεγκέφαλη βία του όχλου, η οποία μόνο να συσπειρώσει τους οπαδούς του πρώτου καταφέρνει. Είναι αδύνατον να γνωρίζουμε τον πολιτικό αντίκτυπο των διαδηλώσεων και των λεηλασιών αυτή τη στιγμή, όμως πιθανώς να ατονήσει η σημασία τους καθώς οι εκλογές απέχουν ακόμα πέντε μήνες ενώ δύσκολα θα καταφέρει ο Τραμπ να πείσει τους μετριοπαθείς ψηφοφόρους που κρίνουν τις εκλογές να τον στηρίξουν με μια παρατεταμένη πολεμοκάπηλη διχαστική ρητορική.
Η γέννηση και η εξέλιξη της αμερικανικής κοινωνίας αποτελεί ένα μοναδικό κεφάλαιο της ανθρώπινης ιστορίας. Οι ΗΠΑ παραμένουν η χώρα των ευκαιριών όπου κάποιος μπορεί να φτιάξει τη ζωή του από την αρχή μέσω της πολύ σκληρής δουλειάς του, όμως παράλληλα είναι και μία χώρα τεράστιων ανισοτήτων —σε πολλά επίπεδα—, ενώ ο ρατσισμός απέναντι στις εθνικές μειονότητες έχει αδιαμφησβήτητα μπολιάσει την ταυτότητα του έθνους.
Τα συστημικά αυτά προβλήματα δεν πρόκειται να λυθούν ούτε από τις διαδηλώσεις, ούτε από την αντικατάσταση του Τραμπ από τον Τζο Μπάιντεν. Οι τεκτονικές πλάκες κάθε κοινωνίας κινούνται μεν, καθώς η Ιστορία προχωράει μπροστά, όμως εμείς, στον πεπερασμένο βιολογικό χρόνο που διαθέτουμε, δεν έχουμε το προνόμιο να το συνειδητοποιήσουμε. Η μόνη πραγματική επιλογή που έχουν οι Αμερικάνοι πολίτες αυτή τη στιγμή είναι να ψηφίσουν προς την κατεύθυνση που τουλάχιστον θα επιχειρήσει να κλείσει κάπως τα κοινωνικά χάσματα και να περιορίσει τη μισαλλοδοξία, ξεκινώντας από τις εκλογές του Νοεμβρίου. Ο δρόμος όμως θα είναι πολύ μακρύς μέχρι οι πληγές να επουλωθούν, ενώ μάλλον κανείς από τους διαδηλωτές δεν θα είναι εδώ όταν αυτό —ίσως— συμβεί.
