120 χρόνια Νοσοκομείο Σωτηρία: Από σανατόριο στην πρωτοπορία της πνευμονολογίας

Το σημερινό Γενικό Νοσοκομείο Νοσημάτων Θώρακος Η Σωτηρία αποτελεί έναν σημαντικό πυλώνα της νεότερης κοινωνικοπολιτικής και ιατρικής ιστορίας της Ελλάδος. Συστάθηκε με Βασιλικό Διάταγμα του 1902, ως εταιρεία με την επωνυμία «Σωτηρία», κατόπιν πρωτοβουλίας και επιμονής της Σοφίας Σλήμαν, η οποία, μετά τον θάνατο του συζύγου της Ερρίκου (1890), είχε αναπτύξει έντονη φιλανθρωπική δράση ως επικεφαλής ενός «ομίλου κυριών», αποτελούμενο από ευκατάστατες κυρίες της αθηναϊκής κοινωνίας.

Επισκεπτόμενη μια μέρα το νοσοκομείο «Ελπίς» της οδού Ακαδημίας, συγκλονίστηκε από το θέαμα φυματικών στρατιωτών, από τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, που ήταν στοιβαγμένοι στα υπόγεια, για να μην έρχονται σ’ επαφή με άλλους ασθενείς και τους κολλήσουν. Από εκείνη τη στιγμή, ευαισθητοποιημένη από το απάνθρωπο της νοσηλείας αυτών των ανθρώπων καθώς και της μεγάλης διασποράς της νόσου, ξεκίνησε έναν τεράστιο αντιφυματικό αγώνα, με πρώτο στόχο τη δημιουργία ενός σανατορίου. Η μεγάλη της περιουσία αλλά και ο ευρύς κοινωνικός της κύκλος, με εξέχουσες προσωπικότητες από τους πολιτικο-οικονομικούς χώρους, βοήθησαν στην επίτευξη του σκοπού της. Στο πλευρό της και η κόρη της Ανδρομάχη, σύζυγος του Λέοντος Μελά.

Αφοσιωμένη, ψυχή και σώματι, στον κοινωφελή σκοπό του «Σωτηρία», κατάφερε να πείσει τον ηγούμενο της ΙΜ Πετράκη να της παραχωρήσει ένα οικόπεδο πολλών στρεμμάτων ώστε να ανεγερθεί εκεί το σανατόριο, ενώ λίγα χρόνια αργότερα η Μονή δώρισε μία ακόμη μεγαλύτερη έκταση.

Το πρώτο κτίριο του νοσοκομείου Σωτηρία

Το πρώτο κτίριο, σε σχέδια των μηχανικών Ιωάννη και Μιλτιάδη Αξελού, θεμελιώθηκε το 1903. Οι οικοδομικές εργασίες ολοκληρώθηκαν μετά από δύο χρόνια, με έξοδα που καλύφθηκαν από την ίδια τη Σλήμαν. Το περίπτερο «Σωτηρία», με τις 40 κλίνες προορισμένες για τη νοσηλεία απόρων φυματικών, εγκαινιάστηκε το 1905 από τη βασίλισσα Όλγα και επιστημονικά επανδρώθηκε από τους καθηγητές Ν. Μακκά και Μ. Σακορράφο. Στις 6 Ιουνίου 1905 δέχθηκε τον πρώτο ασθενή. Έκτοτε το όνομα του νοσοκομείο συνδέθηκε με την αντιμετώπιση της πνευμονικής φυματίωσης στη χώρα μας.

Στις αρχές του 20ού αιώνα η φυματίωση θέριζε, χωρίς διακρίσεις. Φάρμακο δεν υπήρχε και εφαρμοζόταν το τρίπτυχο της σανατορικής ιατρικής: αεροθεραπεία, ανάπαυση και υπερσιτισμός. Οι γιατροί δεν ήταν εξειδικευμένοι και το μόνο που μπορούσαν να πετύχουν ήταν η προσωρινή ανακούφιση από τα συμπτώματα. Χιλιάδες άνθρωποι πέθαιναν κάθε χρόνο, με τη θνητότητα να φτάνει το 98%. Η ανάγκη για περισσότερους χώρους νοσηλείας ήταν επιτακτική.

Ο όμιλος κυριών, με επικεφαλής τη δραστήρια Σοφία Σλήμαν, τη «μητέρα των φυματικών» όπως την αποκαλούσαν, διοργάνωνε παραστάσεις, ετήσιους εράνους και φιλανθρωπικούς χορούς για τη συγκέντρωση χρημάτων, ώστε να ανεγερθούν κι άλλα διώροφα κτίρια-περίπτερα που θα κάλυπταν τις ανάγκες. Η δε αθηναϊκή κοινωνία ανταποκρινόταν με μεγάλη προθυμία στα καλέσματά της, με αποτέλεσμα ο αντιφυματικός αγώνας να είναι αρχικά υπόθεση των αστών, ενώ το επίσημο κράτος δίσταζε ν’ αναλάβει πρωτοβουλίες για την αναβάθμιση της δημόσιας υγείας και της κοινωνικής πρόνοιας ή για την ίδρυση ενός δημόσιου σανατορίου εκ θεμελίων.

Τα κτίρια-περίπτερα για την κάλυψη των αναγκών των ασθενών

Από το 1907 έως το 1917 κτίστηκαν επτά κτίρια-περίπτερα, τα οποία έπαιρναν το όνομα των δωρητών τους («Κυριαζίδειο», «Αμπέτειο», «Σπηλιοπούλειο», «Μελά», «Οικονόμειο»). Το δε επονομαζόμενο «Τριανταφυλλάκι» οφείλει την ονομασία του σ’ ένα μικρό τριαντάφυλλο που πρόσφεραν οι κυρίες του ομίλου, κατά τη διάρκεια του εράνου, ανήμερα του Αγίου Νικολάου του 1911, σε όλους όσους συνεισέφεραν χρήματα για τους σκοπούς του «Σωτηρία», που χρησιμοποιήθηκαν για να κτιστεί το εν λόγω μικρό περίπτερο των 30 κλινών. Ο έρανος εκείνος θεωρήθηκε ιδιαίτερα επιτυχής και εγκωμιάστηκε από την αθηναϊκή κοινωνία αλλά και από τον Τύπο της εποχής, όχι μόνο για τη διοργάνωση και το εξαιρετικό αποτέλεσμα αλλά και για την ιδέα του τριαντάφυλλου ως «αντίτιμο».

Το εντυπωσιακό ελληνοελβετικού ρυθμού κτίριο, χαρακτηρισμένο διατηρητέο από το 1987, γνωστό ως «Το Στρατιωτικό Περίπτερο», που οικοδομήθηκε το 1913 για τους φυματικούς στρατιώτες των Βαλκανικών Πολέμων, ανακαινισμένο και κατάλληλα διαμορφωμένο, ετοιμάζεται να στεγάσει το μουσείο του νοσοκομείου. Πρόκειται για το πρώτο ιστορικό Ιατρικό Μουσείο της Ελλάδας. Έχει αρχίσει να συγκροτείται από το 2005, με μεράκι, επιμονή και υπομονή, από μια ομάδα «ρομαντικών» εργαζομένων του νοσοκομείου, που από τη δεκαετία του ’90 αναζητούσαν και συγκέντρωναν παλιό υλικό ή/και διάφορα προς αχρήστευση αντικείμενα, προκειμένου να διασωθεί η ιστορική μνήμη του. Ανάμεσα σ’ αυτούς, οι γιατροί Μιχάλης Τουμπής και ο Φώτης Βλαστός. Η σπάνια και πολύτιμη συλλογή αρχείων, κειμηλίων, επίπλων εποχής, ιατρικών μηχανημάτων και εργαλείων θα αφηγείται τόσο την ιστορία του νοσοκομείου από τη στιγμή της ίδρυσής του όσο και της ασθένειας-μάστιγας του περασμένου αιώνα, με τα χιλιάδες θύματα που βίωσαν, εκτός των άλλων, και την κοινωνική περιθωριοποίηση.

Αξίζει να σημειωθεί ότι τα κτίρια δεν είχαν ενταχθεί από την αρχή σε έναν ενιαίο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και κάθε ένα εκείνη την περίοδο λειτουργούσε ως μια αυτόνομη μικρή νοσοκομειακή μονάδα. Παράλληλα, το κακοτράχαλο, γεμάτο πέτρες και πουρνάρια οικόπεδο δενδροφυτεύτηκε με πεύκα και ευκάλυπτους και χάριν των ενεργειών της Σοφίας Σλήμαν επετεύχθη η μεταφορά νερού με στρατιωτικά βυτιοφόρα.

Σήμερα, τα πρώτα κτίρια του «Σωτηρία» είναι σε κακή κατάσταση, ετοιμόρροπα και εγκαταλειμμένα, αλλά με την παρουσία τους στον καταπράσινο χώρο, ανάμεσα στα σύγχρονα κτίρια στα οποία νοσηλεύονται οι ασθενείς, «μνημονεύουν» τις μαύρες εποχές του χτικιού και του θανατικού αλλά και τους ευεργέτες χάρη στους οποίους αυτά ολοκληρώθηκαν, καλύπτοντας τότε τις δαπάνες λειτουργίας τους.

Το 1910, από την ετήσια κρατική χορηγία που ορίστηκε για μια σειρά από φιλανθρωπικά ιδρύματα, το νοσοκομείο «Σωτηρία» έλαβε ένα ποσό 5.000 δρχ., το οποίο ήταν σταγόνα στον ωκεανό για την αντιμετώπιση των εξόδων του.

Από το 1919, με νομοθετικό διάταγμα της κυβέρνησης του Ελ. Βενιζέλου, τη διοίκηση του νοσοκομείου αναλαμβάνει το κράτος, καθώς το μέγεθός του ξεπερνούσε πλέον τις οικονομικές δυνατότητες της Σλήμαν, η οποία παρέμεινε έως τον θάνατό της (1932) πρόεδρος του 8μελούς Συμβουλίου. Σύμφωνα με το διάταγμα, ο κρατικός προϋπολογισμός θα πιστωνόταν ετησίως, με ποσό ύψους 800.000 δρχ. για τις λειτουργικές ανάγκες του ιδρύματος.

Ενώ η πρώτη περίοδος λειτουργίας του «Σωτηρία» άφησε άριστες μνήμες στους Αθηναίους, η δεκαετία του ’20 ήταν μια δεκαετία φρίκης. Η άφιξη 1.500.000 περίπου προσφύγων αλλά και των στρατιωτών από το μέτωπο, δημιούργησε τεράστια κοινωνικά αλλά και υγειονομικά προβλήματα στη χώρα. Το νοσοκομείο γεμίζει από πάσης φύσεως αρρώστους, όχι αναγκαστικά φυματικούς. Εκεί βρήκαν καταφύγιο και πολλοί Μικρασιάτες πρόσφυγες, άποροι και άστεγοι που έστηναν αυτοσχέδιες παράγκες γύρω από το σανατόριο, αλλά και πολλοί περιθωριακοί τύποι.

Το νοσοκομείο μετατράπηκε σε γκέτο και καταγράφηκε στη συλλογική συνείδηση ως τόπος μαρτυρίου (λόγω της φυματίωσης), αλλά και ως τόπος διαφθοράς, πορνείας, παρανομίας, κλοπών, εμπορίου ναρκωτικών και αναρχίας. Είχε στηθεί μία δεύτερη πόλη μέσα στην πόλη της Αθήνας. Από περιγραφές των ασθενών διαπιστώνεται ότι κυριαρχούσαν εικόνες εξαθλίωσης και το «Σωτηρία» συχνά αποκαλούνταν «πεθαμενατζίδικο». Το άκουσμα και μόνο του ονόματός του προκαλούσε τρόμο. Οι φυματικοί δεν άργησαν να οργανωθούν, απαιτώντας καλύτερες συνθήκες, καταγγέλλοντας δε τη διεύθυνση και το προσωπικό για αυθαιρεσίες.

Η πρώτη εξέγερση ξεσπά το 1921, ενώ ακολούθησαν άλλες το 1925, 1929, 1931, με την αστυνομία να τις καταστέλλει με αγριότητα.

Το νοσοκομείο Σωτηρία μετατρέπεται σε Νομικό πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου

Η σοβαρότητα της αρρώστιας δεν απέτρεπε τους ασθενείς από το ν’ ασχολούνται με τα πολιτικά, να διαφωνούν, να χωρίζονται σε στρατόπεδα ανάλογα με τις πολιτικές τους πεποιθήσεις, όπως συνέβη κατά την περίοδο της Κατοχής, τότε που το νοσοκομείο έγινε ορμητήριο του αντιστασιακού αγώνα, ενώ αργότερα μετατράπηκε σε τόπο εκτελέσεων και φυλακή για τους αριστερούς.

Από τη «Σωτηρία» έγινε το 1943 η θρυλική απόδραση των 56 Ακροναυπλιωτών κομμουνιστών (πολιτικοί κρατούμενοι από την εποχή του Μεταξά, τους οποίους αντί να ελευθερώσουν όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν τη χώρα, τους παρέδωσαν σ’ αυτούς). Είχαν υποκριθεί ότι ήταν άρρωστοι, ώστε να μεταφερθούν από τις φυλακές της Ακροναυπλίας στις φυλακές της «Σωτηρίας», με σκοπό να οργανώσουν ένοπλο αγώνα κατά των Γερμανών. Κατάφεραν και απέδρασαν από τον υπόνομο του σανατορίου, χωρίς να γίνουν αντιληπτοί.

Το νοσοκομείο Σωτηρία την περίοδο του εμφυλίου

Την περίοδο του εμφυλίου η ένοπλη αντιπαράθεση έλαβε χώρα ακόμη και μέσα στο «Σωτηρία», ενώ στο στρατόπεδο πίσω από τον μαντρότοιχο που περιέβαλε το νοσοκομείο γινόντουσαν εκτελέσεις αντιφρονούντων. Εκτελέστηκαν συνολικά 492. Ο τελευταίος ήταν ο Νίκος Μπελογιάννης, τον Μάρτιο του 1952. Στον χώρο του νοσοκομείου υπάρχει μνημείο με τα ονόματα των αγωνιστών της εθνικής αντίστασης, που εκτελέστηκαν από τα γερμανικά στρατεύματα την περίοδο 1941-1944, καθώς και των εκτελεσμένων στο Γουδί την περίοδο 1947-1952.

Από το 1950 η κατάσταση ομαλοποιήθηκε. Η στρεπτομυκίνη, το φάρμακο για τη φυματίωση που είχε ήδη ανακαλυφθεί από το 1943, έφτασε επιτέλους και στην Ελλάδα. Ο αριθμός των νεκρών άρχισε να μειώνεται και το «Σωτηρία» βαθμιαία μεταβλήθηκε σε διαγνωστικό και θεραπευτικό κέντρου του συνόλου των νοσημάτων του αναπνευστικού, ιδρύοντας παράλληλα το πρώτο εν Ελλάδι κέντρο αντιμετώπισης της αναπνευστικής ανεπάρκειας, υπό τη διεύθυνση της κ. Σ. Μαγκριώτη, και την πρώτη Θωρακοχειρουργική Κλινική, υπό τη διεύθυνση του Ν. Τσούτη.

Σήμερα, έχοντας αφήσει πίσω τα δύσκολα χρόνια, αναγνωρίζεται ως το μεγαλύτερο πνευμονολογικό κέντρο της Ελλάδας και ως ένα από τα μεγαλύτερα της Ευρώπης, ενώ το 2020 αποτέλεσε ένα από τα κύρια κέντρα αναφοράς για ασθενείς με COVID στη χώρα μας.

Το Νοσοκομείο «Η Σωτηρία» στα 120 χρόνια της λειτουργίας του έχει περάσει από διάφορες φάσεις. Αν είχε φωνή θα μπορούσε να διηγηθεί πολλές ανθρώπινες ιστορίες, γεμάτες τρόμο, δάκρυα και πόνο. Η κάθε φάση της νεότερης ιστορίας μας καθρεφτίζεται στους χώρους του, έχοντας αφήσει πίσω ανεξίτηλα ίχνη.

→ Το Νοσοκομείο Η Σωτηρία και οι ιστορίες φυματικών που νοσηλεύτηκαν μέσα από το συγκινητικό ντοκιμαντέρ «Οι Αζήτητοι» της Μαριάννας Οικονόμου