Η 19η Μαΐου έχει οριστεί από την ελληνική Βουλή ως Ημέρα Μνήμης για τη Γενοκτονία του Ποντιακού Ελληνισμού. Στις 24 Φεβρουαρίου του 1994 το ελληνικό κοινοβούλιο ψήφισε ομόφωνα υπέρ της καθιέρωσης της συγκεκριμένης ημερομηνίας ως ημέρας μνήμης κι εμείς ανατρέχουμε σε αυτό το μαύρο κεφάλαιο της Ιστορίας.
Οι Έλληνες του Πόντου
Μετά την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, εγκαταστάθηκε στην περιοχή του Πόντου, στα βόρεια της Μικράς Ασίας, μία ορθόδοξη τουρκόφωνη κι ελληνόφωνη κοινότητα. Αν και αποτελούσαν το 40% του εκεί πληθυσμού, οι Έλληνες του Πόντου είχαν μία δυνατή παρουσία στην οικονομική ζωή της περιοχής και θεωρούνταν ισχυρή μειονότητα. Παρά το γεγονός ότι ζούσαν αποκλεισμένοι από τον εθνικό κορμό, η άλωση της Τραπεζούντας το 1461 από τους Οθωμανούς δεν κατόρθωσε να αλλοιώσει την ελληνική τους συνείδηση.
Ζώντας κυρίως στα αστικά κέντρα της περιοχής, η οικονομική τους ανάπτυξη οδήγησε σε δημογραφική και πνευματική άνοδο, με αποτέλεσμα το 1865 οι Έλληνες του Πόντου να ανέρχονται σε 265.000 ψυχές και στις αρχές του 20ου αιώνα να αγγίζουν τις 700.000. Μάλιστα, το 1860 υπήρχαν 100 σχολεία στον Πόντο, που το 1919 υπολογίζονται σε 1401, ανάμεσά τους και το περίφημο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας. Εκτός από σχολεία διέθεταν τυπογραφεία, περιοδικά, εφημερίδες, λέσχες και θέατρα.
Η άνοδος του κινήματος των Νεότουρκων
Το 1908 ήταν μια χρονιά - ορόσημο για τους λαούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αφού τότε εκδηλώθηκε και επικράτησε το κίνημα των Νεότουρκων, που έθεσε στον περιθώριο τον Σουλτάνο. Σε αυτούς του νέους στρατιωτικούς η παρακμάζουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία εναπόθεσε πολλές ελπίδες ανάκαμψης, οι οποίες ωστόσο σύντομα διαψεύστηκαν. Οι Νεότουρκοι έδειξαν το σκληρό εθνικιστικό τους πρόσωπο κι επωφελούμενοι της εμπλοκής των ευρωπαϊκών κρατών στο Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, εκπόνησαν ένα σχέδιο διωγμού των χριστιανικών πληθυσμών και εκτουρκισμού της περιοχής. Παράλληλα η εμπλοκή του ελληνικού κράτους στο Κρητικό Ζήτημα δυσχέραινε την ανάμειξή σε ακόμα ένα διπλωματικό επεισόδιο με την Τουρκία.
Η περίοδος των διωγμών, της εξορίας και των ταγμάτων εργασίας
Το 1915, ενώ όλα τα ευρωπαϊκά κράτη είχαν εμπλακεί στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Τούρκοι εκπόνησαν ένα σχέδιο εξόντωσης των χριστιανικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας. Με πρόσχημα την «ασφάλεια του κράτους» εκτοπίζουν ένα μεγάλο μέρος του ελληνικού πληθυσμού στη μικρασιατική ενδοχώρα, μέσω των λεγόμενων «ταγμάτων εργασίας» («Αμελέ Ταμπουρού»). Στα «Τάγματα Εργασίας» αναγκάζονταν να υπηρετούν οι άνδρες που δεν κατατάσσονταν στο στρατό. Δούλευαν σε λατομεία, ορυχεία και στη διάνοιξη δρόμων, κάτω από εξοντωτικές συνθήκες. Οι περισσότεροι πέθαιναν από πείνα, κακουχίες και αρρώστιες.
Αντιδρώντας στην καταπίεση των Τούρκων, τις δολοφονίες, τις εξορίες και τις πυρπολήσεις των χωριών τους, πολλοί Ελληνοπόντιοι, όπως και οι Αρμένιοι, κατέφυγαν ως αντάρτες στα βουνά.
Τον Ιούνιο του ίδιου έτους πραγματοποιήθηκε η εξορία και στη συνέχεια η σφαγή των Αρμενίων, ενώ αρχίζουν οι πρώτες βιαιοπραγίες εναντίον του ποντιακού στοιχείου. Τον Δεκέμβριο του 1916 εκπονήθηκε από τους Τούρκους στρατηγούς Εμβέρ και Ταλαάτ σχέδιο εξόντωσης του άμαχου ελληνικού πληθυσμού του Πόντου που προέβλεπε: «Άμεση εξόντωση μόνον των ανδρών των πόλεων από 16-60 ετών και γενική εξορία όλων των ανδρών και γυναικόπαιδων των χωριών στα ενδότερα της Ανατολής με πρόγραμμα σφαγής και εξόντωσης». Το πρόγραμμα ξεκίνησε 15 ημέρες αργότερα και εφαρμόστηκε κυρίως στις περιοχές της Σαμψούντας και της Πάφρας.
Η περιοχή της Τραπεζούντας, που είχε καταληφθεί τον Απρίλιο του 1916 από τον ρωσικό στρατό, κατάφερε να μην επηρεαστεί πολύ από τους διωγμούς. Όταν όμως οι Ρώσοι εγκατέλειψαν την πόλη τον Φεβρουάριο του 1918, ο μισός περίπου πληθυσμός της περιοχής εγκατέλειψε τις εστίες του και ακολούθησε τον ρωσικό στρατό κατά την υποχώρησή του. Οι περισσότεροι από τους πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στην περιοχή του Καυκάσου και των παραλίων της Γεωργίας. Οι Πόντιοι πίστεψαν ότι το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου θα έφερνε και οριστικό τέρμα στα δεινά τους, αλλά δυστυχώς δε συνέβη κάτι τέτοιο.
Η Γενοκτονία
Ο τότε πρωθυπουργός του ελληνικού κράτους, Ελευθέριος Βενιζέλος δεν ενέταξε τον Πόντο στα ελληνικά σύνορα, κυρίως λόγω της απόστασης που τον χώριζε από τον κυρίως ελληνικό κορμό. Οι Πόντιοι απέβλεπαν, τότε, στη δημιουργία μιας ομοσπονδίας με τους Αρμένιους, η οποία πράγματι υπεγράφη τον τον Ιανουάριο του 1920 από τον αρχιεπίσκοπο Τραπεζούντας, Χρύσανθο Φιλιππίδη και τον πρόεδρο των Αρμενίων, Αλέξανδρο Χατισιάν. Παρά την υπογεγραμμένη συμφωνία για τη δημιουργία Ποντοαρμενικού κράτους, η ήττα του αρμενικού στρατού από τις στρατιωτικές δυνάμεις τουΚεμάλ, τον Νοέμβριο του 1920, ανάγκασε τους Αρμενίους να συνθηκολογήσουν.
Έκτοτε και μέχρι τον Αύγουστο του 1922 ο Κεμάλ, έχοντας εκκαθαρίσει τα δευτερεύοντα μέτωπα στη Μικρά Ασία, προχώρησε ανενόχλητος στη σταδιακή εξόντωση του Ποντιακού Ελληνισμού. Στις 19 Μαΐου 1919, ο Μουσταφά Κεμάλ αποβιβάζεται στη Σαμψούντα για να ξεκινήσει τη δεύτερη και τελική φάση της Ποντιακής Γενοκτονίας, υπό την καθοδήγηση των γερμανών και σοβιετικών συμβούλων του. Οι πόλεις και τα χωριά κάηκαν, οι χωρικοί σφάχτηκαν, ατιμάστηκαν, εξορίστηκαν ή έφευγαν ομαδικά στα δάση και στα βουνά. Όσοι άνδρες συλλαμβάνονταν προωθούνταν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Οι Τούρκοι εκτόπιζαν και εξόριζαν τους Έλληνες μέσα στην βαρύτερη κακοκαιρία, χωρίς να τους επιτρέψουν να παραλάβουν ούτε τρόφιμα, ούτε στρώματα. Τα κυβερνητικά όργανα που συνόδευαν τους εκτοπιζόμενους δεν επέτρεπαν στα θύματά τους να σταθμεύουν σε κατοικημένα μέρη, αλλά μόνο σε μέρη έρημα και εκτεθειμένα στις χειμερινές συνθήκες.
Ο σκοπός ήταν διπλός: πρώτα να μην μπορούν να στεγασθούν και έπειτα να μην μπορούν να αγοράσουν τρόφιμα. «Δεν επέτρεπαν για κανένα λόγο να δώσουν βοήθεια στους γέρους γονείς ή στα ανήλικα παιδιά και στους αρρώστους, οι οποίοι εγκαταλείπονταν στα φαράγγια και στα δάση και πέθαιναν από την πείνα ή αποτελειώνονταν από την λόγχη των Τούρκων. Σε διάφορα μέρη της χώρας ιδρύθηκαν λουτρώνες δήθεν για στρατιωτικούς λόγους. Τα κυβερνητικά και αστυνομικά όργανα που οδηγούσαν τους μετατοπιζόμενους, τους εξανάγκαζαν για λόγους δήθεν υγιεινής να λουστούν. Έβαζαν κατά εκατοντάδες άνδρες, γυναίκες και παιδιά στα λουτρά, γυμνούς με θερμοκρασία 40 βαθμών. Όταν έβγαιναν από το λουτρό, τους εξανάγκαζαν να παρατάσσονται στο χιόνι και με θερμοκρασία κάτω του μηδενός και να περιμένουν επίσκεψη του αστυνόμου για καταμέτρηση, ο οποίος ποτέ δεν ερχόταν πριν από μία ώρα. Έπειτα άλλη μία ώρα περίμεναν το γιατρό για ιατρική επιθεώρηση. Κατά την επιθεώρηση χαρακτηρίζονταν άρρωστοι οι νεώτεροι και υγιέστεροι, οι οποίοι θανατώνονταν κατά την αποστολή στο νοσοκομείο».
Ο απολογισμός των θυμάτων
Υπολογίζεται ότι στο διάστημα 1914-1922 εξοντώθηκαν περίπου 200.000 Πόντιοι. Μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922 οι Ελληνοπόντιοι που έχασαν τη ζωή τους ξεπέρασαν τους 200.000, ενώ κάποιοι ιστορικοί ανεβάζουν τον αριθμό τους στις 350.000. Όσοι γλίτωσαν από το τουρκικό σπαθί κατέφυγαν ως πρόσφυγες στη Νότια Ρωσία, ενώ γύρω στις 400.000 ήλθαν στην Ελλάδα. Με τις γνώσεις και το έργο τους συνεισέφεραν τα μέγιστα στην ανόρθωση του ελληνικού κράτους και άλλαξαν τις πληθυσμιακές ισορροπίες στη Βόρειο Ελλάδα.
Σύμφωνα με τον αρχιμανδρίτη, Πανάρετο Τοπαλίδη, οι Νεότουρκοι με τα σκληρά μέτρα που έλαβαν εναντίον των Ελλήνων του Πόντου εξόντωσαν κατά την περίοδο 1914-1918, 170.576 Ποντίους και κατά την περίοδο 1918-1922, 119.122. Ο αριθμός ανέρχεται συνολικά σε 289.698 Ποντίους, δηλαδή ποσοστό 41,56% σε σύνολο 697.000 Ελλήνων κατοίκων. Κατά τον Γ.Βαλαβάνη, οι απώλειες των Ποντίων σύμφωνα με τη Μαύρη Βίβλο του Κεντρικού Συμβουλίου των Ποντίων στην Αθήνα ανέρχονται σε 303.238 ως το 1922, και 353.000 ως το Μάρτιο του 1924, ποσοστό που ξεπερνάει το 50% του ολικού πληθυσμού των Ελλήνων του Πόντου.
Οι περισσότερες πληροφορίες του άρθρου βασίστηκαν σε αποσπάσματα από το βιβλίο «Έλληνες του Πόντου» του καθηγητή Σύγχρονης Ιστορίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Βλάση Αγτζίδη.
Περισσότερες πληροφορίες για τον απολογισμό των θυμάτων εδώ.
Περισσότερες πληροφορίες για τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου εδώ.
20°
