Οι ελληνολιβυκές διαφορές με επίκεντρο την εκατέρωθεν Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ)
Στην περίπτωση της Λιβύης, οι εγγύτερες ακτές της οποίας απέχουν από την Κρήτη 162 ναυτικά μίλια (260 χλμ.), η χώρα μας αντιμετωπίζει σοβαρά διπλωματικά διλήμματα που απορρέουν από την έλλειψη αδιαμφισβήτητης κεντρικής εξουσίας στη χώρα αυτή των επτά εκατομμυρίων κατοίκων, έλλειψη που προσφέρει έδαφος για ποικίλες ξένες επιρροές και παρεμβάσεις. Από το 2014, η Λιβύη είναι μοιρασμένη ανάμεσα σε δύο αντίπαλες «κυβερνήσεις»: (α) την Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, με έδρα την Τρίπολη και (β) την Κυβέρνηση Εθνικής Σταθερότητας, με έδρα διαδοχικά τη Βεγγάζη, το Τομπρούκ και τη Σίρτη.
Η κυβέρνηση της Τρίπολης κατέχει την έδρα της Λιβύης στον ΟΗΕ, αντλεί νομιμοποίηση από το εν μέρει εκλεγμένο και «νεκραναστημένο» Γενικό Εθνικό Κογκρέσο του 2012 και ενισχύεται από χώρες όπως η Τουρκία, η Αλγερία, το Κατάρ, το Πακιστάν. Η Ιταλία, επίσης, διατηρεί «σχέσεις εργασίας» με την κυβέρνηση αυτή.
Η κυβέρνηση της Σίρτης εκπροσωπεί τη Βουλή των Αντιπροσώπων που εκλέχτηκε το 2014 σε συνθήκες διόλου ομαλές. Ελέγχεται από τον Λιβυκό Εθνικό Στρατό του στρατηγού Καλίφα Χαφτάρ, ο οποίος είναι ο ισχυρός άνδρας στην περιοχή αυτή. Ενισχύεται από την Αίγυπτο, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, τη Σαουδική Αραβία αλλά και τη Ρωσία.
Η τελευταία σοβαρή ένοπλη σύγκρουση μεταξύ των δύο «κυβερνήσεων» σημειώθηκε τον Αύγουστο του 2022. Χάρη στην επέμβαση της Τουρκίας και την εμπλοκή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η απόπειρα της κυβέρνησης της Σίρτης να καταλάβει την Τρίπολη απέτυχε. Έκτοτε, η μεν κυβέρνηση της Σίρτης ελέγχει περίπου τα δύο τρίτα της χώρας, στερείται όμως διεθνούς αναγνώρισης, η δε κυβέρνηση της Τρίπολης έχει διεθνή αναγνώριση, αλλά υποφέρει από εσωτερικές έριδες. Η δολοφονία, τον περασμένο Μάιο, του αρχηγού μιας ισχυρής πολιτοφυλακής πυροδότησε συγκρούσεις που εξακολουθούν να απειλούν τη σταθερότητά της.
Από την εποχή της πτώσης του καθεστώτος Καντάφι το 2011, στη Λιβύη εξελίσσεται διαμεσολάβηση του ΟΗΕ (UNSMIL) με στόχο τη συμφιλίωση των δύο αντιμαχόμενων φατριών, τη διεξαγωγή εκλογών και την αποκατάσταση της ενότητας του κράτους. Η προσπάθεια αυτή εξακολουθεί να προσκρούει στις αντιτιθέμενες βλέψεις των κυβερνήσεων Τρίπολης και Σίρτης.
Παρά τη μακρόχρονη έλλειψη κεντρικής εξουσίας, η Λιβύη παραμένει στην πρώτη εικοσάδα πετρελαιοπαραγωγών χωρών. Σήμερα η ημερήσια παραγωγή αγγίζει τα 1,23 εκατομμύρια βαρέλια (από 1,6 εκατομμύρια τις παραμονές της ανατροπής Καντάφι), με δυνατότητα να φτάσει μέχρι και τα 2 εκατομμύρια. Η κυβέρνηση της Σίρτης ελέγχει τα σημαντικότερα σημεία παραγωγής και το 60-70% των εξαγωγών πετρελαίου.
Το Μνημόνιο αυτό ξεσήκωσε αντιδράσεις σε Ελλάδα, Αίγυπτο και Κύπρο, για τρεις κυρίως λόγους: (α) Εξαφανίζει την επήρεια ελληνικών νησιών (Κρήτης, Κάσου, Καρπάθου και Ρόδου), τα οποία, σύμφωνα με τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), διαθέτουν μεταξύ άλλων υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ. Επομένως, παραβιάζει την UNCLOS, συμβαλλόμενο μέρος της οποίας είναι η Λιβύη, σε αντίθεση με την Τουρκία. (β) Καθορίζει τις εκατέρωθεν ΑΟΖ κατά τρόπο που παραβιάζει τις αντίστοιχες ζώνες, τις οποίες διεκδικούν η Ελλάδα και η Αίγυπτος. (γ) Υπογράφηκε από μια μεταβατική λιβυκή κυβέρνηση με αμφισβητούμενη αρμοδιότητα να συνάπτει διεθνείς συνθήκες.
Το τουρκολιβυκό Μνημόνιο πιθανότατα επιτάχυνε αντίστοιχες κινήσεις της Αθήνας προς την κατεύθυνση δύο θαλάσσιων γειτόνων της χώρας μας. Στις 6 Αυγούστου 2020, οι κυβερνήσεις της Ελλάδας και της Αιγύπτου υπέγραψαν συμφωνία για την οριοθέτηση των εκατέρωθεν ΑΟΖ. Πρόκειται για τμηματική οριοθέτηση μεταξύ της νοτιοανατολικής Κρήτης και της Ρόδου, αφενός, και της έναντι κείμενης αιγυπτιακής ακτής, αφετέρου. Στο μέτρο αυτό, τέμνει τη «διαγώνια» χάραξη ΑΟΖ του τουρκολιβυκού Μνημονίου.
Δύο μήνες νωρίτερα, στις 8 Ιουνίου 2020, οι κυβερνήσεις της Ελλάδας και της Ιταλίας είχαν επίσης συνάψει συμφωνία για την οριοθέτηση των εκατέρωθεν ΑΟΖ στο Ιόνιο. Η συμφωνία αυτή καλύπτει τη θαλάσσια περιοχή μεταξύ των δύο χωρών, κατά μήκος μιας γραμμής που ξεκινά νοτιότερα από το σημείο συνάντησης των ζωνών τους με την εικαζόμενη αντίστοιχη της Αλβανίας και καταλήγει βορειότερα από την εικαζόμενη αντίστοιχη της Λιβύης.
Σύμφωνα με την UNCLOS, στον μη οριοθετημένο χώρο μεταξύ των ΑΟΖ με Ιταλία και Αίγυπτο, η Ελλάδα μπορεί να ασκήσει τα δικαιώματά της, σε έκταση που εκτείνεται μέχρι τη μέση γραμμή ανάμεσα στις δικές της ακτές και τις ακτές του απέναντι παράκτιου κράτους (δηλαδή της Λιβύης). Αυτό έπραξε η Ελλάδα, με την πρόσφατα δημοσιευμένη διεθνή πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος για την παραχώρηση αδειών έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων σε θαλάσσιες περιοχές νότια της Κρήτης και της Πελοποννήσου. Βασικός ενδιαφερόμενος η αμερικανική Chevron.
Σήμερα, η κυβέρνηση της Τρίπολης ισχυρίζεται ότι οι περιοχές αυτές επικαλύπτονται με τη λιβυκή ΑΟΖ, όπως αυτή εκτείνεται λοξά στα νότια της Κρήτης. Από τη στιγμή που η ελληνική πρωτοβουλία δεν ξεπερνά τη μέση γραμμή, η αντίρρηση αυτή δεν βρίσκει έρεισμα στο συμβατικό Δίκαιο της Θάλασσας. Επιπλέον, στην περιοχή που ελέγχει η κυβέρνηση της Σίρτης, τόσο η Βουλή των Αντιπροσώπων όσο και το περιφερειακό Εφετείο της Ανατολικής Λιβύης έχουν κηρύξει άκυρο το τουρκολιβυκό Μνημόνιο. Η νεότερη εξέλιξη είναι ότι η Βουλή των Αντιπροσώπων έχει συστήσει τεχνική επιτροπή για να «θεραπεύσει» την ακυρότητα του Μνημονίου στο μέλλον.
Όλα αυτά συνιστούν ένα ιδιαίτερα ολισθηρό έδαφος, πάνω στο οποίο η ελληνική διπλωματία καλείται να ισορροπήσει παρά τις ισχυρές στηρίξεις της στο Διεθνές Δίκαιο. Διότι στον κόσμο των κρατών, εκτός από το «ευχέλαιο» του Δικαίου, καλό είναι να κρατάς και μια «γάτα».
29°
