Αποτυχίες «Κάθε μέρα τις βρίσκω μπροστά μου. Οπότε, τις σκέφτομαι συνέχεια. Και με άγχος και με διάθεση διόρθωσης. Για το φεστιβάλ, για παράδειγμα, όταν σκέφτομαι τι πήγε και τι δεν πήγε καλά, περισσότερο με απασχολεί τι δεν πήγε καλά. Σε προσωπικό επίπεδο, οι αποτυχίες μου είναι πάρα πολλές. Έχω μία ταύτιση της προσωπικής και της επαγγελματικής μου ζωής. Μου είναι δύσκολο να τα διαχωρίσω. Αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί ως αποτυχία από ορισμένους. Για μένα δεν είναι. Αλλιώς θα είχα δρομολογήσει διαφορετικά τα πράγματα».
Βαριέμαι «Όταν ξέρω ότι κάτι θα το βαρεθώ, το αποφεύγω. Βαριέμαι θανάσιμα τη βαρεμάρα».
Γεννήθηκα «Στην Αθήνα το 1950. Όλες οι ωραίες εικόνες που θυμάμαι από την παιδική μου ηλικία έχουν σχέση με τη θάλασσα. Το πρώτο μου μπάνιο, σε ηλικία 3-4 ετών, ήταν στο Ελληνικό όπου με πήγε ο παππούς μου, τον οποίο αγαπούσα πάρα πολύ. Πάντα η θάλασσα είναι στο μυαλό μου. Είναι δύσκολο να είσαι Έλληνας –εκτός αν είσαι από κάποιο βουνό– και να μην έχεις μνήμες από τη θάλασσα. Πολλοί μου λένε “πώς αντέχεις στη Γαλλία χωρίς θάλασσα;”. Μα εκεί δεν έχει θάλασσα και δεν τη σκέφτομαι. Πώς αντέχω στην Ελλάδα χωρίς θάλασσα, να λέτε. Πάω στην Επίδαυρο για δουλειά και δεν προλαβαίνω ούτε τα πόδια μου να βουτήξω στο νερό. Όταν όμως καταφέρω να ξεκλέψω κάποια λεπτά για ένα μπάνιο, ε, τότε είναι Παράδεισος».
Γήρας «Καθόλου δεν με τρομάζει η ιδέα. Το σκέφτομαι μερικές φορές όταν βλέπω ανθρώπους άρρωστους που χρειάζεται να οργανώσουν διαφορετικά τη ζωή τους. Πάντως, έχω μεγάλη τρυφερότητα για τους ηλικιωμένους ανθρώπους».
Δήθεν «Μια λέξη που έχει μεγάλη σχέση με την ελληνική κοινωνία. Κυκλοφορώντας στην Ελλάδα βλέπεις όλα αυτά τα πολυτελή αυτοκίνητα στους δρόμους και λες “πού βρίσκομαι; Στην Ελβετία; Στο Λας Βέγκας;”. Το δήθεν είναι μία από τις αιτίες που βρισκόμαστε στη σημερινή κατάσταση. Εδώ και πολλά χρόνια ζούσαμε και καμωνόμασταν πως είμαστε πλούσιοι. Και μια ωραία πρωία καταλάβαμε ότι δεν είμαστε. Το ίδιο ισχύει και στις τέχνες. Το δήθεν, το καλλιτεχνίζον, ο έχων ψηλά τον αμανέ. Και φυσικά, αυτή η στάση έχει σχέση με την κουλτούρα μας, το παρελθόν μας, το ότι χάσαμε το Διαφωτισμό και την Αναγέννηση, το ότι προσπαθούμε να αγκιστρωθούμε υπέρ το δέον από το ένδοξο παρελθόν μας».
Ελλάδα «Μεγάλο κεφάλαιο για μένα. Έφυγα 17 ετών για το εξωτερικό κι εκεί έμεινα επί 42 χρόνια, οπότε ούτε που μου πέρναγε από το μυαλό να επιστρέψω σε πιο μόνιμη βάση. Βέβαια, ποτέ δεν έχασα την επαφή μου με την Ελλάδα καθώς ερχόμουν σχεδόν κάθε μήνα για να δω τη μητέρα μου. Επίσης, χωρίς να το επιδιώξω, είχα βρει μια σχέση με την εκτός Ελλάδας Ελλάδα, δηλαδή με τους Έλληνες του εξωτερικού, ακόμα και στην πιο απομακρυσμένη γωνιά του κόσμου. Ανθρώπους που χωρίς να έχουν επισκεφτεί ποτέ τη χώρα των παππούδων τους, μιλούσαν τη γλώσσα τους και ακολουθούσαν τις παραδόσεις τους».
Επίδαυρος «Σε αντίθεση με αυτό που πιστεύουν οι περισσότεροι, το φεστιβάλ εν γένει χάνει χρήματα στην Επίδαυρο. Σπανιότατα παραστάσεις γεμίζουν κόσμο και βγάζουν τα έξοδά τους ενώ παράλληλα υπάρχει μία εν μέρει εθνικοκεντρική προσέγγιση, την οποία δεν συμμερίζομαι. Η Επίδαυρος είναι ένα καταπληκτικό αρχαίο θέατρο κι όποιος έχει ταλέντο, είτε είναι Γιαπωνέζος είτε Κινέζος, έχει δικαίωμα να παρουσιάσει τη δουλειά του. Οι μετακλήσεις καλλιτεχνών στην Επίδαυρο αποδεικνύουν ότι ο πολιτισμός άρχισε εδώ και πήγε στην Ιαπωνία και στην Κίνα κι όχι το αντίθετο. Δηλαδή, το ότι έρχεται ο Μπέκετ στην Επίδαυρο, για μένα είναι σα να βγάζει ο Μπέκετ το καπέλο του στον Σοφοκλή».
Ζορίζομαι «Με τα ταξίδια στο αεροπλάνο. Κάθε βδομάδα είμαι στον αέρα. Οπότε, πια, είτε κοιμάμαι είτε διαβάζω για να μην αισθάνομαι ότι χάνω το χρόνο μου. Οτιδήποτε άλλο με ζορίζει, μάλλον φροντίζω και το αποφεύγω».
Θάνατος «Δεν τον πολυσκέφτομαι. Όχι ακόμα, τουλάχιστον. Μόνο όταν διαβάζω κάτι σχετικό. Όπως τις προάλλες που διάβαζα ότι επιτρέπεται η ευθανασία στην Ελβετία κι όχι στη Γαλλία και σκέφτηκα ότι αν αρρωστήσω βαριά, θα πάω στην Ελβετία για τα περαιτέρω».
Ισορροπία «Οι ισορροπίες πρέπει σίγουρα να τηρούνται. Η πίστη μου, όμως, στην τήρηση αυτών των ισορροπιών μού έφερε κάποια προβλήματα με πολλούς ανθρώπους που θεωρούσαν πως είχαν de facto δικαιώματα στο φεστιβάλ κι εγώ τους είπα ότι κανείς δεν έχει τέτοιου είδους δικαιώματα. Οπότε, πώς τηρούνται οι ισορροπίες; Βάζω μία απ’ όλα για να είναι όλοι ευχαριστημένοι ή δίνω προβάδισμα σε κάποιους πολύ καλούς αποκλείοντας ή μειώνοντας τη συμμετοχή άλλων, λιγότερο καλών;».
Μοναχικότητα «Μπορώ να πω ότι πια την επιδιώκω τη μοναξιά. Δηλαδή, μου αρέσει να περπατάω πολύ. Σε όλες τις πόλεις που επισκέπτομαι συχνά, ξέρω πού πηγαίνω για περπάτημα και το απολαμβάνω πάρα πολύ γιατί σκέφτομαι, τραγουδάω, χαζεύω τα δέντρα, τον ουρανό. Αισθάνομαι, με άλλα λόγια, σαν παιδάκι».
Μετανάστες «Έχουν αγριέψει τα πράγματα τον τελευταίο καιρό στην Ελλάδα. Είχα πάντα την εντύπωση –ίσως γιατί μεγάλωσα σε μια Ελλάδα χωρίς μετανάστες– ότι είμαστε ανοιχτόμυαλοι, φιλόξενοι και με ανοιχτή την αγκαλιά μας στον Ξένο. Προφανώς, έχουν συμβεί πράγματα που δεν έχω ζήσει και έχουν σχέση με την οικονομική κατάσταση της χώρας και ώθησαν κάποιους να μη θέλουν τους μετανάστες εδώ. Εγώ δεν μπορώ να το καταλάβω, γιατί κι εγώ μετανάστης πήγα στη Γαλλία και συνεχώς βλέπω μετανάστες γύρω μου εκεί. Τελικά, και στην Ελλάδα και στη Γαλλία μετανάστης είμαι και παράλληλα και στις δύο χώρες νιώθω σα στο σπίτι μου. Πάντως, έχω κρατήσει το ελληνικό διαβατήριο παρόλο που μου έχει προταθεί να πάρω τη γαλλική υπηκοότητα. Μάλλον για συναισθηματικούς λόγους».
Όνειρα «Δεν ξέρω αν βλέπω πολύ συχνά όνειρα. Μάλλον δεν τα θυμάμαι. Επίσης, δεν θυμάμαι να έχω τρομάξει τη νύχτα με εφιάλτες. Ίσως γιατί δεν κοιμάμαι βαθιά».
Πολιτικοί «Τα τελευταία 30 χρόνια άλλαξαν πολλά πράγματα στην Ελλάδα πολύ γρήγορα. Μέσα σε αυτή την τόσο γρήγορη αλλαγή δεδομένων, σε όλους τους τομείς της ζωής, μάλλον δυσκολευτήκαμε να προσαρμοστούμε, πολιτικοί και πολίτες ομοίως. Ίσως οι πολιτικοί έχουν μεγαλύτερη ευθύνη από τους πολίτες, πλην όμως οι πολίτες τους ψήφισαν, τους έσπρωξαν να είναι αυτό που είναι, ζητώντας συνέχεια ρουσφέτια κι εξυπηρετήσεις. Και οι πολιτικοί ανταπέδωσαν τις χάρες για να διατηρήσουν την πελατεία τους. Τις προάλλες χάρηκα πολύ με όλες αυτές τις ειρηνικές συγκεντρώσεις στο Σύνταγμα και πήγα να δω τι συμβαίνει. Μέχρι που άκουσα “Εξω η Βουλή”, “Εξω οι κυβερνήσεις”. Και μετά, τι; Θα έχουμε μια ακυβέρνητη χώρα. Μην πάμε σε ακραίες καταστάσεις. Γιατί μετά την ακυβερνησία, υπάρχει η δικτατορία. Τα πράγματα δεν είναι εύκολα, αλλά κυρίως δεν είναι μονοσήμαντα».
Ρήξη «Καθόλου δεν φοβάμαι να έρθω σε ρήξη με κάποιον. Η ψευδής, πολλές φορές, εντύπωση ότι τα πάντα είναι μια χαρά δημιουργεί στρεβλές καταστάσεις. Ενώ, αν πούμε “τελείωσε, δεν πάει άλλο”, μπορεί μετά να γίνει μια νέα αρχή».
Ταξίδι «Δεν θυμάμαι ποια ήταν η τελευταία φορά που ταξίδεψα για αναψυχή. Πάντως ακόμα θυμάμαι τα ταξίδια μου στην Κίνα και την Ιαπωνία, την επαφή με εντελώς διαφορετικούς πολιτισμούς. Γιατί για μένα τα ταξίδια δεν είναι τα τοπία, αλλά οι άνθρωποι και ο πολιτισμός που έχουν δημιουργήσει σε ένα γεωγραφικό μέρος».
Φόβοι «Αποφεύγω μια κατάσταση αν ξέρω ότι θα με φοβίσει. Είχα πάει με φίλους που θα κινηματογραφούσαν κάτι καρχαρίες. Ε, δεν βούτηξα μαζί τους στη θάλασσα. Τους είπα ότι θα έβλεπα την εμπειρία τους στο φιλμ και κάθισα στον ήλιο. Επίσης, μεταφυσικούς φόβους δεν έχω. Μια μέρα όλοι θα πεθάνουμε, έτσι δεν είναι; Όμως, να, φοβάμαι για το πώς θα εξελιχθεί η κατάσταση στην Ελλάδα. Γιατί κανείς κυριολεκτικά δεν ξέρει τι μέλλει γενέσθαι».
Χρήματα «Όσον αφορά τη δική μου τσέπη, είμαι τελείως σπάταλος. Ποτέ δεν πρόσεξα τα χρήματα. Ως καλλιτεχνικός διευθυντής δύο φεστιβάλ σε Ελλάδα και Γαλλία, λειτουργώ εντελώς διαφορετικά».
Ψέματα «Άμα παίζω, μπορεί και να πω για πλάκα κανένα ψεματάκι. Αλλιώς, μπα, τα αποφεύγω. Γιατί τα ψέματα χρειάζονται στρατηγική κι εγώ βαριέμαι».
Ωρίμανση «Δεν ξέρω καν αν έχω μπει στον κόσμο της ωρίμανσης και των ενηλίκων. Δεν ξέρω αν ωριμάζουμε, ή αν ωριμάζουμε όταν νομίζουμε ότι ωριμάζουμε. Υπάρχουν διάφοροι τύποι που το παίζουν σοβαροί αλλά εγώ τους θεωρώ μπούληδες κι άλλοι πιο ανάλαφροι που για μένα είναι σοβαροί».
15°
