Παρουσίαση του βιβλίου «Η δημοκρατία στην Αμερική» του Αλεξίς ντε Τοκβίλ, στο οποίο ανέλυε το νομοθετικό και διοικητικό σύστημα των ΗΠΑ (εκδ. Στοχαστής).
Ο Αλεξίς ντε Τοκβίλ (1805-1859) ήταν από τους πρώτους που έκανε το ταξίδι: πήρε το πλοίο από τη Χάβρη και ένα μήνα αργότερα έφτασε στο Νιούπορτ του Ρόουντ Άιλαντ· στον «Νέο Κόσμο». Η επόμενη στάση του ήταν η πόλη της Νέας Υόρκης και στη συνέχεια οι μικρότερες πόλεις της πολιτείας μέχρι το Μπάφαλο στα σύνορα με τον Καναδά. Ύστερα, κατευθύνθηκε προς τα μεσοδυτικά, στην Πενσυλβάνια, στο Οχάιο, στο Μίσιγκαν και στο Γουισκόνσιν. Και προτού εισχωρήσει στη βαθιά Αμερική ―στο Κεντάκυ, στο Τεννεσσή, στη Λουιζιάνα― ο «Νέος Κόσμος» τού είχε φανερωθεί.
Ο Τοκβίλ ήταν ένας νεαρός Γάλλος σε αναζήτηση του κόσμου, παλιού και νέου: καταγράφοντας τις εντυπώσεις του από αμερικανικό ταξίδι θεμελίωσε την ευρωπαϊκή οπτική για τις ΗΠΑ, ξεκίνησε τρόπον τινά έναν ευρωατλαντικό διάλογο. Σήμερα, το έργο του «Η Δημοκρατία στην Αμερική» θεωρείται, εκτός από μαρτυρία για την πρώιμη αμερικανική δημοκρατία, μια από τις πρώτες πραγματείες στην κοινωνιολογία και στην πολιτική επιστήμη, καθώς δίνει πολλές πληροφορίες για την Αμερική, για την πρόσληψή της από τους Ευρωπαίους, ιδιαίτερα από τους φιλελευθέρους, που αν και υπέρμαχοι του κοινοβουλευτισμού, ανησυχούσαν για στις ακρότητες της δημοκρατίας.
Το αμερικανικό ταξίδι δεν ήταν η πρώτη εξόρμηση του Τοκβίλ στον κόσμο: όταν φοιτούσε στη Νομική στο Παρίσι επισκέφτηκε την Ιταλία και τη Σικελία ―και μετά την Αμερική ταξίδεψε στη «βιομηχανική» Αγγλία, στην Ιρλανδία και στην Αλγερία περιγράφοντας με τη χαρακτηριστική του οξυδέρκεια την κατάσταση στην καθεμιά από αυτές τις χώρες. Αφού γνώρισε τον Γκυστάβ ντε Μπωμόν, το 1831 αναχώρησαν μαζί για τις ΗΠΑ με σκοπό να μελετήσουν το αμερικανικό σωφρονιστικό σύστημα. Η Γαλλία διένυε την εποχή της Ιουλιανής Μοναρχίας (που τελείωσε με τις εξεγέρσεις του 1848) και καθώς ο Τοκβίλ δεν πρόσκειτο ούτε στην Αριστερά ούτε στη Δεξιά, αναζητούσε δικαιολογίες για να εγκαταλείψει τη χώρα του. Αλλά, αν και η δικαιολογία ήταν η ενημέρωση γύρω από τις αμερικανικές φυλακές το ταξίδι του πήρε ευρύτερες διαστάσεις και διήρκεσε εννέα μήνες.
Στο «Η δημοκρατία στην Αμερική» ―εκδόθηκε το 1835-40― ο Τοκβίλ ανέλυε το νομοθετικό και διοικητικό σύστημα των ΗΠΑ, την επιρροή που ασκούν οι πολιτικοί και κοινωνικοί θεσμοί στις συνήθειες και στις μορφές συμπεριφοράς των των πολιτών. Παραλλήλως, κατέγραφε τις ιδιαιτερότητες και την πολυμορφία της αμερικανικής εμπειρίας: από την περιοχή της Νέας Αγγλίας ―έμεινε για λίγο καιρό στη Μασαχουσέτη και στο Κοννέτικατ― όπου δεν υπήρχε δουλεία, μέχρι τον Νότο, την Τζόρτζια, το Τεννεσσή και τη Λουιζιάνα, όπου όλα, όχι μόνο το στίγμα της δουλείας, ήταν διαφορετικά. Ο Τοκβίλ συμπέρανε πως η προστασία της δημοκρατίας, η αποφυγή της τυραννίας της πλειοψηφίας και της κοινής γνώμης, δηλαδή η πολιτική ελευθερία διασφαλίζεται μέσω της αυτοδιοίκησης των τοπικών κοινοτήτων, της ενεργού συμμετοχής των πολιτών στα κοινά, της ελευθεροτυπίας και της οργάνωσης της δικαιοσύνης με το σύστημα των δικαστηρίων των ενόρκων. Ωστόσο, τόνιζε ότι «η επιβολή της κοινής γνώμης μπορεί να είναι εξίσου καταπιεστική όσο οι διαταγές ενός δυνάστη»: σήμερα η προειδοποίηση αντηχεί εκκωφαντικά.
Να τι έγραφε πάνω-κάτω στο βιβλίο του: στις Ηνωµένες Πολιτείες, η πλειοψηφία κυβερνά εν ονόµατι του λαού, όπως συµβαίνει σε όλες τις χώρες στις οποίες ο λαός είναι ο ύπατος άρχων. Την πλειοψηφία απαρτίζουν φιλειρηνικοί πολίτες, οι οποίοι είτε από κλίση, είτε από συμφέρον, αποσκοπούν ειλικρινά στην ευημερία της χώρας τους. Αλλά περιβάλλονται από την ατέρμονη αναταραχή των πολιτικών κομμάτων που προσπαθούν να επιτύχουν τη συνεργασία και τη στήριξή τους. Σχετικά με την ύπαρξη αυτών των κομμάτων, πρέπει να κάνουμε µια διάκριση. Μερικές χώρες είναι τόσο µεγάλες, ώστε οι διάφοροι πληθυσμοί που τις κατοικούν, αν και ενωμένοι υπό την ίδια κυβέρνηση, έχουν αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα. Ενδέχεται, συνεπώς, να βρίσκονται σε συνεχή αντιπαράθεση. Σε αυτή την περίπτωση, οι διάφορες μερίδες του λαού μπορούν να θεωρηθούν μάλλον σαν χωριστά έθνη παρά σαν χωριστά κόμματα· αν ξεσπάσει εµφύλιος πόλεμος, η διαμάχη διεξάγεται ανάμεσα σε δυο αντίπαλες πολιτείες, όχι ανάμεσα σε δυο αντίπαλες φατρίες στο εσωτερικό της ίδιας πολιτείας. Αλλά όταν οι πολίτες έχουν διαφορετικές γνώμες σε θέματα που αφορούν ολόκληρη τη χώρα (όπως π.χ. οι αρχές στις οποίες βασίζεται η διακυβέρνηση), προκύπτουν ορισμένες διαφοροποιήσεις, τις οποίες, πολύ σωστά, ονοµάζουμε «κόμματα». Τα κόμματα είναι αναγκαίο κακό στα ελεύθερα καθεστώτα, αλλά έχουν πάντοτε τον ίδιο χαρακτήρα και τις ίδιες ροπές. Στην Αμερική υπήρξαν πολλά µεγάλα κόμματα που δεν υπάρχουν πια, ενώ, αν και η ευημερία αυξήθηκε, η ηθική της στάθμη µειώθηκε. Όταν τελείωσε ο πόλεμος της ανεξαρτησίας και επρόκειτο να τεθούν τα θεμέλια της νέας διακυβέρνησης, το έθνος ήταν διαιρεμένο ανάμεσα σε δύο απόψεις τόσο παλιές όσο και ο ίδιος ο κόσμος και τις οποίες συναντάμε υπό διάφορες μορφές και ονομασίες σε όλες τις ελεύθερες κοινωνίες. Η μία έτεινε στον περιορισμό και η άλλη στην απειροεπέκταση της εξουσίας του λαού. Στην Αµερική η σύγκρουση ανάμεσα στις δύο αυτές απόψεις δεν έφτασε στην έκρηξη της βίας που έχουµε δει σε άλλες χώρες. Αµφότερα τα κόμματα στην Αµερική σμφώνησαν στα περισσότερα βασικά σηµεία: έτσι, δεν χρειάστηκε να καταλυθεί το σύνταγμα, ή να ανατραπεί η κοινωνική δομή.
Η εικόνα του Τοκβίλ για την Αμερική καταδεικνύει το πώς το σήμερα είναι η συνέχεια του χθες, αν και το «αμερικανικό χωνευτήρι» του Τοκβίλ δεν είναι πια «χωνευτήρι» και τα δημογραφικά δεδομένα έχουν αλλάξει ριζικά. Στον πρώτο τόμο ο Τοκβίλ περιέγραφε το καθεστώς έτσι όπως το διαμόρφωσαν οι Ιδρυτές Πατέρες, οι συντάκτες του αμερικανικού συντάγματος και της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας. Στον δεύτερο τόµο επεσήμαινε τις διαφορές του αμερικανικού πολιτεύματος από τα ευρωπαϊκά καθεστώτα της εποχής του και αναρωτιόταν για τους κινδύνους της «τυραννίας της πλειοψηφίας». Στην πραγματικότητα, επικεντρωνόταν στην επίδραση που ασκεί η δημοκρατία στην πολιτική κοινωνία, δηλαδή στα ήθη, στις ιδέες, στην πνευματική ζωή, ενώ συγχρόνως εξέταζε τους κινδύνους «για» τη δηµοκρατία και τους κινδύνους «από» τη δηµοκρατία. Αυτοί οι δυνάµει κίνδυνοι που διέβλεπε τον οδήγησαν σε κάποιες προβλέψεις στις οποίες περιλάμβανε τον εκφυλισμό του πολιτεύματος σε «ήπιο δεσποτισμό», την εξόντωση των Ινδιάνων και την ανάδυση των ΗΠΑ και της Ρωσίας σε μεγάλες δυνάµεις. Αν και δεν προέβλεψε τον Πόλεμο Βορείων-Νοτίων (1861-65), σχολίαζε τη δουλεία όχι µόνο ως ανήθικη αλλά και ως απειλή για την κοινωνική συνοχή. Ως Καθολικός, έγραφε ότι τα δικαιώματα του ανθρώπου θεσπίστηκαν και κατοχυρώθηκαν σε έθνη με χριστιανική παράδοση διότι απλούστατα αυτά τα έθνη μετέτρεψαν την ιδέα της ισότητας ενώπιον του Θεού σε ισότητα ενώπιον του νόµου. Στην εποχή του το δουλεμπόριο είχε καταργηθεί και εκλείψει από τη Γηραιά Ήπειρο. Ο Τοκβίλ παρατηρούσε με κάποια περιέργεια τα φαινόμενα του Νέου Κόσμου ―την αβασίλευτη δημοκρατία (τον «ρεπουμπλικανισμό»), τη θρησκευτική ελευθερία, την πολυμορφία των εκκλησιών και την ταξική-κοινωνική κινητικότητα: και παρά τις επιφυλάξεις του, θεωρούσε τις Ηνωμένες Πολιτείες μέρος ενός ευρύτερου πολιτισμικού χώρου, που δεν περιελάµβανε µόνο τους «Αγγλοσάξονες», αλλά όλους τους χριστιανούς.
Το βιβλίο συνετέλεσε στη γνωριμία της Αµερικής, που στον 19ο αιώνα ήταν ακόµα για τους Ευρωπαίους µια υπερβολικά µακρινή, εξωτική και «άδεια» χώρα
Το βιβλίο συνετέλεσε στη γνωριμία της Αµερικής, που στον 19ο αιώνα ήταν ακόµα για τους Ευρωπαίους µια υπερβολικά µακρινή, εξωτική και «άδεια» χώρα: ελλείψει οικονοµικών πόρων και µέσων µεταφοράς, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι µετανάστες δεν επέστρεφαν στη χώρα τους για να αφηγηθούν τις εντυπώσεις τους· οι δε µαρτυρίες των Ευρωπαίων ταξιδιωτών ήταν ακόµα λιγοστές. Άλλωστε, οι περισσότεροι από αυτούς ήταν διανοούµενοι που ανήκαν λίγο-πολύ στον ίδιο κοινωνικό κύκλο και να µοιράζονταν την ίδια οπτική: ο Ντίκενς, ο Σατομπριάν, ο Νικολάους Λενάου ήταν Ευρωπαίοι που έβλεπαν με κάποια φρίκη την αμερικανική επιχειρηματικότητα, την αγάπη των Αμερικανών για το χρήμα, την ξέφρενη βιομηχανική δραστηριότητα και την ανάπτυξη των μεγαλουπόλεων. «Η Δηµοκρατία στην Αµερική» γνώρισε µεγάλη επιτυχία στους κύκλους των διανοουµένων: όχι µόνο διότι έλυσε πολλές απορίες για την αµερικανική ζωή όπως διαµορφωνόταν στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, αλλά και διότι µέσω του αµερικανικού παραδείγµατος εμβάθυνε στην κοινωνιολογία και στην πολιτική φιλοσοφία προβάλλοντας ταυτοχρόνως ένα οικουμενικό δημοκρατικό όραμα. Ποια είναι τα όρια της ισότητας; Μήπως η ισότητα καταλήγει σε ισοπέδωση, απουσία πνευματικής ζωής, χαµηλό επίπεδο παιδείας, συμπεριφορά όχλου; Είναι η θρησκεία συµβατή µε την ισότητα και τον ατομισμό; (Ο Τοκβίλ πίστευε ότι η θρησκεία θα ήταν ισχυρότερη αν ήταν διαχωρισµένη από την πολιτική.) Από τη σύγκριση Γαλλίας και Αµερικής, ο Τοκβίλ συµπέραινε ότι η ελευθερία και η επανάσταση αλληλοαποκλείονται και ότι η δημοκρατία και ο δεσποτισμός µπορεί να συμπέσουν, όπως συνέβη µε την Τρομοκρατία στη Γαλλία ή µε το φαινόμενο του βοναπαρτισµού. Από τη διαπίστωση αυτή πήγαζε και το πρόγραμμα της «νέας πολιτικής επιστήμης» που οραματιζόταν: να διαχωρίσει τη δημοκρατία από την επανάσταση για να προστατέψει την πολιτική ελευθερία.
Μετά το «Η δημοκρατία στην Αµερική», ο Τοκβίλ ασχολήθηκε ενεργά µε την πολιτική. Για είκοσι χρόνια, ως βουλευτής της περιφέρειας της Μάγχης, υποστήριξε την κατάργηση της δουλείας, το ελεύθερο εμπόριο και την αποίκιση της Αλγερίας. Η θέση του ήταν δύσκολη: όταν το 1851 αντιτέθηκε στο πραξικόπημα του Λουδοβίκου Ναπολέοντα Βοναπάρτη, φυλακίστηκε και η πολιτική του σταδιοδρομία πήρε τέλος. Η υγεία του επιδεινώθηκε ―έπασχε από φυματίωση― και αποσύρθηκε στις Κάννες, όπου πέθανε.
«Η Δημοκρατία στην Αµερική» μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα αγγλικά το 1838 αλλά ο Τοκβίλ πίστευε ότι ο µεταφραστής Χένρυ Ριβ διαστρέβλωνε τις ιδέες του και εξέφραζε τις δικές του. Στα ελληνικά το μετέφρασε το 1846 ο Κωνσταντίνος Ηρακλείδης: το βιβλίο επηρέασε το κλίμα της φιλελεύθερης κριτικής κατά της µοναρχίας του Όθωνα, η οποία συνετέλεσε στην πολιτειακή αλλαγή του 1862. Η πρώτη ιταλική έκδοση έγινε εβδοµήντα χρόνια αργότερα.
18°
