Σε ένα επεισόδιο της γνωστής αμερικάνικης σειράς τα «Φιλαράκια» (Friends), η εκκεντρική Φοίβη παίρνει τη θαρραλέα απόφαση να γίνει παρένθετη μητέρα για χάρη του μικρότερού της αδερφού και της κατά πολλά χρόνια μεγαλύτερης συντρόφου του. Σύμφωνα με το σενάριο, οι μελλοντικοί γονείς έχουν επενδύσει σχεδόν όλες τους τις οικονομίες σε αυτή την εξωσωματική γονιμοποίηση. Από την πρώτη κιόλας προσπάθεια, και παρά τα μικρά ποσοστά επιτυχίας, η Φοίβη μένει έγκυος σε τρίδυμα. Ο θεσμός της παρένθετης μητρότητας στις ΗΠΑ ήταν ήδη γνωστός στα τέλη της δεκαετίας του '90. Στην Ελλάδα άρχισε να κερδίζει έδαφος τα τελευταία χρόνια.
Τι ακριβώς είναι η παρένθετη μητρότητα; Είναι η περίπτωση κατά την οποία μια γυναίκα δέχεται να κυοφορήσει ξένο γεννητικό υλικό και να γεννήσει για λογαριασμό μιας άλλης γυναίκας. Ο συγκεκριμένος τρόπος αναπαραγωγής, στην Ελλάδα, ρυθμίστηκε για πρώτη φορά με τους νόμους 3089/2002 για την «Ιατρική Υποβοήθηση στην Ανθρώπινη Αναπαραγωγή» και 3305/2005 για την «Εφαρμογή της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής». Ο Ιωάννης Γιακουμάκης, μαιευτήρας-γυναικολόγος και κλινικός διευθυντής του «Μεσογειακού Κέντρου Γονιμότητας» στα Χανιά, μας εξηγεί ότι ο βασικότερος λόγος που ένα ζευγάρι ή ένας μόνο γονέας επιλέγει αυτό τον τρόπο για να αποκτήσει παιδί είναι λόγω του ότι έχει σοβαρά ιατρικά προβλήματα που του απαγορεύουν να φέρει εις πέρας μια εγκυμοσύνη ή να κυοφορήσει. Τα ζευγάρια που επιλέγουν το Μεσογειακό Κέντρο Γονιμότητας προέρχονται από την Ελλάδα, αλλά και από πολλές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο αριθμός τους έχει αυξηθεί με το πέρασμα των χρόνων.
Σύμφωνα με τη νομοθεσία η παρένθετη μητρότητα επιτρέπεται μόνο με δικαστική άδεια, η οποία παρέχεται από το μονομελές πρωτοδικείο του τόπου καταγωγής της μητέρας που επιθυμεί το παιδί ή της παρένθετης. Οι προϋποθέσεις για τη χορήγηση της άδειας είναι οι εξής: Η αιτούσα πρέπει να έχει ιατρικώς αποδειχτεί ότι δεν μπορεί να κυοφορήσει και να μην έχει υπερβεί το 50στό έτος της ηλικίας της. Επίσης, η αιτούσα, ο σύζυγός της (αν είναι παντρεμένη), αλλά και η παρένθετη μητέρα πρέπει να υποβληθούν σε μια σειρά από ιατρικές εξετάσεις ώστε να αποδειχτεί ότι είναι πλήρως υγιείς. Πέρα από αυτά, η παρένθετη μητέρα πρέπει να περάσει και από ενδελεχή ψυχολογική αξιολόγηση. Tα συμβαλλόμενα μέλη οφείλουν να προσκομίσουν στα δικαστήριο ένα έγγραφο το οποίο θα δηλώνει ότι η συμφωνία μεταξύ τους δεν συνιστά αντάλλαγμα. Ο νόμος προβλέπει αποζημίωση μέχρι 10.000 ευρώ για κάθε ζημία που προκλήθηκε στην παρένθετη μητέρα εξαιτίας της απουσίας της από την εργασία της. Από τη στιγμή που θα γεννηθεί το παιδί μητέρα του τέκνου θεωρείται η γυναίκα στην οποία δόθηκε η σχετική δικαστική άδεια. Σύμφωνα με το άρθρο 8 του νόμου 3089/2002 οριζόταν ότι οι δυο γυναίκες, παρένθετη και αιτούσα, θα έπρεπε να έχουν την κατοικία τους στην Ελλάδα χωρίς να είναι απαραίτητα Ελληνίδες. Το καλοκαίρι όμως που μας πέρασε το συγκεκριμένο άρθρο τροποποιήθηκε με το άρθρο 17 του νόμου 4272/2014. Συγκεκριμένα, ορίστηκε ότι η αιτούσα ή η παρένθετη μπορεί να έχει την κατοικία της ή να διαμένει προσωρινά στην Ελλάδα. Πλέον, λοιπόν, αρκεί ένα ταξίδι αστραπή στην Ελλάδα για να γίνει κάποιος γονέας.
Το φθινόπωρο, η Γαλλίδα δημοσιογράφος Στεφάν Κοβάκ παρουσίασε στην κυριακάτικη «Le Figaro» ένα εκτενές ρεπορτάζ για την παρένθετη μητρότητα στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα, η δημοσιογράφος επισκέφθηκε ένα υπερσύγχρονο κέντρο εξωσωματικής γονιμοποίησης στη Θεσσαλονίκη, ενώ παράλληλα ακολούθησε την πορεία μιας οικογένειας προς την απόκτηση ενός παιδιού. Το ρεπορτάζ κάνει λόγο για την αλλαγή του νομοθετικού πλαισίου της παρένθετης μητρότητας και τη μετατροπή της Ελλάδας σε χώρα παραγωγικού τουρισμού. Η αντικατάσταση του όρου για τη «μόνιμη κατοικία» με εκείνου της «προσωρινής διαμονής» μπορεί πράγματι να δημιουργήσει αρκετά προβλήματα. Ο κ. Θ. Παπαχρήστου, καθηγητής του τμήματος Νομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, συμμετείχε στην επιτροπή σύνταξης του νόμου 3089/2002 για την παρένθετη μητρότητα. Στο περιοδικό «Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου» (εκδ. Π.Ν. Σάκουλας), ο κ. Παπαχρήστου σχολιάζει την αναθεώρηση του νόμου ως ατυχή νομοθετική επιλογή. Η τροπολογία εκτός του ότι επιτρέπει την ανάπτυξη του παραγωγικού τουρισμού, μπορεί να οδηγήσει σε προβληματικές καταστάσεις. Συγκεκριμένα, το παιδί που θα γεννηθεί στην Ελλάδα μέσω της παρένθετης μητέρας, υπάρχει περίπτωση στη χώρα προέλευσης της αιτούσας να έχει μητέρα τη γυναίκα που το κυοφόρησε και το γέννησε. Εκτός αυτού, ο νομοθέτης σχολιάζει ότι ο νέος νόμος μπορεί πλέον να επιτρέψει την ελεύθερη διακίνηση γυναικών από φτωχότερες χώρες προς την Ελλάδα, για να προσφέρουν υπηρεσίες κυοφορίας.
Φιλαλληλία ή άλλη μια έκφανση γυναικείου εργαζόμενου σώματος;
Έρευνα του Παντελή Ραβδά, δικηγόρου Αθηνών, δείχνει ότι οι άνθρωποι που αιτήθηκαν να γίνουν γονείς μέσω παρένθετης μητέρας ήταν στην πλειοψηφία τους γυναίκες στην ηλικία των 40, αλλά και δύο άνδρες 43 και 44 χρονών. Η έρευνα βασίζεται στην αποδελτίωση δικαστικών αποφάσεων σχετικών με την παροχή άδειας για παρένθετη κυοφορία στο διάστημα 2003-2013 και παρουσιάζεται στο βιβλίο «Το οικογενειακό δίκαιο στον 21ο αιώνα, από τις συγκυρίες στις δομικές αλλαγές» (εκδ. Σάκκουλα). Στην πλειοψηφία τους οι περισσότερες αιτούσες ήταν 91% Ελληνίδες και 6% ξένες, οι οποίες ήταν έγγαμες και δεν είχαν παιδιά. Οι κυοφορούσες ήταν από 33-39 ετών, έγγαμες (53%) και είχαν ήδη δικό τους παιδί (48%). Οι αλλοδαπές (54%) ήταν περισσότερες από τις Ελληνίδες (38%). Το 35% των αλλοδαπών κατάγονταν από την Ανατολική Ευρώπη και την πρώην Σοβιετική Ένωση, ενώ σε ποσοστό 21% από διάφορα βαλκανικά κράτη, όπως Βουλγαρία, Ρουμανία, Αλβανία, Μολδαβία. Σύμφωνα με τα στατιστικά δεδομένα της έρευνας οι Ελληνίδες παρένθετες μητέρες είχαν κάποια σχέση συγγενική ή φιλική με τις αιτούσες. Αντίθετα, το 17% των αλλοδαπών είχαν με τις αιτούσες σχέση εξαρτημένης εργασίας (οικιακοί βοηθοί). Ο κ. Ραβδάς διερωτάται αν η παρένθετη μητρότητα είναι ένας τρόπος έκφρασης φιλαλληλίας και αλτρουισμού ή αποτελεί άλλη μια έκφραση του γυναικείου εργαζόμενου σώματος.
Ενώ γνωρίζουμε τους λόγους που οδηγούν κάποιον να επιλέξει να γίνει γονέας μέσω αυτής της διαδικασίας, ξέρουμε ελάχιστα πράγματα για την κυοφόρο. Οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί σχετικά με τις δικές τους εμπειρίες είναι αρκετά περιορισμένες. Η κ. Ζαΐρα Παπαληγούρα, καθηγήτρια στο Τμήμα Ψυχολογίας του ΑΠΘ και συγγραφέας του βιβλίου «Νέες διαδρομές μητρότητας» (εκδ. Παπαζήση), μας ενημερώνει ότι στο Ηνωμένο Βασίλειο τα κίνητρα που οδηγούν μια γυναίκα να κυοφορήσει ένα ξένο παιδί είναι πολύ διαφορετικά. Κάποιες από τις φέρουσες μητέρες είχαν ως βασικό κίνητρο το οικονομικό όφελος, άλλες την απόλαυση της εγκυμοσύνης και του τοκετού, ενώ άλλες πάλι την αυτοεκτίμηση που ένιωθαν συμβάλλοντας στην ευόδωση της σχετικής επιθυμίας ενός άτεκνου ζευγαριού. Σε αντίστοιχες έρευνες που έγιναν στις ΗΠΑ διαπιστώθηκε ότι η χρηματική αμοιβή δεν αποτελούσε ισχυρό κίνητρο κι ότι το κυρίαρχο στοιχείο στις γυναίκες ήταν ο αλτρουισμός. Στη χώρα μας δεν υπάρχει αντίστοιχη μελέτη με αποτέλεσμα οι γυναίκες αυτές να είναι λιγότερο «ορατές».
Στο διαδίκτυο υπάρχουν διάφορα sites τα οποία πουλούν πληροφορίες για γυναίκες που είναι διατεθειμένες να κυοφορήσουν ξένα παιδιά. Πολλοί είναι οι επιτήδειοι που προσπαθούν να εκμεταλλευτούν την ανάγκη κάποιων ανθρώπων να γίνουν γονείς. Στην Ελλάδα τις περισσότερες φορές οι αιτούντες έχουν βρει οι ίδιοι την παρένθετη μητέρα ή απευθύνονται στις κλινικές για να τους βοηθήσουν. Συγκεκριμένα, το ιατρικό κέντρο Ιάκεντρο στη Θεσσαλονίκη συνεργάζεται με Ελληνίδες οι οποίες για αλτρουιστικούς λόγους δέχονται να γίνουν παρένθετες μητέρες, μας ενημερώνει ο κ. Νίκος Πράπας, καθηγητής μαιευτικής-γυναικολογίας Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Υπεύθυνος του Κέντρου. Παρά την αύξηση του συγκεκριμένου τρόπου υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, στην Ελλάδα δυστυχώς ακόμα το θέμα αποτελεί ταμπού. «Οι έρευνες δείχνουν ότι ένας μεγάλος αριθμός Ελλήνων δεν επιδοκιμάζει την πρακτική της παρένθετης μητρότητας, ενώ όσοι έχουν ένα βαθύ θρησκευτικό αίσθημα είναι ακόμη πιο αρνητικοί» σημειώνει η κ. Παπαληγούρα.
Αμοιβαία εκμετάλλευση, εμπορική συναλλαγή, αλτρουισμός, κοινωνική κατακραυγή, θαύμα της φύσης, όπως και να το ονομάζει κανείς, η παρένθετη μητρότητα αποτελεί μια «ευκαιρία» ή την τελευταία ευκαιρία να γίνει κάποιος γονέας.
«Η καλύτερή μου φίλη γέννησε το παιδί μου»
Είμαι 46 χρονών, ο σύζυγός μου είναι 49 και είμαστε 8 χρόνια παντρεμένοι. Πριν από ένα χρόνο απέκτησα ένα αγοράκι μέσω παρένθετης μητέρας. Να σας πω την αλήθεια επέλεξα αναγκαστικά αυτή τη διαδικασία, καθώς στα 40 μου διαγνώστηκα με καρκίνο της μήτρας με αποτέλεσμα να μου γίνει υστερεκτομή. Για 5 χρόνια περίμενα να μου δώσει ο γιατρός το πράσινο φως, ότι η ζωή μου δεν βρίσκεται πλέον σε κίνδυνο. Παράλληλα, όσο περίμενα, δεν σας κρύβω πως με το σύζυγό μου κάναμε αρκετές αιτήσεις για υιοθεσία. Δυστυχώς, όμως, λόγω της κατάστασης της υγείας μου δεν γίνονταν αποδεκτές. Δεν είχα καμία απαίτηση για το τι παιδί θα μου έδιναν, απλά το μόνο που με ενδιέφερε ήταν να γίνω μητέρα, έστω και με αυτό τον τρόπο. Όσο θυμάμαι τον εαυτό μου πάντα αυτό ήθελα. Η παρένθετη μητέρα, ο άγγελός μου όπως την ονομάζω, είναι μια φίλη μου με την όποια είμαστε σαν αδελφές. Γνωριζόμαστε 26 χρόνια. Έχει δική της οικογένεια, μάλιστα το ένα της παιδί το έχω βαφτίσει. Το πρώτο που κάναμε για να ξεκινήσει η όλη διαδικασία ήταν μια αίτηση για παροχή δικαστικής άδειας στο Πρωτοδικείο της πόλης μου με μια έγγραφη συμφωνία μεταξύ του συζύγου, εμού και της φίλης μου. Η απόφαση βγήκε σε περίπου ένα μήνα και έτσι είχαμε την επίσημη άδεια να ξεκινήσουμε τη διαδικασία. Μετά από αυτό άρχισε το ιατρικό κομμάτι. Απλά μεταφέρθηκε το έμβρυο με εξωσωματική στη μήτρα της φίλης μου και ευτυχώς ήταν θετικό το αποτέλεσμα. Δεν μπορώ να περιγράψω τα συναισθήματά μου για το πώς ένιωθα εκείνη την περίοδο. Υπήρχε πολύ άγχος και φόβος μην πάει κάτι στραβά στην εγκυμοσύνη, αλλά και μην πάθει κάτι η φίλη μου (ήταν και αυτή σε μια ηλικία που μια εγκυμοσύνη δεν είναι εύκολη). Όταν όμως γεννήθηκε ο γιος μου ένιωσα ότι ολοκληρώθηκα σαν άνθρωπος. Το παιδί μου είναι πολύ μικρό για να καταλάβει. Όταν όμως μεγαλώσει και μετά την εφηβεία θα του πω την αλήθεια για το πώς γεννήθηκε. Ο νόμος για την παρένθετη μητρότητα είναι για μένα ίσως ο καλύτερος νόμος που έχει ψηφιστεί ποτέ στην Ελλάδα. Είναι ένα παράθυρο στη μητρότητα, ένα δώρο Θεού και ανθρώπου, είτε αυτός ο άνθρωπος ονομάζεται παρένθετη μητέρα είτε παραγγέλουσα είτε γιατρός.
«Έγινα παρένθετη μητέρα για χάρη της φίλης μου»
Είμαι 44 χρονών, έγγαμη, με δυο παιδάκια, ένα αγοράκι 6 και ένα κοριτσάκι 8 χρονών. Εργάζομαι ως καθηγήτρια πιάνου και κατάγομαι από την Ελλάδα. Η απόφασή μου να γίνω παρένθετη μητέρα πάρθηκε ύστερα από πολλή σκέψη και με τη σύμφωνη γνώμη του συζύγου μου. Βασικό ρόλο στην απόφασή μου έπαιξε και η μεγάλη αγάπη που έχω προς τη φίλη μου, αλλά και η κατανόηση της αγωνίας της να γίνει μητέρα, κάτι που σε εμένα, όπως και σε άλλες γυναίκες, έγινε άκοπα και αβίαστα. Για εννέα μήνες κουβαλούσα μέσα μου ένα παιδί που στην ουσία δεν ήταν δικό μου. Υπήρχε όμως ένας δεσμός. Αυτό το παιδί ήταν το παιδί της φίλης μου που υπεραγαπούσα, ένιωθα ένα αίσθημα προστασίας και ευθύνης. Αισθανόμουν ότι μου δινόταν η ευκαιρία να της κάνω ένα δώρο ζωής και το έκανα. Μπορεί να ακούγεται εγωιστικό, αλλά δεν είναι. Όταν βλέπεις τη φίλη σου να παλεύει για τη ζωή της, και να μην μπορείς να κάνεις τίποτα πέρα από το να της δίνεις δύναμη και κουράγιο, πιστέψτε με, δεν είναι. Η σχέση μας συνεχίζει να είναι υπέροχη, όπως και πριν, δεν έχει αλλάξει τίποτα πέρα από το ότι η φίλη μου έχει τη λάμψη της μητέρας. Η παρένθετη μητρότητα είναι λειτούργημα. Πρέπει να βοηθήσουμε και άλλες γυναίκες να γίνουν μητέρες με αυτό τον τρόπο. Είναι λυπηρό να στερηθούν τη χαρά της μητρότητας απλά επειδή δεν μπορούν οι ίδιες γιατί η φύση ή η ζωή τις αδίκησε.
14°
