«Αρχεία, πολίτες και πολιτική». Μια έκθεση με υλικό από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους στην Ελληνοαμερικάνικη Ένωση δείχνει με μοναδικό τρόπο τη σχέση πολιτών και πολιτικών. Μας ξεναγεί ο πρόεδρος της εφορείας των ΓΑK, καθηγητής κ. Νίκος Καραπιδάκης.
Στην Ελληνοαμερικάνικη Ένωση, τη Δευτέρα το βράδυ, εγκαινιάστηκε μία από τις πιο ενδιαφέρουσες εκθέσεις των τελευταίων ετών. Λέγεται «Αρχεία, πολίτες και πολιτική. Μια αντίστροφη ανάγνωση της πολιτικής» και αντικείμενό της είναι γράμματα που έστελναν κατά καιρούς πολίτες προς διάφορους φορείς πολιτικής εξουσίας, καθώς και ορισμένα άλλα υλικά που απεικονίζουν τη σχέση πολιτών - πολιτικών εξουσιαστών.
Το υλικό προέρχεται από τα Γενικά Αρχεία του κράτους (ΓΑΚ) και το αρχείο της Βιβλιοθήκης της Βουλής και την ιδέα για τη διοργάνωσή της είχε ο πρόεδρος της εφορείας των ΓΑΚ, ο πανεπιστημιακός καθηγητής Ιστορίας και διευθυντής της Νέας Εστίας Νίκος Καραπιδάκης.
Τριγυρνάω στην έκθεση. Πολύ καλή δουλειά. Σε χρονολογική εξέλιξη καλύπτει μια περίοδο κάτι παραπάνω από ένα αιώνα, από το κίνημα στο Γουδί (1909) μέχρι το 2012. Ένα βίντεο παίζει, χρονολόγια και κατάλογοι συντελεστών στους τοίχους βοηθάνε. Πάρα πολύς κόσμος (αναφέρεται αναλυτικά στον κατάλογο) προσπάθησε, για να έχουμε εμείς την ευχαρίστηση να δούμε αυτό το υλικό. Δεν μπορώ όμως να μην αναφέρω το σκηνογράφο Γιάννη Μετζικώφ, που συνέβαλε στη θαυμαστή αισθητική του χώρου, ούτε να παραλείψω τη χορηγική βοήθεια της Ελληνικής Αρχειακής Εταιρείας και της ίδιας της Ελληνοαμερικάνικης Ένωσης.
Δελτίο ακροάσεων του Πρωθυπουργού [Θ. Παγκάλου] της 15ης Ιουλίου 1925.
Χαζεύω τα εκθέματα. Μην πάει το μυαλό μας μόνο στο προφανές, δηλαδή αιτήματα για ρουσφέτια. Πέρα απ’ αυτά, υπάρχουν κάθε είδους γράμματα για κάθε είδους θέμα, έτσι που «αναδεικνύεται ένας σχεδόν μεταφυσικός και θρησκευτικός λόγος», όπως γράφει ο «Οδηγός», για το τι μπορεί να κάνει ένας πολιτικός φορέας.
Πολύ θα ήθελα να τα μεταφέρω εδώ όλα, αλλά δεν υπάρχει χώρος. Επιλέγω ένα κάπως αστείο κι ένα κάπως μελαγχολικό.
Γράφει κάποιος ψηφοφόρος προς το βουλευτή Σπύρο Τρικούπη τον Γενάρη του ’36: «Άλαβον την υπιστολήσας και ήδα να μου γράφης ότι τόρα ήλθαι η στυγμή να δύξω και εγώ προς σε εσάς την Φυλιάνμας… θα πσυφήσομαι με όλην μας την καρδίαν… θα σε υποστιρίζω στας εκλογάς Μέχρη γρανήδος τουεματόσμου και το εκφονώ σε όλην την Κοινωνιαν».
Και μια μετανάστρια από τη Γερμανία προς το βασιλιά Κωνσταντίνο, τον Φλεβάρη του ’67: «Θα σας παρακαλούσα θερμός να μου στέλναται μια δικής σας φωτογραφία οικογενειακός να τη στολίσω στο δοματιάκι μου βλέποντας προϊ και βράδι για να ξεχνώ που βρήσκομαι στην ξενιτιά».
Ο ΝΙΚΟΣ ΚΑΡΑΠΙΔΑΚΗΣ, φίλος μου από τη συστέγασή μας στην «Εστία», μας ξεναγεί μέσα από μια μικρή συζήτηση.
Πώς σου ήρθε η ιδέα για την έκθεση; Αρχικά, εμπειρικά. Ξεφυλλίζοντας τους φακέλους στα ΓΑΚ, είδα γράμματα κάθε είδους ανθρώπων προς φορείς της εξουσίας. Εκφράζανε θαυμασμό, συνήθως με πολύ απλή γλώσσα, που θύμιζε παλιά λαϊκά περιοδικά, «Ρομάντζο», «Θησαυρό», τέτοιου είδους. Οι άνθρωποι που γράφανε είχανε την απαίτηση να ακουστούνε, ταυτόχρονα αποδίδανε μεταφυσικές ιδιότητες στην εξουσία. Ξέρεις, ο λαϊκός λόγος περί εξουσίας δεν υπάρχει αλλού γραμμένος. Κι εδώ έχουμε αντίστροφη πορεία από τη συνήθη: όχι από πάνω προς τα κάτω, αλλά από κάτω προς τα πάνω.
Γιατί γράφουν οι πολίτες προς τους εξουσιαστές; Για διάφορους λόγους. Είναι πονεμένοι άνθρωποι, δεν έχουν άλλα στηρίγματα. Είναι ψηφοφόροι που ζητάνε κάτι ή απλά διαδηλώνουν την υποστήριξή τους. Είναι τρελοί, με τρελά αιτήματα. Είναι ερωτευμένοι. Εκφράζουν νοσταλγία. Άλλοι αποδοκιμάζουν και δηλώνουν ότι δεν ξαναψηφίζουν. Ό,τι θέλεις. Μερικοί διατυπώνουν αιτήματα παράδοξα, εκτός κοινής λογικής. Σκέψου ότι στα ανάκτορα κάποιος σνομπ της γραμματείας του αυλαρχείου είχε δημιουργήσει «Αρχείο τρελών», με παλαβά αιτήματα.
Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης, 1965.
Τι είδους; Ας πούμε, προς τη βασίλισσα, «στείλτε μου μια ερωτική σας φωτογραφία». Ή «βγάλτε έξω τον άντρα μου από τη φυλακή, γιατί τον παρασύρανε και καλλιέργησε χασίς, ενώ αυτός είναι συνεπής αντικομουνιστής».
Με ποιο κριτήριο έγινε η επιλογή των εκθεμάτων; Διατρέξαμε χιλιάδες φακέλους και συζητήσαμε παρά πολύ, για να καλήξουμε σε περίπου 190 εκθέματα. Έπρεπε το καθένα να μη λέει περίπλοκη ιστορία, ώστε να μπορεί να την καταλάβει εύκολα και γρήγορα ο επισκέπτης της έκθεσης. Να είναι σχετικά καλογραμμένο κείμενο. Να είναι χαρακτηριστικό, μιας ευρύτερης κατηγορίας – δεν ήταν όλα ρουσφέτια, ξέρεις.
Τα έγγραφα πρωτοκολλούνταν; Παίρναν απαντήσεις οι αποστολείς; Όλα πρωτοκολλούνταν. Και τα περισσότερα παίρνανε και απαντήσεις. Τις ετοίμαζε ο αρμόδιος υπηρεσιακός παράγοντας και το πολιτικό πρόσωπο έβαζε την υπογραφή του. Και η απάντηση ήταν σοβαρή, «αυτό γίνεται», «αυτό δεν γίνεται». Στις αρχικές επιστολές βλέπεις και σχόλια του παραλήπτη.
Πού ήταν συνήθως ποιοι; Βασιλιάδες, βασίλισσες, ιδίως βασίλισσες, βασιλοπούλες, βασιλόπουλα. Πρόεδροι της Δημοκρατίας, πρωθυπουργοί, υπουργοί. Και απλοί βουλευτές, επίσης.
Πρωτοχρονιάτικες ευχές προς τη βασίλισσα Φρειδερίκη. Τα κορίτσια της Παιδοπόλεως Μερίμνης στέλνουν τις ευχές τους γραμμένες σε υπόδειγμα της Προνοίας Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος, φιλοτεχνημένο με φωτογραφικό υλικό από τη ζωή στις παιδοπόλεις. 1947
Ποια περίοδο καλύπτουν τα εκθέματα; Από το 1909, το Γουδί δηλαδή, μέχρι πέρσι, το 2012. Κάτι πάνω από 100 χρόνια.
Βλέπουμε καμιά βασική διαφορά στο λαϊκό λόγο μέσα στον αιώνα αυτό; Πριν το 1974 ο λόγος είναι πιο λαϊκός, πιο πονεμένος. Παρατηρείται απόλυτη εξύψωση του πολιτικού. Μετά το 1974, ο λόγος είναι πιο πολιτικός. Μέχρι και υποδείξεις προς τους πολιτικούς περί του πρακτέου.
Εκτός από γράμματα, τι άλλο έχουμε; Εικονίτσες, αφίσες, βέρες (γιατί η δήλωση υποστήριξης είναι σαν αρραβώνας!), χρήματα (ένα παιδί στέλνει ένα δολάριο στον Μεταξά για τον έρανο της Αεροπορίας), φωτογραφίες, τάματα διάφορα, μέχρι κι ένα κομμάτι από κόκκαλο του Αγίου Σπυρίδωνα της Κέρκυρας. Έχουμε το βιβλίο με τα ραντεβού ενός πρωθυπουργού, του δικτάτορα Πάγκαλου. Βλέπουμε πώς περνούσε τη μέρα του, ποιους έβλεπε από το πρωί μέχρι το βράδυ: συλλόγους, ομάδες πολιτών, ομάδες πίεσης. Έχουμε τετράδιο βαφτίσεων και γάμων ενός βουλευτή.
Υπάρχουν και τραγικές ιστορίες, φαντάζομαι. Και τραγικές, και κωμικοτραγικές. Μια κοπέλα, που έγινε κατά λάθος «λίγο πουτάνα», γράφει στη βασίλισσα να τη βοηθήσει να ξαναφτιάξει τη ζωή της. Πάμφτωχοι άνθρωποι ζητάνε οικονομική στήριξη. Πολιτικοί πρόσφυγες ζητάνε να τους επιτραπεί η επάνοδος στην Ελλάδα. Τραγικές ιστορίες έχουμε ιδίως από τις περιοχές που έπληξε ο εμφύλιος.
Από ποιες περιοχές προέρχονται τα περισσότερα γράμματα; Κρήτη και Πελοπόννησο, λόγω οικογενειών με μακρά πολιτική συνέχεια. Αιτωλοακαρνανία λόγω οικογένειας Τρικούπη και, το ξαναλέω, χωριά που τα χτύπησε ο εμφύλιος.
Επιστολή Ελληνίδας μετανάστριας προς το βασιλιά Κωνσταντίνο Επιθυμεί την αποστολή φωτογραφίας της βασιλικής οικογένειας. Γερμανία, Dekendorf (Στουτγγάρδη), 1/2/1967. «Θα σας παρακαλούσα θερμός να μου στέλναται μία δικής σας φωτογραφία οικογενιακός να την στολίσο στο δοματιάκι μου βλέποντας προϊ και βράδι για να ξεχνώ που βρήσκομαι στην ξενιτιά»
Με ποια λογική έχει γίνει το στήσιμο στην έκθεση; Θεματικά, χρονολογικά, τοπικά; Θεματικά, χρονολογικά, τοπικά; Χρονολογικά, από το παρελθόν προς το παρόν Έχουμε και χρονολόγιο που βοηθάει. Προβάλλουμε και βίντεο. Η έκθεση έχει ιστορική δομή, υπάρχει ορισμένη χρονολογική σειρά που ακολουθεί τις μεγάλες περιόδους της νεοελληνικής ιστορίας.
Ποιοι είναι οι συντελεστές της έκθεσης; Ομάδες αρχειονόμων από τα ΓΑΚ, τη Βιβλιοθήκη της Βουλής και την Ελληνική Αρχειακή Εταιρία, με επικεφαλής τις κυρίες Παππά, Βακαλοπούλου, Βαρβιτσιώτη, Κρεμμυδά, Δρούλια, Τασσιοπούλου, Κραπάνου και Βλασσοπούλου. Ο σκηνογράφος Γιάννης Μετζικώφ, που έδωσε μοναδικό χρώμα, φωτισμό, βάθος και φόντο στο εγχείρημα. Η Ελληνοαμερικάνικη Έκθεση, με τον πρόεδρό της κ. Κόρσο και την κ. Παπαδοπούλου των δημοσίων σχέσεων. Η Ένωση ήταν ο ένας μας χορηγός. Ο άλλος ήταν η Ελληνική Αρχειακή Εταιρία, λαμπρό επιστημονικό σωματείο των αρχειονόμων. Και πολύς άλλος κόσμος, σίγουρα ξεχνάω μερικούς.
Αίτημα προς τη βασίλισσα Φρειδερίκη. Προέρχεται από το «Αρχείο Τρελών» των Ανακτόρων και αφορά στην ισοτιμία του καναδικού δολαρίου. Τορόντο, 12.2.1960 (σφραγίδα ταχυδρομείου) «ΚΑΠΙΟΣ ΕΛΛΗΝ ΤΟΥ TORONTO ΚΑΝΑΔΑ ΣΑΣ ΠΑΡΑΚΑΛΕΙ ΤΟ ΔΟΛΛΑΡΙΟ ΤΟ ΚΑΝΑΔΕΖΙΚΟ ΟΠΟΣ ΠΑΕΙ 60 ΔΡΑΧΜΕΣ ΕΩΣ ΤΩΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΝ ΜΗΝΑ...»
Τι περιμένετε να γίνει με την έκθεση, ποια στόχευση έχετε; Πέρα από το προφανές ενδιαφέρον, ελπίζω να γίνει αφορμή για επιστημονική συζήτηση για το πώς βλέπουν την εξουσία οι πολίτες – κάτι που αφορά και τους ιστορικούς. Και αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει χωρίς τα αρχεία. Δεν το συνειδητοποιεί ο πολύς κόσμος, αλλά τα αρχεία είναι ένας από τους μεγαλύτερους πλούτους. Είναι η διατηρημένη συλλογική μνήμη, από εμφανή μέχρι εντελώς αφανή επίπεδα (όπως αυτά που εκθέτουμε), με αντικατοπτρισμό όλης της ελληνικής ζωής από το 17ο αιώνα ακόμα, πριν ιδρυθεί το ελληνικό κράτος.
Είναι ανοιχτά στο κοινό τα αρχεία; Απολύτως ανοιχτά σε κάθε μελετητή, ακόμα και όσα παλιά ήταν απρόσιτα, όπως τα αρχεία των ανακτόρων. Ακόμα και τα έγγραφα που χαρακτηρίζονται απόρρητα, σε γενικές γραμμές αποχαρακτηρίζονται στα 30 χρόνια. Ελάχιστα παραμένουν απόρρητα μετά από το διάστημα αυτό.
Τηλεγράφημα απόστρατου προς τον αρχιστράτηγο Αλ. Παπάγο. Διαμαρτύρεται για την επιλογή άλλου προσώπου σε θέση κλητήρα στη Εθνική Τράπεζα. Πρέβεζα, 1950 (από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους)
Τι γίνεται με τα ηλεκτρονικά αρχεία; Υπάρχει σέρβερ ικανός να τα δέχεται; Βεβαίως. Είμαστε πανέτοιμοι και δεχόμαστε έγγραφα σε ηλεκτρονική μορφή. Δεν έχουν ακόμα κατατεθεί σε μεγάλες ποσότητες, δεν είναι ακόμα εκθέσιμα. Εξάλλου, έχουμε ψηφιοποιήσει 7.000.000 σελίδες από χάρτινα ντοκουμέντα, είναι όλα στο σάιτ "αρχειομνήμων".
Σκέφτομαι πόσο σημαντικό είναι να υπάρχουν άνθρωποι που ξέρουν τη δουλειά τους και αναδεικνύουν τα αρχεία. Αυτά τα παλιά χαρτιά καταγράφουν πολύ καλά τον ψυχισμό των αποστολέων. Με την έκθεση τα ΓΑΚ δείχνουν ότι τα αρχεία δεν είναι τίποτα ανήλιαγα και μουχλιασμένα υπόγεια, που διατρέχονται από ποντίκια και χαρτοφάγα έντομα, ενώ αράχνες πλέκουν τους ιστούς τους. Γιατί τα ΓΑΚ –που προκύπτουν όχι μόνο από τα αρχεία που υποχρεωτικά φυλάει κάθε δημόσια υπηρεσία, αλλά και από τα προσωπικά αρχεία που τηρεί κάθε πολιτικό πρόσωπο– είναι το σπίτι που στεγάζει ιδανικά το πρωτογενές υλικό της ιστορίας του ελληνικού κράτους. Αυτό το υλικό τα ΓΑΚ το διαφυλάσσουν, το οργανώνουν, το παρέχουν αφειδώς στη διάθεση του κάθε ερευνητή και, κάποτε, ένα κομμάτι του το εκθέτουν. Όπως με τόση επιτυχία σ’ αυτή την έκθεση.
11°
