Ο Λοιμός των Αθηνών, η Πανώλη του Ιουστινιανού, η Μεγάλη Πανούκλα και άλλες επιδημίες που σημάδεψαν τον κόσμο
Στο σχολείο έκανα Αρχαία Ελληνικά, ως αρχαία η ίδια, αλλά από τα λίγα που θυμάμαι είναι η περιγραφή του λοιμού των Αθηνών από τον Θουκυδίδη: το κείμενο δεν ήταν στη διδακτέα ύλη, έβοσκε στη βιβλιοθήκη του σπιτιού μας ανάμεσα σε άπειρους Εσμπραγιά, Ζολά, Καμί και γενικότερα ξεχασμένους σήμερα Γάλλους.
Ο Λοιμός των Αθηνών λοιπόν χτύπησε τρεις φορές, το 430-429 π.Χ., το 427 π.Χ. και το 426 π.Χ.. Άρχισε στον δεύτερο χρόνο του Πελοποννησιακού Πολέμου, ενώ οι Σπαρτιάτες πολιορκούσαν σκληρά την πόλη, και ξεκίνησε από την Αιθιοπία, την Αίγυπτο ή τη Λιβύη – έφτασε στον Πειραιά πρώτα κι από κει στην πυκνοκατοικημένη Αθήνα. Το 430 εξόντωσε το 25%-30% του πληθυσμού: 100.000 νεκροί που καίγονταν σε τεράστιες πυρές ή κατέληγαν σε ομαδικούς τάφους. Οι πολιορκητές Σπαρτιάτες, βλέποντας τις πυρές να καίνε ασταμάτητα, τα μάζεψαν κι έφυγαν, φοβούμενοι (δικαίως) να μη κολλήσουν, κι έτσι την γλίτωσαν.
Από τον λοιμό προσβλήθηκε η οικογένεια του Περικλή. Ο ίδιος, η αδερφή του και τα δύο αγόρια του, ο Ξάνθιππος και ο Πάραλος, χάθηκαν στο λοιμό, αλλά η Ασπασία επέζησε (μάλιστα τα έφτιαξε με τον Λυσικλή κι έκανε κι άλλον έναν γιο, εκτός από τον Περικλή τζούνιορ, τον γιο της με τον Περικλή, ο οποίος γιος επίσης επέζησε). Ο Θουκυδίδης όχι μόνο την άρπαξε, νόσησε βαριά, αλλά μόλις συνήλθε κάθισε και περιέγραψε τα συμπτώματα, την εξέλιξη της νόσου και όλα όσα πέρασε, την προσωπική του εμπειρία, με κάθε λεπτομέρεια. Την καταγραφή αυτή διάβασα στη δεκαετία του ’70 και μου σηκώθηκε η τρίχα κάγκελο – από μια επιδημία που ξεκλήρισε κόσμο και κοσμάκη, αλλά κυρίως από το ειλικρινές ιατρικό ρεπορτάζ του μεγάλου ιστορικού Θουκυδίδη, ίσως το πρώτο στην Ιστορία. Η αθηναϊκή κοινωνία άλλαξε μετά τον λοιμό: στην αραιοκατοικημένη, χαροκαμένη πόλη ήρθαν πολλοί μέτοικοι, κάμποσοι σκλάβοι που έχασαν τα αφεντικά τους έγιναν Αθηναίοι πολίτες με το «καλημέρα σας», και πολλοί φτωχοί συγγενείς κληρονόμησαν πλούσιους αποθανόντες, ως νεόπλουτοι.
Κατά τους επιδημιολόγους και ιστορικούς, ο λοιμός των Αθηνών ήταν κάποιου είδους τυφοειδής πυρετός, πολύ κοντά στον Ebola ίσως. Τη θεωρία αυτή επιβεβαίωσε το 2005 ο Δρ Μανώλης Παπαγρηγοράκης: εξέτασε τον πολφό τριών δοντιών που μάζεψε από τον ομαδικό τάφο του Κεραμικού και κατάφερε να βρει την αιτία θανάτου. Ως τότε οι επιδημιολόγοι, ιστορικοί κ.λπ. βασίζονταν μόνο στις περιγραφές του Θουκυδίδη – το 1999, το Πανεπιστήμιο του Μέριλαντ αφιέρωσε την 5η ετήσια ιατρική συνέλευσή του στον λοιμό των Αθηνών, μιας και οι επιστήμονες ψάχνουν συνέχεια το παρελθόν μέσα στην ιστορία για να εξηγήσουν το παρόν...
Τον 6ο αιώνα μ.Χ. στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ξέσπασε άλλη επιδημία, ο λεγόμενος Λοιμός ή η Πανώλη του Ιουστινιανού: ο αυτοκράτορας την άρπαξε το 541, νόσησε για καιρό –μάλιστα τον είχανε ξεγράψει κι έψαχναν διάδοχο– αλλά συνήλθε το σκυλί «χάρη στην φροντίδα των γιατρών του». Ο Προκόπιος περιγράφει την εξάπλωση της επιδημίας από την Αίγυπτο στα λιμάνια της εποχής – φαίνεται ότι εξόντωσε 25 με 50 εκατομμύρια ανθρώπους στον γνωστό τότε κόσμο. Πάλι κατά τον Προκόπιο (στην «Ιστορία των Πολέμων»), πέθαιναν 5.000 άτομα την ημέρα και η θνησιμότητα στις εγκυμονούσες γυναίκες και τα νεογέννητα ήταν 100% («Μόνον μία εγκυμονούσα επέζησε, αποβάλλοντας το κύημα»). Η πανούκλα αυτή ξεκλήρισε πόλεις και χωριά από την Κωνσταντινούπολη μέχρι την Ιρλανδία και τη Μεγάλη Βρετανία και, όπως όλες οι μεγάλες επιδημίες που έγιναν πανδημίες, άλλαξε τις κοινωνίες της εποχής.
Η (Πολύ) Μεγάλη Πανούκλα ή Μαύρος Θάνατος του 14ου αιώνα ξήλωσε όλη την κεντρική Ευρώπη – το 1/3, ή αλλιώς το 25-60% του πληθυσμού, πάνω από 50 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους… Η πανούκλα ξεκίνησε από τη Μογγολία το 1347, πήδηξε στην Ιταλία πρώτα με εμπορικά πλοία, κι από εκεί έφτασε παντού. Μεταδιδόταν από ένα είδος ψείρας, στην αρχή σε κόσμο που συνωστιζόταν σε αμπάρια, έπειτα σε φυλακές, σε εκκλησίες για να προσευχηθεί, σε στρατόπεδα και πυκνοκατοικημένες περιοχές, τέλος σε κάθε σχεδόν γωνιά της Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης. Η ίδια επιδημία ή μάλλον νόσος, η πανούκλα, έχει σήμερα ποσοστό θνησιμότητας 10% αν αντιμετωπιστεί φαρμακευτικά, 50%-60% αν δεν πάει ο ασθενής σε νοσοκομείο. Ξαναχτύπησε στα μέσα του 19ου αιώνα, από το 1900-1904, και εμφανιζόταν ως το 1959 σε κάποια σημεία του πλανήτη, με περίπου 200 νεκρούς το χρόνο, αλλά δεν θεωρείται πια παγκόσμια απειλή.
Υπήρξαν και άλλες τρομερές επιδημίες: το 1720 η Πανούκλα της Μασσαλίας, με 100.000 νεκρούς. Το 1817-24 η χολέρα στην Ασία, με άλλους 100.000 νεκρούς. Το 1920 η αδυσώπητη Ασιατική Γρίπη εξόντωσε ούτε λίγο ούτε πολύ, ανάμεσα στα 60 και στα 100 εκατομμύρια ανθρώπους, κυρίως στην Ιαπωνία, Ινδία, Πακιστάν και Κίνα.
Κοιτάξτε, δεν υπάρχει ηθικό δίδαγμα, ούτε θα καταλήξω κάπου: έχουμε προχωρήσει πολύ στην αντιμετώπιση λοιμωδών νόσων, όχι εμείς προσωπικά, που είμαστε μπαγλαμάδες, αλλά οι επιστήμονες. Μεγαλώνοντας, άκουγα ιστορίες από τον παππού μας Μιχάλη για τη μαλάρια, την ελονοσία που κόντεψε να τον βγάλει από τη μέση όταν ήταν έφηβος. Ο θείος μας Σωκράτης έπαθε τύφο ως παιδί, και τον έστειλαν (να πεθάνει) στους Φιλίππους, στο χωριό που είχε εγκατασταθεί ως πρόσφυγας ο παππούς του Αναστάσης – τον έσωσε, κατά τον οικογενειακό μύθο, ταΐζοντας τον με το ζόρι «ζουμί από φακές». Όλες οι οικογένειες έχουν ιστορίες από μακρινές, ευτυχώς συχνά ξεχασμένες αρρώστιες και επιδημίες: στο Δημοτικό Σχολείο στην Καβάλα,είχαμε τρομοκρατηθεί με την επιδημία χολέρας της Κωνσταντινούπολης, που ευτυχώς δεν άνθισε σε τα μας. Ο παράγοντας «τύχη» παίζει μεγάλο ρόλο στις επιδημίες, αλλά ειδικά αυτός δεν περνάει από το χέρι μας, οπότε κοιτάζουμε όσα περνάνε (από το χέρι μας): απομόνωση, κλείσιμο στο σπίτι, πλύσιμο χεριών, απολύμανση, καθαριότητα και τα σχετικά, τα γράφουν ΟΛΑ τα σάιτ.
Υπομονή, επιμονή και αντισηπτικά μποκού. Όπως έλεγε πολύ σοφά ο Μποστ, «Κε αφτό θα περάσι».
