Το βιβλίο της Lyndal Roper «Summer of Fire and Blood: The German Peasants War» επιχειρεί να απογυμνώσει τον Πόλεμο των Χωρικών του 1525
Πέντε αιώνες μετά τη σφαγή του Φρανκενχάουζεν, ο Πόλεμος των Χωρικών παραμένει πεδίο ανοιχτό σε ερμηνείες. Από τη σοσιαλδημοκρατική Δύση και τον μαρξιστικό μύθο της Ανατολής μέχρι τη ναζιστική οικειοποίηση, κάθε εποχή κατασκεύασε τον δικό της Μύντσερ.
Το νέο βιβλίο της Lyndal Roper «Summer of Fire and Blood: The German Peasants War» (2025), η πρώτη μεγάλη επανεκτίμηση εδώ και σαράντα χρόνια και η πρώτη μετά την επανένωση της Γερμανίας, επιχειρεί να απογυμνώσει αυτή την εξέγερση του 16ου αιώνα από τις μεταγενέστερες προβολές και να της αποδώσει την ιστορική της σημασία. Η εξέγερση των Χωρικών του 1525 ήταν η μεγαλύτερη μαζική εξέγερση στην Ευρώπη πριν από τη Γαλλική Επανάσταση. Περίπου 100.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Κατά τη διάρκεια της διαιρεμένης Γερμανίας το εν λόγω γεγονός, που έχει σημαδέψει την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη, υπήρξε αντικείμενο αντιφατικών ερμηνειών· η συζήτηση μεταξύ των ιστορικών συνεχίζεται: παράλληλα με το βιβλίο της Roper κυκλοφόρησε φέτος το «The Time of the Harvest Has Come: Revolution, Reformation and the German Peasants’ War» του Martin Empson, ενώ προηγήθηκε εκείνο του Christopher Clark για τις επαναστάσεις του 1848 τις οποίες ο Clark συνέδεε με τις εξεγέρσεις των Χωρικών. Φέτος με με αφορμή την επέτειo εκδόθηκαν μελέτες —μία του Ulrich Niggemann (Hg.) «Der Bauernkrieg von 1525: Staatlichkeit und Ordnungsvorstellungen» (Ο Πόλεμος των Χωρικών του 1525: κρατική συγκρότηση/κρατικότητα και αντιλήψεις περί τάξης), μια ακόμα Paul Christophe Abel, «Paysans en guerre: L’enquête du duc de Lorraine,1525»— που φωτίζουν την ιστορική συνέχεια και προσδίδουν ιστορική διάσταση στους μύθους.
Το βράδυ της 14ης Μαΐου 1525, οι αγρότες έχτισαν ένα «Wagenburg», μια οχύρωση από βαγόνια, στον απότομο λόφο πάνω από το Φρανκενχάουζεν, στην κεντρική Γερμανία, τοποθετώντας τα σε έναν αμυντικό κύκλο. Φαινομενικά σε ισχυρή θέση, είχαν δρόμους διαφυγής προς το δάσος και την πόλη καθώς και θέα από τρεις πλευρές. Νωρίτερα εκείνη την ημέρα είχαν καταφέρει να αποκρούσουν μια προκεχωρημένη ομάδα ιπποτών, κάτι που είχε ανεβάσει ακόμη περισσότερο το ηθικό τους. Η καθυστέρηση πριν από την έναρξη της μάχης, ωστόσο, είχε επιτρέψει στα στρατεύματα του Δούκα Γεωργίου να ενωθούν με τους άνδρες του Ερνστ της πόλης του Μάνσφιλντ και είχε επιτρέψει στο στρατό του Μπράουνσβαϊγκ να ανακάμψει. Τα στρατεύματα αυτά κινήθηκαν μέσα στο δάσος, με αποτέλεσμα οι αγρότες να περικυκλωθούν από όλες τις πλευρές. Οκτώ χιλιάδες χωρικοί αντιμετώπιζαν τώρα ένα στρατό υπό την ηγεσία του Γεωργίου της Σαξονίας, του Φίλιππου της Έσσης και των Έριχ και Χάινριχ του Μπράουνσβαϊγκ. Ο στρατός αυτός περιλάμβανε πεντέμισι χιλιάδες πεζούς και τρεις χιλιάδες έφιππους άντρες. Ο λόφος στον οποίο δόθηκε η μάχη είναι ψηλός και από εκεί μπορεί κανείς να δει χιλιόμετρα μακριά. Τρεις ημέρες νωρίτερα είχε εμφανιστεί ένα ουράνιο τόξο που ήταν παραδοσιακά σημάδι πολέμου, αν και ο Θεός είχε μετατρέψει το συμβολισμό στην υπογραφή της νέας διαθήκης του με τον άνθρωπο στην εποχή του κατακλυσμού του Νώε. Τώρα αντιπροσώπευε τη μάχη και την υπόσχεση του Θεού ότι ήταν με το μέρος τους. Έτσι ήθελαν να πιστεύουν. Το διακριτικό "VDMIA" (Verbum Domini Manet in Aeternum - ο λόγος του Θεού διαρκεί για πάντα) ήταν ραμμένο στη σημαία του ουράνιου τόξου.
Ο επαναστατικός στρατός τραγούδησε τον πεντηκοστιανό ύμνο του Τόμας Μύντσερ (Müntzer) προς το Άγιο Πνεύμα, «Nun bitten wir den Heiligen Geist», βασισμένο στον παλιό λατινικό ύμνο «Veni creator spiritus»:
Έλα σε μας, Δημιουργέ, Άγιο Πνεύμα, φώτισε τη φτωχή σου χριστιανοσύνη, γέμισε την καρδιά μας, που αναστενάζει προς εσένα με εσωτερικό πόνο.
Η μυστικιστική εξύψωση του πόνου είχε φτάσει στην αποθέωσή της και θα σφραγιζόταν με αίμα. Οι άνδρες που τραγουδούσαν μαζί στο οροπέδιο του Φρανκενχάουζεν πριν από τη μάχη συνδέονταν με δεσμούς αδελφοσύνης, με μια βαθιά δέσμευση προς τους συντρόφους τους στη μάχη και στην πίστη. Η αδελφοσύνη είχε δημιουργήσει μια συλλογική πίστη μεταξύ των ανδρών, και ο αποκλεισμός των γυναικών ήταν μέρος της αρραφούς συνοχής της. Καλώς ή κακώς, επρόκειτο για ένα κίνημα που εξύψωνε τον ανδρισμό και είχε ελάχιστα να πει για τις γυναίκες. Ακόμη και η Παναγία δεν είχε θέση σε αυτό, πράγμα ασυνήθιστο για μια αγροτική εξέγερση. Σε αυτήν τη στιγμή της μεγαλύτερης πνευματικής έντασης, οι αγωνιστές του Φρανκενχάουζεν επικαλέστηκαν το Άγιο Πνεύμα. Ποτισμένο με τη νέα θεολογία του ευαγγελισμού, παντού το κίνημα επικεντρώθηκε αποκλειστικά στον Θεό, το ευαγγέλιο και τον Χριστό.
Πάνω στον λόφο μπορούσαν να δουν μίλια πάνω από τη γη για την οποία πολεμούσαν. Οι στρατοί των πριγκίπων συγκεντρώθηκαν. Οι αγρότες τούς διαμήνυσαν στις 15 Μαΐου 1525: «Διακηρύσσουμε τον Ιησού Χριστό. Δεν είμαστε εδώ για να βλάψουμε κανέναν (Ιωάννης 2), αλλά για να διατηρήσουμε τη θεϊκή δικαιοσύνη. Επίσης, δεν είμαστε εδώ για να χύσουμε αίμα. Αν κάνετε το ίδιο, δεν θα σας κάνουμε τίποτα». Οι πρίγκιπες απάντησαν με επιστολή προσφέροντάς τους ελεήμονες όρους αν τους παρέδιδαν τον «ψευδοπροφήτη» Τόμας Μύντσερ και τους συνεργάτες του. Όταν η επιστολή διαβάστηκε στον στρατό, ο Μύντσερ φέρεται να βγήκε μπροστά και να τους ρώτησε τι έπρεπε να κάνουν. «Όχι, όχι», φώναξαν όλοι, σε μια τελική επιβεβαίωση της αδελφοσύνης, «θέλουμε να παραμείνουμε μαζί ζωντανοί ή νεκροί». Ο Θεός ήταν μαζί τους, αλλά η νίκη δεν ήταν δική τους.
Η μάχη άρχισε εκείνη την ημέρα υπό την προσωπική ηγεσία των πριγκίπων, με ένα γύρο κανονιοβολισμών και μια επίθεση από τους έφιππους στρατιώτες. Το «οχυρό της άμαξας» δεν προσέφερε καμία προστασία και δεν μπορούσε να αμυνθεί απέναντι στο πυροβολικό. Εκπαιδευμένοι στρατιώτες θέρισαν τους χωρικούς στρατιώτες, ενώ το ιππικό τους πετσόκοψε. Το αίμα έτρεξε σε μια χαράδρα που είναι ακόμα γνωστή ως Blutrinne (ποτάμι αίματος). Αφού έφτασαν στην πόλη, ορισμένοι από τους αγρότες κρύφτηκαν στους υπονόμους και στις καλύβες των αλατοπωλείων όπου τους κυνήγησαν οι στρατιώτες, οι οποίοι στη συνέχεια λεηλάτησαν την πόλη. Ίσως επτά χιλιάδες χωρικοί σφαγιάστηκαν εκείνη την ημέρα ενώ τριακόσιοι ακόμη εκτελέστηκαν στην πόλη την επόμενη. Υποστηρίχθηκε ότι μόνο έξι στρατιώτες από την πλευρά των πριγκίπων σκοτώθηκαν.
Η Δύση γιόρτασε τα Δώδεκα Άρθρα του Λότσεν (Lotzen) ως σχέδιο της σοσιαλδημοκρατίας και επευφημούσε τον κοινοτισμό (αλλά ξέχασε να αναφέρει τις γυναίκες). Η Ανατολή μελέτησε την εξέγερση στο πνεύμα του μαρξισμού και αποθέωσε τον Μύντσερ ως πρόγονο του επαναστατικού σοσιαλισμού. Το κείμενο του Μανιφέστου της Πράγας του Μύντσερ, το 1521, δόθηκε στον Στάλιν ως δώρο γενεθλίων. Οι Ναζί, επίσης, βρήκαν τους ήρωές τους, ονομάζοντας τμήματα των Waffen-SS με τα ονόματα του Florian Geyer και του Götz von Berlichingen, του «ιππότη με το σιδερένιο χέρι». Το ανατολικογερμανικό καθεστώς υιοθέτησε την εγκωμιαστική αξιολόγηση του Ένγκελς για τον Μύντσερ. Κα το 1976, ένα χρόνο μετά την 450ή επέτειο της σφαγής του Φρανκενχάουζεν, ανέθεσε την κατασκευή ενός τεράστιου κυκλικού μνημείου για τον «Αγροτικό Πόλεμο» στο πεδίο της μάχης, το οποίο φιλοξενεί μια πανοραμική ελαιογραφία ύψους 14 μέτρων και μήκους 123 μέτρων του καλλιτέχνη Werner Tübke.
Όμως πέρα από την κατά καιρούς εκμετάλλευση που έχει υποστεί ο Πόλεμος των Χωρικών από διαφορετικές ιδεολογίες και κοινωνικά ουτοπικά οράματα, έχει αφήσει τον έντονα συμβολικό χαρακτήρα του σε έννοιες όπως ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη. Η περιβόητη «πορεία» ήταν από μόνη της μια επαναστατική πράξη επειδή πολλά φεουδαρχικά συμβόλαια ανέφεραν ότι οι αγρότες δεν μπορούσαν να μετακινηθούν χωρίς άδεια. Τα προς το ζην των αγροτών εξαρτιόνταν από τη μετακίνηση, το ταξίδι προς την πλησιέστερη πόλη και την αγορά της, αλλά η απουσία τους για μεγάλα χρονικά διαστήματα ή απλώς η αποτυχία να μαζέψουν τα «τέλη εργασίας», όπως έκαναν για παράδειγμα οι αγρότες στο Μέλανα Δρυμό επί πολλούς μήνες, έπληττε την καρδιά της φεουδαρχίας, η οποία στόχευε στη σύνδεση του εργατικού δυναμικού με τη γη. Οι αγρότες δεν επιτρεπόταν να γίνουν κάτοικοι των πόλεων, οπότε η κατάληψη χώρων στις πόλεις για τη διεξαγωγή συγκεντρώσεων και τη λήψη αποφάσεων ήταν επίσης επαναστατική. Η ίδια η λέξη επανάσταση απέκτησε την βαρύτητα που της δίνουμε μέχρι σήμερα. «Κατεβείτε από το άλογό σας» ήταν η πρώτη εντολή προς τους ευγενείς που προσχώρησαν στους αδελφούς, ενώ η παράδοσή τους συνοδευόταν από την τελική ταπείνωση να περπατούν με τον ίδιο αργό ρυθμό με τους αγρότες. Τα άλογα έκαναν τους ευγενείς επιβλητικούς, επειδή έμοιαζαν πιο ψηλοί και πιο απόμακροι. Κάτω στο έδαφος, με τα άχρηστα σπιρούνια τους, έπρεπε να κοιτάξουν τους συνανθρώπους τους στα μάτια. Ο Μύντσερ ήταν διαβόητος μεταξύ των ευγενών για την απαίτησή του να μην έχει ένας πρίγκιπας περισσότερα από οκτώ άλογα και ένας κόμης περισσότερα από τέσσερα. Γνώριζε ότι η δύναμή τους εξαρτιόταν από τις ακολουθίες των οπλισμένων ιππέων τους. Τα άλογα έδιναν επίσης στους άρχοντες μια διαφορετική αίσθηση του χώρου και της κυριαρχίας λόγω της δυνατότητάς τους να ταξιδεύουν εύκολα μακρύτερα.
Η Παρθένος Μαρία και οι Άγιοι αποκλείστηκαν. Καμία ομάδα αγροτών δεν επικαλέστηκε την Παναγία, δεν την έβαλε μόνη της στο λάβαρό της, ούτε αναφέρθηκε στους αγίους - και αυτό έσπασε την παράδοση αιώνων. Ο Πόλεμος των Χωρικών ήταν ένα είδος τεράστιου αντιπροσκυνήματος, που αντιτάχθηκε στα ιερά, τα λείψανα, τα μοναστήρια και τους αγίους. Συνέτριψε τον μοναχισμό και τα φυλάκια του. Βαδίζοντας μαζί με τους αδελφούς τους, οι αγρότες ήταν επιτέλους ελεύθεροι καθώς περιπλανιόντουσαν στο τοπίο, πέρα από τα στενά όρια της γης του άρχοντα.
Κάτι πολύ πιο σημαντικό όμως πήρε σάρκα και οστά με τη σφαγή της 15ης Μαΐου 1525: Η πρώτη πλήρης σύλληψη της πολιτικής ως ηθικής αποστολής. Το βιβλίο του Michael Walzer, The Revolution of the Saints (1965), παραμένει κλασική μελέτη ακριβώς επειδή εντοπίζει εκεί την καταγωγή της σύγχρονης επαναστατικής πολιτικής. Η βασική του θέση είναι ανατρεπτική: η ριζοσπαστική Αριστερά δεν γεννήθηκε ούτε με τη Γαλλική ούτε με τη Ρωσική Επανάσταση, αλλά πολύ νωρίτερα, μέσα από τα προτεσταντικά κινήματα του 16ου αιώνα, με ημερομηνία–ορόσημο την 15η Μαΐου 1525 και τον λόγο του Μύντσερ στο Φρανκενχάουζεν. Οι «Άγιοι» του Walzer είναι οι Πουριτανοί και οι Καλβινιστές – ευρύτερα, οι ριζοσπάστες Προτεστάντες μεταρρυθμιστές που πίστευαν ότι η σωτηρία δεν αφορά μόνο την ατομική ψυχή, αλλά ολόκληρη την κοινωνική τάξη. Ότι η ηθική δεν αρκεί να βιώνεται· οφείλει να επιβάλλεται. Εδώ γεννιέται η ιδέα της πολιτικής ως καθήκοντος εξαγνισμού του κόσμου, η αντίληψη ότι η ιστορία έχει κατεύθυνση, και ότι ο άνθρωπος έχει εντολή να την επισπεύσει. Αυτό ακριβώς το σχήμα –πειθαρχία, εκλεκτότητα, ηθικός μαξιμαλισμός, συλλογική αποστολή– θα μεταφερθεί αργότερα, αποθρησκειοποιημένο αλλά ακέραιο, στα επαναστατικά κινήματα της νεωτερικότητας. Και δεν είναι τυχαίο ότι οι ίδιοι αυτοί «Άγιοι», οι πνευματικοί τους απόγονοι, θα ιδρύσουν τελικά την Αμερικανική Δημοκρατία. Τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Ένα κράτος που γεννήθηκε όχι μόνον ως πολιτικό μόρφωμα, αλλά ως ηθικό εγχείρημα, ως κοινότητα εκλεκτών με αποστολή στον κόσμο.
9°
