Στα Μονοπάτια της Ακρόπολης: Ξέρεις τα ζώα και τα φυτά που ζουν στην καρδιά της πόλης σου;

Ένα καινούργιο βιβλίο με τίτλο «Στα μονοπάτια της Ακρόπολης» έρχεται ακριβώς την κατάλληλη εποχή, σαν ερωτική επιστολή στην Αθήνα και τον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης, για να μας γνωρίσει, με γοητευτικές λεπτομέρειες, τα ζώα και τα φυτά που ζουν στην καρδιά της πόλης μας. 

Συγγραφείς του, ο βιολόγος, ορνιθολόγος και συγγραφέας Γρηγόρης Τσούνης και ο περιβαλλοντολόγος-ωκεανογράφος Λάμπρος Τσούνης οι οποίοι για πολλά χρόνια μελετούν τον χώρο της Ακρόπολης και έχουν καταγράψει με μεγάλη λεπτομέρεια τη χλωρίδα και την πανίδα της περιοχής, αποδεικνύοντας ότι η Ακρόπολη είναι ένα Παγκόσμιο Μνημείο Φύσης. Στην Ακρόπολη έχουν βρεθεί πάνω από 300 είδη φυτών. Σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό Biology, τον Ιανουάριο του 2021, η Ελλάδα είναι μία από τις πιο πλούσιες ευρωπαϊκές χώρες σε είδη φυτών. Στη χώρα μας υπάρχουν πάνω από 7.000 φυτικά taxa, με το 20% από αυτά να είναι ενδημικά, δηλαδή δεν φύονται πουθενά αλλού στον κόσμο.

Μερικά μυστικά που μάθαμε σε αυτή τη βόλτα...

Οι αρχαιολογικοί χώροι είναι από τη φύση τους νησίδες άγριας ζωής, γιατί εδώ προσφέρονται οι συνθήκες για την ανάπτυξη πλούσιας χλωρίδας-βλάστησης και πανίδας και προσφέρουν ασφαλές καταφύγιο για την αναπαραγωγή και τη διατροφή μεγάλου αριθμού πουλιών και ζώων.

Στα βράχια της Ακρόπολης φωλιάζουν οι Γαλαζοκότσυφες που το κελάηδημά τους μοιάζει με τον ήχο φλάουτου.

Η Μικρομέρια της Ακρόπολης είναι ένα μικρό, πολυετές φυτό που φυτρώνει αποκλειστικά στην περιοχή της Ακρόπολης· είχε χαθεί το 1908 και ανακαλύφθηκε ξανά από τον Γρηγόρη Τσούνη και τον Λάμπρο Τσούνη (το 2009 η επιβεβαίωση της ανακάλυψης). Οι σπόροι του φυτού φυλάσσονται σε Τράπεζα Σπερμάτων στο Ινστιτούτο Βιολογίας του Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης. Οι δύο ερευνητές έχουν προτείνει τη δημιουργία ενός μικρού βραχόκηπου με την παρουσία πληθυσμού από Μικρομέριες που θα μπορούσε να δημιουργηθεί στην είσοδο του Θεάτρου του Διονύσου.

Στην περιοχή της Ακρόπολης υπάρχουν μόνιμα 3 ζευγάρια του αρπακτικού Βραχοκιρκινέζα, ενώ ένα ζευγάρι φωλιάζει στους Στύλους του Ολυμπίου Διός. Έχει τη φωλιά του ψηλά μέσα σε ένα κιονόκρανο.

Κατά τον Όμηρο, στην Οδύσσεια, έσπερναν Ασφόδελους με τα μικρά, λευκά, μελαγχολικά τους λουλούδια, κοντά στις τελευταίες κατοικίες γιατί πίστευαν ότι οι ψυχές των νεκρών τρέφονταν με τους κονδύλους τους.

Οι Παπαγάλοι Μοναχοί και οι Πράσινοι Παπαγάλοι, αν και αλλόχθονα είδη, δραπέτες, βρίσκονται στην Ακρόπολη και αισθάνονται ότι είναι οι άρχοντες του χώρου. Τα βάζουν με τα άλλα πουλιά, προσπαθούν να κλέψουν την τροφή τους και κάνουν πολλές ζαβολιές.

Την Πλάκα τη λατρεύουν τα Χελιδόνια που τη διαλέγουν για να χτίσουν τις φωλιές τους κάθε άνοιξη από το 1983 και μετά. Φτάνουν στην Πλάκα από τις 15-31 Μαρτίου η οποία τα υποδέχεται στις οδούς Κυδαθηναίων, Βύρωνος, Αφροδίτης, Αδριανού, Αστερίου, Πανδρόσου, Τριπόδων, Νίκης, Λυσικράτους, Απόλλωνος και Σωτήρος.

Ένα αξιοπερίεργο είναι πως τα Χελιδόνια φτιάχνουν τις φωλιές τους κυρίως κάτω από τα μπαλκόνια των νεοκλασικών σπιτιών και όχι των μοντέρνων κατοικιών στην περιοχή. Η πιθανότερη εξήγηση είναι πως τα μπαλκόνια αυτά προσφέρουν μεγαλύτερη προστασία από τους αέρηδες. Στην Αθήνα, και ειδικά στην Πλάκα, η πυκνότητα του πληθυσμού Χελιδονιών είναι η μεγαλύτερη σε όλη την Ευρώπη: 22 ζευγάρια/km².

Οι πλαγιές της Ακρόπολης τον Απρίλιο είναι πνιγμένες μέσα στα αγριολούλουδα, με χρώματα και αρώματα που συνθέτουν την ομορφιά του τοπίου: Παπαρούνες, Τραγοπώγωνες, Κίτρινες Μαργαρίτες, Ρεσέντες, Καμπανούλες, Γαλαζάκια, Ξινήθρες, Πικραγγουριές, Γέροντες, Μαργαρίτες, Μολόχες, Αγριοσέλινα, Μικρομέριες και Χαμομηλάκια.

Ο Λόφος της Ακρόπολης είναι ένας μελισσοτροφικός παράδεισος. Είναι ο λόφος των Μελισσών, λόγω της πληθώρας μελισσοτροφικών φυτών. Ο πρώτος που ασχολήθηκε επιστημονικά με αυτές ήταν ο Αριστοτέλης το 300 π.Χ. Την εποχή εκείνη ο Υμηττός ήταν το ιερό βουνό των μελισσουργών και το θυμαρίσιο μέλι του ήταν γνωστό πέρα από τα σύνορα της Ελλάδας. Ο Ιπποκράτης συνιστούσε το μέλι για πολλές ασθένειες ενώ ο Διογένης έγραφε ότι «οι ηλικιωμένοι που τρώνε μόνο μέλι και ψωμί ζουν πάρα πολλά χρόνια». Ο Δημόκριτος από τα Άβδηρα πέθανε σε πολύ μεγάλη ηλικία διότι, όπως έλεγε: «Μέλι μέσα, λάδι απέξω». Η Μέλισσα που ήταν ιερή, ήταν και σύμβολο της ευφράδειας.

Τον Ιούλιο ανθίζουν στον λόφο της Ακρόπολης οι Μυρτιές, με κρεμ-λευκά λουλουδάκια που σκορπίζουν το άρωμά τους. Είναι μεσογειακός θάμνος που, σε εξαιρετικές περιπτώσεις, μπορεί να φθάσει τα 4 μέτρα. Το φυτό είναι στενά συνδεδεμένο με τη θεά Αθηνά, η οποία μεταμόρφωσε την αγαπημένη της φίλη Μυρσίνη που ψυχορραγούσε, σε Μυρτιά. Στην ελληνική μυθολογία είναι σύμβολο του έρωτα, της αγάπης και της ομορφιάς. Οι αρχαίοι Αθηναίοι στεφάνωναν τους νικητές των αγώνων συχνά με κλαδιά Μυρτιάς. Στην αγορά της Αθήνας υπήρχε μία περιοχή που την έλεγαν «αι Μυρρίναι» και εκεί έπλεκαν και πουλούσαν στεφάνια.

Τον Αύγουστο στην Ακρόπολη τα πουλιά απότομα σταματούν να κελαηδούν. Κάπου κάπου ακούγεται χωρίς πολλή όρεξη το κελάηδημα μιας Γαλαζοπαπαδίτσας ή το κελάηδημα του Μυγοχάφτη. Τα μικρά έχουν βγει από τις φωλιές τους και οι γονείς τους δεν θέλουν με τα κελαηδήματά τους να προδώσουν την παρουσία τους. 

Στις μεγάλες ζέστες του καλοκαιριού οι Κρασπεδωτές Χελώνες με δυσκολία βρίσκουν την τροφή τους μέσα στις πλαγιές της Ακρόπολης. Ψάχνουν για Πικραλίδες, Αγριοτρίφυλλα, Κιχώρια και Μηδικές, και πολλές φορές συγκεντρώνονται κοντά στις βρύσες του αρχαιολογικού χώρου για να ξεδιψάσουν από την κάψα. 

Τα νερά των πρώτων βροχών του Σεπτεμβρίου επάνω στους διψασμένους βράχους βοηθούν για να αρχίσουν να ανθίζουν τα μαγικά Κυκλάμινα, με ροζ χρώματα ανάμεσα στις σχισμές της πέτρας. Η ονομασία του προέρχεται από την ελληνική λέξη «κύκλος» και σχετίζεται με το σχήμα του λουλουδιού που μοιάζει με τη γυναικεία μήτρα. Οι αρχαίοι Έλληνες το χρησιμοποιούσαν για να βοηθήσουν τις γυναίκες να συλλάβουν τα παιδιά τους.

Τον Οκτώβριο μέσα στον αρχαιολογικό χώρο, αλλά και στην πόλη της Αθήνας, αρχίζει ένα παράξενο πηγαινέλα. Είναι τα Ψαρόνια που κάνουν έναν μεγάλο θόρυβο και γεμίζουν τα πεζοδρόμια, κάτω από τα γυμνά δέντρα, με κουτσουλιές. Είναι τα πουλιά με τους μεγαλύτερους πληθυσμούς σε όλο τον κόσμο· έχει αποδειχθεί ότι σε όλο τον κόσμο φθάνουν σχεδόν τον ανθρώπινο πληθυσμό. Στον χώρο που συγκεντρώνονται για να κοιμηθούν οι αριθμοί είναι πολύ μεγάλοι: πολλές φορές, πάνω σε ένα δέντρο υπάρχουν δέκα ως δεκαπέντε χιλιάδες άτομα.

Με τις πρώτες βροχές του Οκτώβρη αρχίζουν να χρυσοκιτρινίζουν ψηλά οι πλαγιές της νότιας κλιτύος, αλλά και ο βράχος του Αρείου Πάγου, με την εμφάνιση του Κίτρινου Κρόκου του φθινοπώρου. Μέχρι και αργά τον Δεκέμβρη, η περιοχή της Ακρόπολης πλημμυρίζει από το κίτρινο χρώμα αυτών των όμορφων λουλουδιών.

Την ίδια εποχή, στη νοτιοδυτική πλευρά της Ακρόπολης, σε τρία τουλάχιστον σημεία μέσα στα δέντρα με τις Αγριελιές, φυτρώνει το Κυκλάμινο το κισσόφυλλο. Ανθίζει σε δροσερές και σκιερές τοποθεσίες, ανάμεσα στις αγριελιές στη νότια κλιτύ. 

Τον Οκτώβρη ανθίζουν και τα σπάνια Διαβολόχορτα στον Άρειο Πάγο και στη νοτιοδυτική πλευρά της Ακρόπολης κοντά σε ξηρές περιοχές. Είναι συνήθως χωρίς φύλλα και μοιάζει με μικρό κλαδί που βγαίνει από το έδαφος. Αν κατά λάθος ακουμπήσουμε αυτό το κλαδάκι στο πέρασμά μας, τότε βγάζει μια άσχημη μυρωδιά που θυμίζει περιττώματα ζώου.

Το φθινόπωρο, με το που πέφτει ο ήλιος, γυροπετούν στον αρχαιολογικό χώρο οι Μικρονυχτερίδες. Είναι η εποχή των ερώτων τους. Ψάχνουν να βρουν το ταίρι τους για να ζευγαρώσουν λίγο πριν πέσουν σε χειμερία νάρκη.

Τα ονόματα των πουλιών που γεμίζουν, τον Νοέμβρη, τον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης αλλά και τον Εθνικό Κήπο, τους Στύλους του Ολυμπίου Διός, του Φιλοπάππου, τον Αρδηττό και την Αρχαία Αγορά: Θαμνοψάλτης, Μαυροσκούφης, Δενδροφυλλοσκόπος, Χρυσοβασιλίσκος, Λούγαρο, Τσίχλα, Κοκκινολαίμης, Σιρλοτσίχλονο, Τρυποφράχτης, Καρβουνιάρης, Σταχτοσουσουράδα, Λευκοσουσουράδα, Ψαρόνι.

Τον Δεκέμβρη, παρά το κρύο, ο τόπος γεμίζει από τα κίτρινα λουλουδάκια της Ξινήθρας. Οι αρχαίοι Έλληνες το χρησιμοποιούσαν ως φαρμακευτικό φυτό για τη χώνεψη. Το λατινικό όνομά της προέρχεται από τη λέξη «οξός» (οξύ) και τη λέξη «sal» (αλάτι). Μαζί τους και τα Άλυσσα που λατρεύουν τον ήλιο και το πετρώδες υπέδαφος. Το όνομά τους σημαίνει «χωρίς λύσσα» και παλιά, τα χρησιμοποιούσαν για να γιατρεύουν ασθενείς με λύσσα.

Ένα ενδημικό φυτό που βρέθηκε στην Αθήνα το 1786 από τον Βρετανό βοτανικό John Sibthorp είναι η Χονδρίλη. Ο Διοσκουρίδης στο «Περί ύλης ιατρικής» γράφει ότι «γύρω από το κοτσάνι της βρίσκεται κόμμι όμοιο με εκείνο της μαστίχας. Ως βύσμα στο μέγεθος της ελιάς προκαλεί την έμμηνο ρήση. Η ρίζα ενδείκνυται και στα δαγκώματα της οχιάς, όταν πίνεται με κρασί. Ο χυμός της σφίγγει την κοιλιά».

Στην Ακρόπολη υπάρχει και το Κώνειο το στικτόν. Το δηλητήριο που περιέχει ήταν αυτό που ήπιε ο φιλόσοφος Σωκράτης το 339 π.Χ. όταν η Πολιτεία τον καταδίκασε σε θάνατο επειδή «εισήγαγε καινά δαιμόνια». Το εκχύλισμα των φύλλων και των βλαστών του Κωνείου προκαλεί ανώδυνο θάνατο. Δέκα γραμμάρια από αυτό παραλύουν το νευρικό σύστημα και υπάρχει απώλεια των μυϊκών δυνάμεων. Επέρχονται σπασμοί, εγκεφαλική νάρκη, ύπνος και τέλος ο θάνατος.

Η Εφέδρα περιμένει την πανσέληνο του Ιουλίου για να ανθίσει και είναι το μοναδικό στον κόσμο που έχει αυτή τη συμπεριφορά. Τα φυτά τη νύχτα της πανσελήνου εκκρίνουν μικροσκοπικές σταγόνες ζαχαρούχων υγρών, δηλαδή νέκταρ, που προσελκύουν τους επικονιαστές τους, τα έντομα, τα οποία αντιλαμβάνονται τη θεαματική αντανάκλαση των σταγόνων στο φως του φεγγαριού. 

Η Κάππαρη, στους βράχους κοντά στις αρχαιότητες, πάνω σε παλιούς τοίχους που βλέπουν προς τον Νότο, είναι μικρός θάμνος με λεπτά λευκορόδινα λουλούδια. Ο μύθος λέει ότι αυτά ήταν στολίδια από το πέπλο μιας νεαρής νύφης που έπεσε από τους βράχους καθώς πήγαινε να συναντήσει τον αγαπημένο της. Οι αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν στα φαγητά τους και στα γλυκά τους και με τα φύλλα της οι γυναίκες έκαναν μάσκες ομορφιάς.

Η Γιγαντορχιδέα, η μεγαλύτερη Ορχιδέα της Ευρώπης, είναι από τις πρώτες που κάνουν την εμφάνισή τους στο «θέατρο της φύσης». Στην Αττική εμφανίζεται στην περιοχή της Κηφισιάς, στη Νέα Μάκρη, στην περιοχή του Λαυρίου, στον Υμηττό, στην Πάρνηθα και, ενώ δεν υπάρχει στους άλλους λόφους της Αθήνας, βρέθηκε σε τρία σημεία μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης, όπου υπάρχουν ακόμη δύο άλλα είδη ορχιδέων.

Ο Αΐλανθος, δέντρο που φθάνει τα 20 μέτρα, φυτρώνει σε φτωχά και άγονα εδάφη και προέρχεται από την Κίνα, έχει κατακτήσει για τα καλά την Αθήνα. Η οδός Φαλήρου ήταν η πρώτη που δενδροφυτεύτηκε, την εποχή της βασίλισσας Αμαλίας η οποία το θεώρησε κατάλληλο για δενδροστοιχίες και το έφερε στην Ελλάδα.

Ξακουστά είναι τα δροσερά και ευχάριστα Πλατάνια της Αθήνας που φυτρώνουν ακόμα και στην κοίτη του Ιλισού. Για αυτά, στον περίπατο της Ακαδημίας, κάνει λόγο ο Πλίνιος, που οι ρίζες τους εκτείνονταν τριάντα τρεις πήχεις πιο μακριά από τα κλωνιά τους.

Στα παλαιότερα χρόνια οι Αθηναίοι πίστευαν ότι μία Ελιά, ένα Κλήμα και μία Συκιά, μαζί με ένα πηγάδι δροσερό νερό ήταν ό,τι χρειαζόταν ένα ευτυχισμένο σπιτικό. Η πρώτη Συκιά είχε φυτρώσει με διαταγή της Δήμητρας.

* Το βιβλίο των Γρηγόρη Τσούνη και Λάμπρου Τσούνη κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος.