Πόσο σφοδρά χτυπήματα επέφερε η γενικευμένη οικονομική δυσπραγία στις λογοτεχνικές προσλαμβάνουσες των λαών της Ευρώπης; Για να το θέσουμε απλά: Πώς να χορτάσεις με διάβασμα όταν γυρεύεις τροφή σαν ξελιγωμένη αντιλόπη; Τυπικά, η απερίσπαστη πρόσβαση στην κουλτούρα δεν αποτελεί όραμα, αλλά θεσμική προϋπόθεση της ευρωπαϊκής σύγκλισης. Σύμφωνα μάλιστα με την τελευταία έκθεση της αρμόδιας επιτροπής της ΕΕ για την ανάγνωση και τη γραφή, απευθυνόμενη σε ηγέτες κρατών και κυβερνήσεις, άπαντες οι Ευρωπαίοι πολίτες θα έπρεπε να διαθέτουν τα κατάλληλα μέσα προκειμένου να ικανοποιούν τις πνευματικές τους ανάγκες, στο δρόμο αυτού που περιγράφεται ως «καλλιέργεια αυτοπεποίθησης και κινήτρων προσωπικής ανάπτυξης» μέσω του γραπτού λόγου.
Εύσχημο και ελπιδοφόρο ως χάρτα, το θεώρημα χωλαίνει αντιμέτωπο με αφτιασίδωτα ποσοστά και μετρήσιμες διαπιστώσεις: Aς καρφώσουμε την πινέζα σε ένα γόνιμο σημείο του χάρτη, για παράδειγμα στην Πορτογαλία, με την οποία μοιραζόμαστε κοινά πληθυσμιακά στοιχεία και όμοια οικονομικά δεινά.
Η αποκαρδιωτική μελέτη του Ευρωβαρόμετρου, με ημερομηνία δημοσίευσης τον Ιούλιο του 2013, αποκαλύπτει για παράδειγμα πως το 49% των Πορτογάλων δεν διάβασε ούτε ένα βιβλίο το περασμένο έτος. Ακόμη λυπηρότερη ωστόσο ήταν η αιτιολογία των συμμετεχόντων: το κουτί που τσεκαρίστηκε περισσότερο από κάθε άλλο ήταν η «έλλειψη ενδιαφέροντος».
Σαφώς υπάρχει μια νοητή γραμμή που ενώνει την πτώση του πολιτιστικού κριτηρίου με τους οικονομικούς δείκτες και τίποτα δεν την ιχνογραφεί σαφέστερα από ορισμένα επιπλέον στοιχεία της ίδιας έρευνας. Στη μια πλευρά της κλίμακας, οι ανεπηρέαστοι από τη λιτότητα βόρειοι λαοί, με επικεφαλής τη Σουηδία, να σκοράρουν με νούμερα της τάξης του 43% στη συμμετοχή σε πολιτιστικές δραστηριότητες, από την ανάγνωση ενός βιβλίου έως την επίσκεψη σε μουσεία, ακολουθούμενοι από τη Δανία και την Ολλανδία. Ενώ στην αντικρινή όψη, τα P.I.I.G.S. και οι λοιποί αναξιοπαθούντες γείτονές τους. 5% για την Ελλάδα, 6% για την Κύπρο και την Πορτογαλία, 7% για τη Ρουμανία και την Ουγγαρία, 8% για την Ιταλία.
Πώς λοιπόν δημιουργείται ένα φιλαναγνωστικό περιβάλλον υπό τέτοιες συνθήκες; Οι θεσμικές στρατηγικές και προωθητικές δράσεις ποικίλλουν, συχνά ανάλογα με το προφίλ και τις δυνατότητες της κάθε χώρας. Στη Σλοβακία, το πρότζεκτ «e-Aktovka» παρέχει δωρεάν πρόσβαση σε σημαντικό όγκο ψηφιοποιημένης λογοτεχνίας για νέους και ενήλικους. Η ψηφιακή βιβλιοθήκη της Ουγγαρίας είναι διαθέσιμη στην κεντρική ιστοσελίδα της εθνικής βιβλιοθήκης της χώρας, με ολοένα εμπλουτιζόμενη συλλογή μυθιστορημάτων, εγχειριδίων και πάσης φύσης γραπτών έργων που ξεπερνά τους 10.300 τίτλους.
Ξεχωριστή περίπτωση συνιστά η Ιρλανδία, μια περιοχή που δοκίμασε ανάλογη μοίρα με τη δική μας, επιδεικνύοντας παρ’ όλα αυτά αξιοθαύμαστους δεσμούς αλληλεγγύης – χωρίς να άπτεται του θέματός μας, αξίζει να σημειωθεί πως το 80% του διδακτικού δυναμικού της χώρας έφτασε να αποτελείται από εθελοντές, οι οποίοι ενσωματώθηκαν σε ποσοστό 20% σε απομονωμένες σχολικές μονάδες, ολιγομελή γκρουπ και σε κατ’ οίκον διδασκαλία σε πολίτες δίχως πρόσβαση στην εκπαίδευση, διευκολύνοντας έτσι το στάνταρ επαγγελματικό προσωπικό, δίχως να προκαλέσει εμπλοκή στα «εργασιακά» των μισθωτών. Οι συγκρίσεις, δικές σας.
Επικοινωνήσαμε με τον Λιουκ Φίνεϊ της ιρλανδικής πρεσβείας, ο οποίος μας ενημέρωσε για τους τρόπους της πατρίδας του να παρακάμπτει τα οικονομικά εμπόδια στην προσπάθεια προώθησης της λογοτεχνίας. Φροντίζοντας να μας διαβεβαιώσει πως «οι ιστορίες, τα βιβλία, το διάβασμα και η γλώσσα αποτελούν ουσιώδη συστατικά της ιρλανδικής κουλτούρας», έστρεψε άμεσα το ενδιαφέρον μας σε απτές δράσεις, όπως το πρόγραμμα «Summer reading». Όπου, μαθητές όλων των ηλικιών ενθαρρύνονται να διαβάσουν έξι ή περισσότερα βιβλία της επιλογής τους κατά το διάστημα Ιουλίου-Αυγούστου, σε έναν άτυπο διαγωνισμό φιλαναγνωσίας που ανταμείβεται με πιστοποιητικό συμμετοχής στο τέλος της σεζόν.
Επέστησε παράλληλα την προσοχή μας στο πρότζεκτ «Writers in schools», ένα δρώμενο που συμπλήρωσε επιτυχώς τριαντακονταετία βασισμένο στην ανέξοδη, όσο και ανεκτίμητη δυναμική που μπορεί να προσφέρει ένας αναγνωρισμένος συγγραφέας στην επαφή του με τα μέλη μιας σχολικής ομάδας. Όλα αυτά ανάμεσα σε ευάριθμα άλλα εγχειρήματα, όπως το «Ireland literature exchange», με στόχο τη διεθνή προώθηση της λογοτεχνικής σκηνής της χώρας, το «Children’s books Ireland», τον οργανισμό επικοινωνίας της Γαελικής διαλέκτου και τις σταθερές δράσεις του «National Adult Literacy Association». Καταληκτικά, ο κύριος Φίνεϊ μας διαβεβαίωσε πως «παρά τις δυσχερείς οικονομικές συνθήκες», η χώρα του δεν παύει να εξερευνά κάθε διαθέσιμη δίοδο προαγωγής της φιλαναγνωσίας, και μπράβο της.
Για περισσότερα αποτελέσματα που φουσκώνουν το στήθος με ελπίδα, ανηφορίσαμε στη λιλιπούτεια, πλην όμως φορέα γιγαντιαίας κουλτούρας, Ισλανδία. Το φτωχό έθνος των 300.000 κατοίκων διαθέτει περισσότερους συγγραφείς, πιο πολλά βιβλία σε κυκλοφορία και μεγαλύτερη κατά κεφαλή ανάγνωση λογοτεχνικών έργων από οποιαδήποτε χώρα στον κόσμο. Σαν να μην αρκεί αυτό, ας υπογραμμιστεί πως ένας στους δέκα Ισλανδούς εκδίδει το δικό του βιβλίο σε κάποια φάση της ζωής του. Πρόκειται για έναν προορισμό που χαρίζει στον επισκέπτη του τη δυνατότητα να διαβάζει ακόμη και καθισμένος σε παγκάκια, καθώς είναι σε μεγάλο ποσοστό εξοπλισμένα με barcodes τα οποία σκανάρονται στο κινητό ώστε να αφηγηθούν ισλανδικές saga σε audiobook. Εντυπωσιακό; «Είμαστε έθνος αφηγητών», εξηγεί ο συγγραφέας Σόλβι Μπγιορκ Σίγκουρσον. «Αφότου αποκτήσαμε την ανεξαρτησία μας από τη Δανία το 1944, η λογοτεχνία μάς βοήθησε να διαμορφώσουμε την ταυτότητά μας». Διόλου παράξενη λοιπόν η στοργή που επέδειξαν προσωπικότητες του διαμετρήματος των Τόλκιν και Σίμους Χίνεϊ προς την Ισλανδία, όσο και η ανακήρυξη του Ρέικιαβικ από την Ουνέσκο ως «Πόλη της Λογοτεχνίας».
Παρακάμπτοντας την Ευρώπη, αναζητήσαμε ορισμένα στοιχεία από το Ισραήλ, καθώς αποτελεί τη φετινή τιμώμενη χώρα της 11ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου της Θεσσαλονίκης, που θα διεξαχθεί από τις 8 έως τις 11 Μαΐου. Με πληθυσμό 8 εκατομμυρίων, το Ισραήλ μπορεί δίκαια να υπερηφανεύεται για τη λογοτεχνική παραγωγή του: ένα νέο βιβλίο λανσάρεται στην αγορά κάθε 80 λεπτά, ενώ περισσότεροι από 1.000 εκδότες δραστηριοποιούνται στη χώρα.
Επίλογος σε αισιόδοξο τόνο από την Ελλάδα, όπου θεληματικοί άνθρωποι και οργανωμένοι θεσμοί πραγματοποιούν μικρά θαύματαδίχως μιντιακές τυμπανοκρουσίες: το καλοκαίρι σηματοδοτεί την τρίτη χρονιά διεξαγωγής της «Καλοκαιρινής εκστρατείας για την προώθηση της ανάγνωσης και της δημιουργικότητας», ενός πρότζεκτ που πραγματοποιείται χάρη στις προσπάθειες του Future Library, με τη συνδρομή του Ιδρύματος Νιάρχου. Όπως μας πληροφορεί ο διευθυντής του Future Library, Δημήτρης Πρωτοψάλτου, περισσότερα από 70.000 παιδιά και γονείς επισκέφτηκαν το περασμένο έτος τις 1.000 δημοτικές και δημόσιες βιβλιοθήκες που συμμετείχαν στο πρόγραμμα, ενώ περιήλθαν στα χέρια επίδοξων αναγνωστών, από τα κεντρικότερα έως τα πλέον απόμακρα γεωγραφικά σημεία της χώρας, 28.000 και πλέον τίτλοι. Τα φετινά εργαστήρια πραγματοποιούνται από 15 Ιουνίου μέχρι 15 Σεπτεμβρίου – μια εποχή ευεπίφορη στην αποχή από το διάβασμα. Κάτι που κανείς μας δεν θέλει.
Εικονογράφηση: Φίλιππος Παπανικολάου, από τη συλλογή διηγημάτων «Ιστορίες Βιβλίων» σε επιμέλεια Νίκου Χρυσού, εκδ. Καστανιώτη
16°
