Ίαν ΜακΓιούαν, τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος;

Ο πολυβραβευμένος συγγραφέας Ίαν Μακ Γιούαν που έχει δει πολλά βιβλία του να γίνονται ταινίες, όπως η βραβευμένη με Όσκαρ «Εξιλέωση», ξεκίνησε με ένα ριψοκίνδυνο και μακάβριο παιχνίδι των λέξεων δημιουργώντας φανατικούς εχθρούς και φίλους πριν εξελιχθεί σταδιακά σε έναν από τους σημαντικότερους βρετανούς συγγραφείς. Ο βραβευμένος με Booker συγγραφέας βρέθηκε στην Αθήνα για μια διάλεξη με θέμα «Ο εαυτός στη λογοτεχνία» στο πλαίσιο του κύκλου διαλέξεων Kimon Friar του Αμερικανικού Κολεγίου Ελλάδος και μας μίλησε για τα social media, τη λογοτεχνία, την άνοδο του νεοεθνικισμού, τον Τραμπ και το νέο του μυθιστόρημα «Μηχανές σαν κι εμένα» που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πατάκη.

Ένα συναρπαστικό βιβλίο που σε κρατά από τις πρώτες σελίδες χάρη στην ανατρεπτική του ματιά για τη σχέση της τεχνολογίας με τον άνθρωπο. Ένα είδος επιστημονικής metafiction για την τεχνητή νοημοσύνη και την ανθρώπινη κατάσταση. Ο Μακ Γιούαν τοποθετεί τη δράση στο Λονδίνο των αρχών 80s, όπου όμως τα πράγματα είναι διαφορετικά αλλά και ίδια μέσα από ανατρεπτικά what if... Η Βρετανία έχει χάσει τα Φόκλαντς, η Μάργκαρετ Θάτσερ δίνει μάχη με τον Τόνι Μπεν για την εξουσία. Ο Άλαν Τιούρινγκ ζει και επιφέρει επαναστατική τομή στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης. Ένα απρόσμενο ερωτικό τρίγωνο σχηματίζεται μεταξύ δύο γειτόνων και εραστών, του Τσάρλυ και της Μιράντα, όταν ένα τέλειο ανδροειδές, ο Άνταμ, εισβάλλει στη ζωή τους λέγοντας απρόσμενες αλήθειες για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. 

«Τα social media επιδρούν περισσότερο στην πολιτική παρά στη λογοτεχνία. Δεν τα χρησιμοποιώ παρά μόνο το WhatsApp για να κρατάω επαφή με τα εγγόνια μου. Είναι ένα εκπληκτικό εργαλείο. Όταν ταξιδεύω διαπιστώνω τη δύναμη και την επιρροή του αλλά περνάω πάρα πολύ χρόνο για να απαντήσω τα email μου, ίσως και 60-70 καθημερινά που απαιτούν 8 περίπου ώρες από τη μέρα μου. Μόλις πληκτρολογήσω μια απάντηση λαμβάνω πίσω ένα νέο mail. Μια ασταμάτητη ροή. Οπότε είναι μια τεράστια απόσπαση. Μερικές φορές λέω κάτι και ακολουθεί μια καταιγίδα από tweets που διαβάζω στις εφημερίδες χωρίς να έχω άμεση σύνδεση. Το Τwitter είναι σαν ένα πρόσωπο που μονίμως βρίσκεται στα πρόθυρα ενός νευρικού κλονισμού, που όταν κάποιος βλέπει μια γνώμη διαφορετική από τη δική του μπαίνει σε μια κατάσταση θυμού. Οπότε μου φαίνεται πολύ ανθυγιεινό να σχετίζομαι μαζί του. Είναι σαν να βρίσκεσαι παγιδευμένος σε ένα πολύ μικρό δωμάτιο με ένα μανιακό, νευρωτικό άτομο. Γιατί να θέλω να βρεθώ σε αυτό; Μαθαίνω τα tweets του Ντόναλντ Τραμπ γιατί τα βρίσκω γραμμένα και σχολιασμένα στις εφημερίδες και αναρωτιέμαι γιατί έχει χάσει κάθε ίχνος  αξιοπρέπειας. Διάβασα στους ΝYT για το θέμα που προέκυψε με την ανάμιξη της Ουκρανίας όπου επιτίθεται σε κάποιον αξιωματούχο λέγοντας ο τάδε είναι shithead. Εντάξει, μπορείς να το σκεφτείς, αλλά αν είσαι ο πρόεδρος της Αμερικής δεν μπορείς να το ξεστομίζεις. Αυτός είναι ο νευρωτικός χαρακτήρας του Twitter. 

» Έχει πολλές διαφορετικές ρίζες ο νεοεθνικισμός και διαφέρει από χώρα σε χώρα. Υπάρχει ένα κοινό νήμα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση. Στη χώρα μου υπάρχει μεγάλη οργή για τους ανθρώπους που βγάζουν τόσο πολλά χρήματα ακόμη και μετά την κρίση. Υπήρξε μένος εναντίον τους από τον λαό. Κανείς δεν πήγε φυλακή, εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη δουλειά τους, ακολούθησε λιτότητα. Ξέρω ότι στην Ελλάδα ήταν ακόμη χειρότερα. Η πρόβλεψη εκείνη τη στιγμή ήταν ότι θα υπάρξει μια μεγάλη μετακίνηση προς τα αριστερά αλλά τελικά αποδείχτηκε πως έγινε προς τα δεξιά. Στη Βρετανία υπήρχε μια συνεχώς αυξανόμενη οργή κατά της λιτότητας και των κυβερνητικών επιλογών με τις περικοπές σε δημόσιες και υγειονομικές υπηρεσίες αλλά και την εκπαίδευση κατά 40%. Είδαμε με ένα εκπληκτικό τρικ τις ταμπλόιντ εφημερίδες να πείθουν τον κόσμο ότι η ευθύνη βάρυνε τις Βρυξέλλες. Ακόμη και στο μεταναστευτικό η ευθύνη ήταν της πολιτείας και όχι της ΕΕ που είχε θέσει ένα χρονικό όριο 7 ετών για την ελεύθερη μετακίνηση αλλά ο Τόνι Μπλερ είχε πει, όχι, θα γίνει άμεσα με αποτέλεσμα όλοι να έρθουν στη Βρετανία. Όταν οι άνθρωποι παραπονέθηκαν για τα ασφυκτικά γεμάτα σχολεία και τις δομές, το Λονδίνο τούς στιγμάτισε ως ξενοφοβικούς. Ενώ η απόφαση πάρθηκε από την πολιτεία ο κόσμος κατηγορούσε την ΕΕ. Σε πολλές περιπτώσεις μέσα από ένα τρικ οι ελίτ κατάφεραν να πείσουν τον κόσμο να κατηγορήσει την ΕΕ για πράγματα που δεν είχε καμία ανάμιξη.

» Με ενδιέφερε περισσότερο να δείξω στο βιβλίο πόσο εύθραυστο είναι το παρόν. Πού βρισκόμαστε με την τεχνολογία, την πολιτική. Μια κατάσταση που θα μπορούσε εύκολα να είναι και διαφορετική. Άλλωστε η τεχνολογία και η επιστήμη θα μπορούσαν να μετακινηθούν χρονικά. Ο Άλαν Τούριγνκ θα μπορούσε να ζει. Οι συνθήκες της αυτοκτονίας του δεν είναι ξεκάθαρες. Αν δεν ζούσε ανοιχτά με έναν άλλο άντρα το 1952... Με ενδιέφερε περισσότερο το πώς το παρόν μπορεί να είναι διαφορετικό και όχι αναπόφευκτο μέσα από υποθέσεις για το τι θα συνέβαινε αν... Άλλωστε η λογοτεχνία κάνει διαρκώς αυτές τις υποθέσεις. Αλλά προχώρησα ένα βήμα ακόμη τοποθετώντας την προηγμένη τεχνολογία πίσω στον χρόνο. Σε ένα αναγνωρίσιμο και όχι μακρινό παρελθόν. Δεν είναι ένα science fiction μέλλον που μας προειδοποιεί, αλλά ένα μέλλον που έχουμε ήδη περάσει. Ένα είδος μπορχεσιανής εικασίας. 

» Υπάρχει ένα είδος science fiction που μου αρέσει. Εκείνο που εστιάζει στην επιρροή της τεχνολογίας στον άνθρωπο και την κοινωνία. Αυτό που έκανε το “Βlade Runner” ήταν να δείξει την πολυσύχναστη πόλη όπου πάντα βρέχει. Ό,τι βιώνει ο Άνταμ βρίσκονται στο cloud. Aκόμη και αν καταστραφεί το σώμα του ξέρει ότι μπορεί να ζήσει παντοτινά. Όχι με το ίδιο σώμα, αλλά αυτό το nexus εμπειριών μπορεί να μεταφερθεί σε μια άλλη μηχανή. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να διατηρήσει την ταυτότητά του. Ξέρει ότι θα επανέλθει. Εμείς παλεύουμε σκληρά με το τέλος. Είναι ένα είδος αντιστροφής της τελευταίας σκηνής από το “Blade Runner”.
 
» Στην παιδική ηλικία ταξίδευα συχνά  με τον βρετανικό στρατό σε διαφορετικές χώρες. Ήταν για μένα σαν μικρές φυσαλίδες. Δεν ήταν τόσο έντονες οι πολιτιστικές επιρροές λόγω της μικρής μου ηλικίας. Εκτός από την περίοδο στη Βόρεια Αφρική, όπου πέρασα αρκετό καιρό. Εκεί μου αποτυπώθηκε το μεσογειακό τοπίο σε τέτοιο  βαθμό που όταν έρχομαι από το αεροδρόμιο στην Αθήνα η διαδρομή μού είναι οικεία. Επίσης με έκανε έναν ξενόφερτο, έναν outsider στη Βρετανία. Άλλωστε πήγα σε ένα παράξενο σχολείο με παιδιά από την εργατική τάξη, με πανέξυπνα παιδιά που μεγάλωναν σε δύσκολο οικογενειακό περιβάλλον. Όταν τελείωσα τις σπουδές μου δεν ήμουν  ένα κλασικό προϊόν του βρετανικού εκπαιδευτικού συστήματος.  Κάτι που μου έδωσε την άνεση να είμαι αποστασιοποιημένος και με βοήθησε πολύ στο ξεκίνημα. Βλέποντας τα πράγματα διαφορετικά, όπως συνέβη στα πρώτα μου 2-3 βιβλία, που κάποιοι αγάπησαν και άλλοι μίσησαν. Οι γονείς μου επειδή δεν είχαν καμία μόρφωση, οι ίδιοι άφησαν το σχολείο στα 14, είχαν μια έντονη επιθυμία να μείνω στο σχολείο και να σπουδάσω, να συνεχίσω στο πανεπιστήμιο και ήταν πολύ περήφανοι και ενθαρρυντικοί παρότι τους ήταν ξένο. 

» Οι ήρωες του βιβλίου μοιράζονται την ψευδαίσθηση που έχουν πολλοί γονείς ότι μπορούν να διαμορφώσουν την προσωπικότητα του παιδιού τους. Δεν υπάρχει κανένα στοιχείο για αυτό. Μπορούν φυσικά να διαμορφώσουν τις ευκαιρίες και τη συμπεριφορά. Η προσωπικότητα, όπως έχει οριστεί από την ψυχολογία, σχετίζεται με τη δεκτικότητα σε εμπειρίες, την ανάληψη πρωτοβουλιών και ρίσκων, τη συναίσθηση κ.ά. Οπότε οι δύο ήρωες έχουν την ψευδαίσθηση ότι μπορούν να διαμορφώσουν με τις αρχικές τους επιλογές τον Άνταμ, ενώ αυτός είναι ήδη σχηματοποιημένος. Έχω την άποψη ότι ελάχιστα αλλάζουν μετά την ηλικία των 2 ετών όπου διαμορφώνεται το ποιος είσαι.

» Υπήρξαν μερικά πολύτιμα μαθήματα που πήραμε από τον μοντερνισμό των αρχών του 20ού αιώνα. Δεν μπορούμε να τα ξεχάσουμε. Το ζήτημα είναι ότι έχουμε πάρει αντίστοιχα μαθήματα από τον 19ο αιώνα για τη δημιουργία χαρακτήρων. Προσπαθώ πάντα να συνδυάζω και τα δύο. Θεωρώ πως η λογοτεχνία είναι στα καλύτερά της όταν κατανοεί τους ανθρώπους. Και η νεωτερικότητα γύρισε λίγο την πλάτη της στους χαρακτήρες. Την προκάλεσε. Η σπουδαία λογοτεχνία πάντα κατανοεί την αξία του χαρακτήρα. Δεν νομίζω ότι ένα βιβλίο του Ρομπ-Γκριγιέ μπορεί να γίνει σπουδαίο, ενδιαφέρον μπορεί να είναι σίγουρα, αλλά πάντα θα λείπει η εστίαση στις συνθήκες, στο παρασκήνιο, στην παιδική ηλικία του ήρωα, στις συνθήκες που επικρατούν, στα πρόσωπα, τα φανταστικά αυτά πρόσωπα είναι ο θρίαμβος της λογοτεχνίας. Όπως για παράδειγμα στη Μαντάμ Μποβαρί, ή την Ελίζαμπεθ Μπένετ στο «Περηφάνια και Προκατάληψη», την Άννα Καρένινα ή τον Στίβεν Ντένταλους στον «Οδυσσέα». Αλλά δεν μπορούμε να πάμε πίσω στον 19ο αιώνα. Όπως δεν μπορούμε πια να γράψουμε τη μουσική του Μότσαρτ. Δεν μπορούμε πλέον να συνεχίζουμε με αθωότητα να γράφουμε λογοτεχνία χωρίς την επίγνωση της νεωτερικότητας. Αυτή η αισθητική επανάσταση άλλαξε την προσέγγισή μας στη λογοτεχνία. 

» Νομίζω ότι η λογοτεχνία πρέπει να συνομιλήσει με την ανθρώπινη κατάσταση. Πού είμαστε, τι είναι πολιτική, κουλτούρα, τεχνολογία, ο έρωτας. Γραμμένη σε μια γλώσσα που επικοινωνεί με τον κόσμο και όχι με μια χούφτα ακαδημαϊκούς όπως το «Finnegans Wake» για παράδειγμα. Οπότε φτάσαμε σε μια περίοδο όπου κάποιος έγραψε ένα μυθιστόρημα χωρίς τη χρήση του γράμματος e. Για να καινοτομήσει και μόνο. Απελευθερωθήκαμε από αυτά μέσα από τους αμερικανούς συγγραφείς στα μέσα του εικοστού αιώνα. Σάουλ Μπέλοου, Τζων Απντάικ. Έμαθαν όλα τα μαθήματα από τον Προυστ, όλα τα μαθήματα από τον Τζόις,  αλλά παράλληλα μας έλεγαν τι σημαίνει να ζεις τώρα στο Σικάγο ή σε μια μικρή πόλη στις Βορειανατολικές Πολιτείες της Αμερικής. Μιλώντας για την αμερικανική πραγματικότητα, το αμερικανικό όνειρο ακόμη και με τις αποτυχίες του. Οπότε η επιβράβευση ενός βιβλίου επειδή είναι νέο δεν αρκεί. Η γλώσσα έχει συνέχεια. Η γλώσσα είναι αρκετά συντηρητική. Οι συγγραφείς πρέπει να γράφουν στη γλώσσα του κόσμου. Δεν είναι όπως ένας καλλιτέχνης που μπορεί να κάνει concept art. Δεν είναι το ίδιο με τους συγγραφείς. Γιατί μοιραζόμαστε μια πραγματικότητα που αποζητά την καταγραφή της». 

---

*Το νέο μυθιστόρημα του Ίαν ΜακΓιούαν «Μηχανές σαν κι εμένα», σε μετάφραση της Κατερίνας Σχινά, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.