Το σχέδιο Μάρσαλ και η περίπτωση της Ελλάδας

Κανείς δεν περίμενε πως, εκείνη την πρώτη εβδομάδα του Ιουνίου του 1947, επ’ αφορμή της αναγόρευσής του σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Harvard, ο Aμερικανός υπουργός George Marshall θα έδινε μια ομιλία που θα προσδιόριζε εν πολλοίς το μέλλον της μεταπολεμικής δυτικής τάξης. Η μεταπολεμική Ευρώπη δεν ήταν παρά ένα συντετριμμένο θέατρο πολέμου. Οι ευρωπαϊκές κοινωνίες ήταν κατακερματισμένες, οι οικονομικές δομές επιπέδου μηδενικού ενώ η έννοια της κρατικής οντότητας όπως την ξέρουμε σήμερα είχε συνθλιβεί υπό το βάρος του πιο αιματηρού πολέμου που γνώρισε ποτέ η Ανθρωπότητα.

Το Σχέδιο Μάρσαλ, το πιο επιτυχημένο σύγχρονο πρόγραμμα ξένης οικονομικής βοήθειας μεγάλης κλίμακας, πέρα από τη δεδομένη φύση του ως εργαλείου οικονομικής διπλωματίας των ΗΠΑ, συνέβαλε καθοριστικά στην αποκατάσταση της οικονομικής συγκρότησης της ελεύθερης Ευρώπης και στην ριζική αναδιαμόρφωση της ατμόσφαιρας διεθνικού μίσους και καχυποψίας που είχε επιβάλει η σύγκρουση. Σήμανε, επίσης, την αρχή μιας νέας περιόδου στις διατλαντικές σχέσεις και προώθησε όσο τίποτα την πολλαπλώς σταθεροποιητική διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης, του πιο επιτυχημένου πειράματος φιλελεύθερης πολυμερούς συνεργασίας στην ανθρώπινη ιστορία.

Όπως σωστά έχει επισημάνει ο Pier Carlo Padoan, το Σχέδιο Μάρσαλ και το ευρύτερο λειτουργικό πλαίσιο στο οποίο εντασσόταν, δηλαδή το σύστημα Μπρέττον Γούντς, στόχευε στην δημιουργία ενός διεθνούς «καθεστώτος» βασιζόμενου στις έννοιες της ειρήνης και της οικονομικής ευημερίας, στην παγκόσμια διαθεσιμότητα των δημοσίων αγαθών.¹

Σε αυτό το πλαίσιο, ο τίτλος του βιβλίου του Αλέξανδρου Κωστόπουλου «Γέφυρες Συνεργασίας», που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ίκαρος, σε πρόλογο, μεταξύ άλλων, του πρώην πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Μητσοτάκη και του Αμερικανού Πρέσβη Geoffrey Pyatt, δεν θα μπορούσε να είναι ακριβέστερος κι ούτε πιο περιεκτικός.

Η περίπτωση της Ελλάδας

H Ελλάδα βγήκε από την γερμανική κατοχή με την παραγωγική της δομή διαλυμένη, τα μεσαία και κατώτερα στρώματα σε κατάσταση φτώχειας, τις υπάρχουσες αστικές και περιφερειακές υποδομές σε συνθήκες αχρηστίας και όλους εκείνους τους πυλώνες που συντηρούσαν ακόμα και την ασθενική προπολεμική της οικονομική υπόσταση, σοβαρά ζημιωμένους. Αν προσθέσουμε σ’ αυτά τα δεδομένα την διχαστική ατμόσφαιρα που υπέσκαπτε το δίπολο «κομμουνιστές – κυβέρνηση» και το γενικότερο κλίμα έντασης που ακολούθησε τις εκλογές του Γενάρη του 1946, τότε γίνεται πιο εύκολο να αντιληφθούμε ότι η αστάθεια συνομιλούσε με το χάος.

Η αξία των υλικών ζημιών της χώρας μας ανήλθε στο ποσό των 4 περίπου δις. δολαρίων, ενώ το συνολικό μέγεθος των ζημιών, των εξόδων κατοχής και των κρατικών δαπανών την περίοδο ’41 – ’44 κυμαίνεται στα 8,5 περίπου δις. (σελ.60)

Και μπορεί η συνολική αμερικανική βοήθεια ύψους 1,7 δις. της εποχής εκείνης να συνέβαλε στην ανακατασκευή και ενίοτε στην επέκταση των υποδομών, στην επιβίωση εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων και απόρων και στην χρηματοδότηση κομβικών βιομηχανιών, ωστόσο οι εσωτερικές συγκυρίες και  δομικές δυσλειτουργίες του ελληνικού κράτους δεν επέτρεψαν στις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες να οδηγήσουν στην διαμόρφωση ενός νέου και βιώσιμου παραγωγικού μοντέλου.

Ο συγγραφέας αποδίδει το περιορισμένο εύρος της κοινωνικοοικονομικής ανασυγκρότησης σε δύο παράγοντες: στα δομικά προβλήματα της ελληνικής δημόσιας διοίκησης και στις συνέπειες  της έντασης που απέρρεε από την εμφυλιοπολεμική συνθήκη.

Έτσι, την ίδια στιγμή που στη Δυτική Ευρώπη η δομική προσαρμογή προσανατολιζόταν κυρίως στην βιομηχανική και οικονομική ομαλοποίηση κι ανάπτυξη, «οι θεμελιώδεις σκοποί βοήθειας προς την Ελλάδα ήταν η θωράκιση της εθνικής ασφάλειας, η συγκράτηση του πληθωρισμού, η επίτευξη  οικονομικής σταθερότητας και η κοινωνική ενθάρρυνση για την αντιμετώπιση των κομμουνιστικών πιέσεων» (σελ.76)

Ανεξάρτητα όμως από τις δυσλειτουργίες που εμπόδισαν την πλήρη οικειοποίηση και εφαρμογή των απαραίτητων για την ανάκαμψη μεταρρυθμίσεων, το Σχέδιο Μάρσαλ αποτέλεσε τομή (και) στα ελληνικά πράγματα, καθώς εξασφάλισε την θέση της χώρας στον ελεύθερο κόσμο, θέτοντας παράλληλα τις βάσεις για την θεαματική ανάπτυξη των δεκαετιών του ’50 και του ’60.

Μ’ αυτό του το βιβλίο, ο Αλέξανδρος Κωστόπουλος, πέρα από την συμβολή του στην κατανόηση της λειτουργίας των δομών εκείνων που διαμόρφωσαν το μεταπολεμικό διεθνές περιβάλλον, καταδεικνύει την διαχρονικότητα ενός μέρους των διοικητικών παθογενειών και των θεσμικών ελλειμάτων που εμπόδισαν και συνεχίζουν εμποδίζουν την πλήρη ένταξη της Ελλάδας σε καταστάσεις κανονικότητας, καθιστώντας την όμηρο μιας συνθήκης που έχει χαρακτηριστεί ως «ελληνικός εξαιρετισμός».           

Και αν λάβει κανείς υπ’ όψιν το γεγονός ότι η παρούσα αμερικανική κυβέρνηση, παραγκωνίζοντας λίγο - πολύ την κληρονομιά 12 διαδοχικών προέδρων, επιλέγει να απομακρυνθεί από τον ρόλο του εγγυητή της δυτικής φιλελεύθερης τάξης, το πόνημα αυτό γίνεται ακόμη πιο τολμηρό, ακόμη πιο ενδιαφέρον.

¹ Sorel, Eliot and Pier Carlo Padoan (edit.), The Marshall Plan - Lessons learned for the 21^st Century, OECD. 2008, p.105.