Μπορείς να θυμηθείς τη στιγμή (εάν υπάρχει) που αποφάσισες να γράψεις;
Γράφει κανείς από πάντα. Το σημείο τομής είναι όταν αποφασίζει κανείς να γράψει σοβαρά· να μην μετουσιώνει την ανάγκη που απευθύνεται σε συγκεκριμένα πρόσωπα σε γραφή, να αποσυνδέσει –ακόμη και όταν βασίζεται σε αυτοβιογραφικά στοιχεία– τους ήρωες του από τον εαυτό του. Όταν, εν ολίγοις, «ενηλικιωθεί».
Υπάρχουν βιβλία-ορόσημα που δεν κατάφερες να τελειώσεις;
Ορισμένα βιβλία θεωρώ κατόρθωμα και που τα άρχισα. Φιλοδοξώ να τελειώσω κάποτε έστω ένα βιβλίο του Ντοστογιέφσκι, να προχωρήσω πέρα από τις 50 πρώτες σελίδες το «Κόκκινο και το Μαύρο» του Σταντάλ, αλλά περισσότερη τόλμη απαιτεί ο δίτομος «Άνθρωπος χωρίς ιδιότητες» που με «περιμένει» από τα 18 μου· προς το παρόν, μπορεί να μην εμπλουτίζει τον εσωτερικό μου κόσμο, συμπληρώνει εντούτοις εξαίσια τον εξωτερικό μου διάκοσμο.
Υπάρχουν βιβλία συνομηλίκων σου που διάβασες πρόσφατα και σου άρεσαν;
Αρκετά έργα, τόσο ποιητικού όσο και πεζογραφικού λόγου. Δεν θα ‘θελα να αναφερθώ σε συγκεκριμένα ονόματα, οι κριτικοί λογοτεχνίας είναι περισσότερο αρμόδιοι για κάτι τέτοιο.
Χωρίς να είναι αυτοσκοπός, και μόνο στον βαθμό που ταιριάζουν οι ιδιοσυγκρασίες. Οι ανθρώπινες σχέσεις οφείλουν να είναι ακριβώς αυτό: ανθρώπινες και όχι συσχετισμός ιδιοτήτων.
Με ποιους άλλους τρόπους θα ήθελες να εκφράζεσαι εκτός της γραφής;
Θα ήθελα να μπορώ να ζωγραφίζω. Για την ακρίβεια, θα ήθελα να είμαι ικανή να σχεδιάσω έστω και μια σωστή ευθεία γραμμή. Πρόκειται για ένα εναλλακτικό είδος «γλώσσας», μόνο που η πρόσληψή του βασίζεται πολύ περισσότερο –χωρίς απαραίτητα να είναι αδιαμεσολάβητη, ή να μη χρήζει ερμηνευτικών εργαλείων–στις αισθήσεις, είναι πιο άμεση.
Σου έχουν δώσει κάποια πολύτιμη συμβουλή για το γράψιμο;
Να αποφεύγω την φλυαρία (και στον γραπτό και στον προφορικό λόγο). Σε πρόσφατη εκδήλωση, ο Τίτος Πατρίκιος αποκάλυψε ότι την ίδια ακριβώς συμβουλή του έδωσε ο Γιάννης Ρίτσος: από όσα γράφει, να βάζει στην άκρη τουλάχιστον τα μισά. Η ικανότητα αφαίρεσης είναι μεγάλη αρετή, καθώς πέραν του ευεργετικού αποτελέσματος στην τεχνική, συνιστά και άσκηση ταπεινότητας απέναντι στον ναρκισσισμό της δημιουργίας.
Ακολουθείς κάποια ιεροτελεστία πριν γράψεις;, ο Χέμινγουει π.χ. έξυνε καμιά εικοσαριά μολύβια.
Τα μολύβια μου εξαφανίζονται μυστηριωδώς, δεν καταφέρνω ποτέ να συγκεντρώσω τόσα. Ηρεμία και συγκέντρωση, με όποιο τρόπο κι αν τα κατορθώνει κανείς, είναι ό,τι χρειάζεται. Οι εμμονές είναι χαριτωμένες αλλά όχι απαραίτητες.
Γράφεις κάθε μέρα ή περιμένεις να σου έρθει η έμπνευση;
Η γραφή απαιτεί προφανώς ένα σύστημα, είναι όμως ταυτόχρονα και ελευθερία. Προτιμώ να υπακούω στην εσωτερική επιθυμία όποιο σύστημα και αν επιβάλλει.
Τι αλλάζει από το πρώτο στο δεύτερο βιβλίο; (Στην καθημερινότητα, την ψυχολογία, στον τρόπο αντιμετώπισης από τους άλλους).
Οι απαιτήσεις είναι αυξημένες, τόσο των αναγνωστών, όσο και του εαυτού μας ως αναγνώστη. Το δεύτερο βιβλίο, καθετί επόμενο, δεν είναι μια επανάληψη· μας βρίσκει το ίδιο απροετοίμαστους και ανασφαλείς, είναι μία μάχη, χωρίς να υπάρχει καν πόλεμος για να κερδηθεί.
Πες μου κάτι με το οποίο δεν θα έπρεπε να ασχολείσαι ενόσω γράφεις;
Με τον υπαρκτό κόσμο εν γένει. Είναι όμως αδύνατο.
Το πιο περίεργο σχόλιο που έχεις ακούσει για τα βιβλία σου;
Η γιαγιά μου είναι ο κρισιμότερος, κάθε φορά, σχολιαστής. Ένα διήγημα, εξάλλου, που είχα γράψει για την αρρώστια της πριν λίγα χρόνια, είναι όχι ό,τι καλύτερο έχω γράψει, αλλά ό, τι πιο αγαπημένο (και ίσως γι’ αυτό δεν θα μπορούσε να είναι ό,τι καλύτερο). Στο πρώτο βιβλίο μου είπε «ωραία γράφεις, αλλά πολλές βωμολοχίες, θα μπορούσες να αναφερθείς πιο κόσμια σε μέλη του ανθρώπινου σώματος». Στο δεύτερο με πήρε τηλέφωνο θορυβημένη για να ελέγξει την κατάσταση της ψυχικής μου υγείας. «Όλο για δυσάρεστα γράφεις», είπε, «ανησυχώ μήπως δεν είσαι καλά». Και να μην ήμουν, έγινα: η πάσχουσα συγγραφέας έπρεπε να αποδείξει ότι κατά βάθος είναι το χαρούμενο εγγόνι που γνώριζε από πάντα.
*Το τελευταίο της βιβλίο έχει τίτλο « Όλα τα χαμένα» και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις
9°
