Τα αγαπημένα βιβλία των λογοκριτών #16

Το 1857 ήταν μία ιστορική χρονιά στη λογοτεχνική ζωή της Γαλλίας. Όχι μία, αλλά δύο πολύκροτες δίκες έλαβαν χώρα, για να αποφασιστεί η αξία δύο αριστουργημάτων που είχαν κατηγορηθεί ως άσεμνα και ανήθικα. Η μία ήταν για τη «Μαντάμ Μποβαρύ» του Γκιστάβ Φλομπέρ. Η άλλη για την ποιητική συλλογή «Τα Άνθη Του Κακού» του Σαρλ Μποντλέρ.

«Η σαπίλα της ανθρώπινης καρδιάς»: με αυτόν τον απαξιωτικό χαρακτηρισμό αποδοκίμασε η εφημερίδα Le Figaro την ποιητική συλλογή του Σαρλ Μποντλέρ «Τα Άνθη του Κακού» (Les Fleurs du Mal) όταν πρωτοεκδόθηκε, τον Ιούλιο του 1857. Μάλλον άστοχη παρατήρηση για το βιβλίο που έμελλε να γίνει μία από τις πλέον διάσημες, διαβασμένες και λατρεμένες ποιητικές συλλογές όλων των εποχών. Οι πιο παράταιρες φιγούρες, από ρομαντικούς καλλιτέχνες μέχρι Σατανιστές, έχουν σπεύσει να προσκυνήσουν στον ποιητικό ναό του Σαρλ Μποντλέρ που τόσο ενέπνευσε τον Συμβολισμό, τον Σουρεαλισμό, τον Μοντερνισμό.

Σαρλ Μποντλέρ (1821-1867)

Ο Σαρλ Μποντλέρ γεννήθηκε στο Παρίσι το 1821. Έχασε τον πατέρα του σε μικρή ηλικία και η μητέρα του ξαναπαντρεύτηκε – ο νέος της γάμος όμως σταδιακά την αποξένωσε από τον γιο της. Παρά τις εξαιρετικές ακαδημαϊκές του προοπτικές, ο Σαρλ απεδείχθη γρήγορα ανίκανος να ζήσει οτιδήποτε άλλο από μία αμιγώς μποέμικη ζωή. Μεταξύ ποτού, οπίου, καταραμένων ειδυλλίων και κακοπληρωμένων εργασιών, ο Μποντλέρ πάσχιζε να εξελίξει την τέχνη της γραφής και να θέσει υπό τον έλεγχό του στο χαρτί όλες τις ιδεαλιστικές του αναζητήσεις.

Τα ποιήματα που έμελλε αργότερα να απαρτίσουν την πρώτη έκδοση του βιβλίου του «Άνθη του Κακού» γράφτηκαν μέσα σε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, είκοσι περίπου χρόνων: από το 1837 μέχρι το 1856. Μετά από μερικές χλιαρές συγγραφικές απόπειρες, αλλά και μεταφράσεις έργων του Έντγκαρ Άλαν Πόε, από το ύφος του οποίου επηρεάστηκε, το 1855, ο Μποντλέρ δημοσίευσε αρχικά δεκαοκτώ ποιήματα με τον γενικό τίτλο «Τα Άνθη του Κακού» (Les Fleur du Mal) στο έγκριτο λογοτεχνικό περιοδικό Revues de Deux Mondes. Τον τίτλο τον διάλεξε προκειμένου να δώσει έμφαση στα σκοτεινά στοιχεία των ποιημάτων και την πάλη μεταξύ καλού και κακού που αντανακλάται καθαρά σε πολλά από αυτά, αλλά και για να ειρωνευτεί τους λουλουδάτους, ραφινάτους τίτλους βιβλίων που ήταν εκείνη την εποχή του συρμού.

Εικονογράφηση του Κάρλος Σβάμπε για το ποίημα "Ύμνος", από την έκδοση του 1900. Κεντρική φωτό: εικονογράφηση του Σβάμπε για το ποίημα "Το Άλμπατρος"

Αποφασισμένος να ταρακουνήσει την κοινή γνώμη, εκτός από τον αρκετά προκλητικό τίτλο, ο Μποντλέρ διάλεξε σκόπιμα μερικά από τα πιο σοκαριστικά ποιήματά του για δημοσίευση. Οι αντιδράσεις ήταν πολλές και αρνητικές και ο ίδιος ο εκδότης του Revues de Deux Mondes, ενοχλημένος με τον Μποντλέρ, αρνήθηκε να δημοσιεύσει κάτι δικό του ξανά.

Ο εκδότης των "Ανθών του Κακού" και καλός φίλος του Μποντλέρ, Ογκίστ Πουλέ-Μαλασί

Παρά τις επιθέσεις που δέχθηκε για τα δεκαοκτώ αυτά ποιήματα, στα τέλη του 1856, ο Μποντλέρ προώθησε τα ποιήματα που θα αποτελούσαν την ποιητική του συλλογή, που επίσης έφερε τον τίτλο «Τα Άνθη του Κακού», στον καλό του φίλο, εκδότη Ογκίστ Πουλέ-Μαλασί. Ο Πουλέ-Μαλασί ολιγώρησε αρκετά και τα αντίτυπα των «Ανθών του Κακού» δεν κυκλοφόρησαν παρά τον Ιούλιο του 1857. Ο Μποντλέρ ήταν σχεδόν προετοιμασμένος για το σκάνδαλο που θα ακολουθούσε και για τις επιθέσεις που θα αντιμετώπιζε. Τον Ιούλιο του 1857 έγραφε στη μητέρα του: «Απόδειξη της αξίας του βιβλίου είναι όλα τα κακά που λέγονται γι’αυτό. Εξοργίζει τους ανθρώπους. Όπως και να έχει, φοβούμενος τη φρίκη που θα εμπνεύσει, έκοψα το ένα τρίτο όταν το έδωσα για επιμέλεια». Ήταν ανυποχώρητος όμως: ήθελε να δει την ποιητική του συλλογή να εκδίδεται.

Πρώτη έκδοση της ποιητικής συλλογής "Τα Άνθη του Κακού" (1857)

Το 1857 ήταν μία δραματική χρονιά στην ιστορία της λογοτεχνικής λογοκρισίας. Λίγους μήνες πριν την έκδοση των «Ανθών του Κακού», είχε προηγηθεί μία πολύκροτη δίκη για το μυθιστόρημα του Γκιστάβ Φλομπέρ, "Μαντάμ Μποβαρύ", το οποίο είχε κατηγορηθεί ως άσεμνο και ανήθικο. Το Υπουργείο Δικαιοσύνης, έχοντας αποτύχει να καταδικάσει το βιβλίο του Φλομπέρ, ήταν αποφασισμένο να το καταφέρει με τα «Άνθη του Κακού».

Εικονογράφηση του Σβάμπε για το ποίημα "Η Καταστροφή"

Πολύ γρήγορα, με εντολή του Υπουργείου Εσωτερικών, κατασχέθηκαν όλα τα αντίτυπα της ποιητικής συλλογής του Μποντλέρ. Τα «Άνθη του Κακού» βρέθηκαν να αντιμετωπίζουν την κατηγορία της «προσβολής των δημοσίων ηθών», βάσει δεκατριών ποιημάτων που κρίθηκαν ως ανήθικα. Απέφυγε όμως την κατηγορία της βλασφημίας, η οποία είχε βαρύνει τη «Μαντάμ Μποβαρύ» (ο ομοιοπαθής Γκιστάβ Φλομπέρ έστειλε επιστολή συμπαράστασης στον Μποντλέρ). Ο Μπόντλερ και ο εκδότης του βρέθηκαν στο εδώλιο του κατηγορουμένου, σε μία δίκη που έγινε στο Παρίσι, στο ίδιο νομικό παράρτημα στο οποίο είχε παραπεμφθεί η «Μαντάμ Μποβαρύ» για προσβολή της δημόσιας ηθικής – ένα παράρτημα που συνήθως δίκαζε προαγωγούς και πόρνες. Ο ποιητής προσπάθησε να επηρεάσει το τελικό αποτέλεσμα και ζήτησε μάλιστα τη βοήθεια της καλής του φίλης, της πλούσιας, εκκεντρικής κυρίας Σεμπατιέ. Ούτε κι αυτή όμως, παρά τις διασυνδέσεις της, μπορούσε να ανατρέψει την κατάσταση.

Εικονογράφηση του Σβάμπε για το ποίημα "Χαραυγή"

Κατήγορος στη δίκη του ήταν ο φημισμένος Ερνέστ Πινάρ, ο οποίος είχε εκπροσωπήσει την πολιτική αγωγή και στη δίκη για τη «Μαντάμ Μποβαρύ». Στην προηγούμενη δίκη είχε χάσει: τώρα, ήταν αποφασισμένος να πετύχει την καταδίκη του βιβλίου. (Οι γαλλομαθείς μπορούν εδώ να διαβάσουν τον λόγο του Πινάρ κατά της "Μποβαρύ" και εδώ τον αντίστοιχο λόγο του κατά των "Ανθών").

Ο κατήγορος Ερνέστ Πινάρ. Αριστερά, μία προσωπογραφία του, δεξιά ένα σκίτσο που τον απεικονίζει στο δικαστήριο επί το έργον

Ο Μποντλέρ και ο εκδότης του έχασαν τη δίκη και υποχρεώθηκαν να καταβάλλουν πρόστιμο ύψους 300 φράγκων. Από τα δεκατρία ποιήματα που εξετάστηκαν, καταδικάστηκαν τα έξι. Επρόκειτο για τα ποιήματα «Λέσβος» «Καταδικασμένες Γυναίκες», «Λήθη», «Σε Αυτήν Που Είναι Χαρούμενη», «Χάντρες» και «Οι Μεταμορφώσεις της Βρικόλακα». Τα δύο πρώτα σκανδάλισαν με τις νύξεις τους περί λεσβιακού ερωτισμού, τα υπόλοιπα κρίθηκαν επίσης τολμηρά στα όρια της χυδαιότητας, λόγω της κάπως σαδομαχοζιστικής (όρος που βέβαια δεν υπήρχε τότε) διάστασής τους. Φυσικά, κανένα από αυτά τα ποιήματα δεν είναι σοκαριστικό για έναν αναγνώστη του 21ου αιώνα.

Ο Μποντλέρ δεν δίστασε να ζητήσει προσωπικά από την Αυτοκράτειρα Ευγενία να μειώσει το πρόστιμο. Αργότερα έγραψε για τους δικαστές του πως «είναι εντελώς άσχημοι άνθρωποι, οι καρδιές τους είναι σαν τα χαρακτηριστικά τους». Και ως γνήσιο enfant terrible, έγραψε μία προκλητική επιστολή στον υπουργό Εσωτερικό, πως αισθανόταν «περήφανος που είχε δημιουργήσει ένα βιβλίο που αναδίδει τον τρόμο και τη φρίκη του Κακού».

Εικονογράφηση του Σβάμπε για το ποίημα "Εξέγερση"

Ωστόσο, όπως συνέβη και με τη «Μαντάμ Μποβαρύ» του Φλομπέρ, το σκάνδαλο γύρω από τα «Άνθη του Κακού» επισφράγισε την επιτυχία του. Η φήμη της «ανήθικης» ποιητικής συλλογής του Μποντλέρ εξαπλώθηκε σύντομα σε όλη την Ευρώπη. Στην πραγματικότητα όμως, ο Μποντλέρ ποτέ δεν κατάφερε να κερδίσει πολλά χρήματα από το ποιητικό του έργο: τα «Άνθη» έγιναν περισσότερο διάσημα μετά τον θάνατό του. (Σύμπτωση: Ακριβώς εκατό χρόνια μετά την πρώτη έκδοση των "Ανθών", το 1957, μία άλλη ποιητική συλλογή δικάστηκε για την "ανηθικότητά" της: το περίφημο "Ουρλιαχτό" του Άλεν Γκίνσμπεργκ).

Η απαγόρευση των έξι ποιημάτων ουσιαστικά σήμαινε πως η έκδοση του 1857 έπρεπε να αποσυρθεί από τη νόμιμη κυκλοφορία. Απτόητος, ο Μποντλέρ κυκλοφόρησε το 1861 μία δεύτερη έκδοση των «Ανθών του Κακού», που παρέλειπε βέβαια τα απαγορευμένα ποιήματα, αλλά με την προσθήκη τριανταδύο νέων ποιημάτων. Ένα χρόνο μετά τον πρόωρο θάνατο του Μποντλέρ το 1867, ο συγγραφέας Θεόφιλος Γκοτιέ, πρότυπο του Μποντλέρ στον οποίο είχε μάλιστα αφιερώσει την πρώτη έκδοση των «Ανθών», κυκλοφόρησε μία τρίτη βερσιόν της συλλογής, προσθέτοντας δεκατέσσερα ανέκδοτα μέχρι τότε ποιήματα. To 1900 κυκλοφόρησε η πρώτη εικονογραφημένη έκδοση της συλλογής, με υπέροχες συνοδευτικές ζωγραφιές από τον Κάρλος Σβάμπε. Έκτοτε, πολλές εκδόσεις ανά τον κόσμο περιέχουν εικονογραφήσεις των ποιημάτων.

Η περίφημη εικονογραφημένη έκδοση του 1900, με συνοδευτικές ζωγραφιές του συμβολιστή Κάρλος Σβάμπε

Όσο για τα απαγορευμένα ποιήματα; Δεν ξανατυπώθηκαν νόμιμα στη Γαλλία παρά το 1949. Αυτή η απαγόρευση βέβαια δεν ίσχυε σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες – θέλοντας να επωφεληθεί από το σκάνδαλο, το 1866 ο Πουλέ-Μαλασί έβγαλε μία έκδοση που περιείχε τα απαγορευμένα ποιήματα στο Βέλγιο. Ούτε η απαγόρευσή τους στη Γαλλία σήμαινε πως ήταν αδύνατον να τα διαβάσει κανείς: κυκλοφόρησαν άπειρες παράνομες εκδόσεις που περιείχαν τα έξι «ανήθικα» ποιήματα.

Εικονογράφηση του Σβάμπε για το ποίημα "Το βαρέλι του μίσους"

Όμως το βιβλίο δεν ήταν εξίσου καλοδεχούμενο παντού. Στην τσαρική Ρωσία έμεινε απαγορευμένο μέχρι το 1906. Η αναφορά της επίσημης λογοκρισίας του κράτους ανέφερε πως «τα εξεταζόμενα ποιήματα μπορούν μονάχα να εγείρουν αισθήματα αηδίας. Ο συγγραφέας επιδεικνύει σε όλα τη δηλητηριασμένη ψυχή του και προσπαθεί με αηδιαστικές παρομοιώσεις, από την ακολασία και το έγκλημα, να ενσταλλάξει στον αναγνώστη μία βαθιά περιφρόνηση για την ανθρώπινη φύση... Τα εξεταζόμενα ποιήματα, λόγω της ανηθικότητάς τους, πρέπει να απαγορευθούν για το κοινό». Η κρατική επιτροπή λογοκρισίας της Ρωσίας απαγόρευσε τα «Άνθη του Κακού» λόγω του «πορνογραφικού τους χαρακτήρα». Ακόμα και μετά την άρση της απαγόρευσης το 1906, ο πρώτος μεταφραστής στα ρωσικά της ποιητικής συλλογής, Αρσένι Άλβινγκ, στιγματίστηκε ως βλάσφημος. Στην πράξη, βέβαια, ποιήματα από τη συλλογή δημοσιεύονταν ήδη στα «μουλωχτά» σε διάφορα περιοδικά ήδη από το 1869, αποφεύγοντας πάντα να συνδεθούν με τον αμαρτωλό τίτλο «Άνθη του Κακού».

Εικονογράφηση του Σβάμπε για το ποίημα "Το Ρολόι"

Είναι δύσκολο να εντοπίσει κανείς το μέγεθος της επιρροής που άσκησε η ποιητική συλλογή του Μποντλέρ.  Για πολλούς υπήρξε το έργο που στην ουσία "γέννησε" τον Συμβολισμό και επηρέασε σημαντικά μετέπειτα λογοτεχνικά ρεύματα, όπως τον Σουρεαλισμό και τον Μοντερνισμό. Τις τελευταίες δεκαετίες έχει αναδειχθεί στον αγαπημένο συγγραφέα της goth υποκουλτούρας, μαζί με τον Πόε: λογικό, αφού τα ποιήματά του έχουν στοιχεία γοτθικά, βαμπιρικά, νεκροφιλικά, ακόμα και σατανιστικά. Ποιήματα από τα «Άνθη» έχουν μελοποιηθεί από διάφορους καλλιτέχνες ή έχουν υπάρξει πηγή έμπνευσης για πολλούς μουσικούς– μεταξύ αυτών, οι Dead Can Dance στο άλμπουμ τους, «Spleen and Ideal» (1986) και η Ντιαμάντα Γκαλάς στο άλμπουμ «The Litanies of Satan» (1982).

 "Οι Λιτανείες του Σατανά" (1982) από την avantgarde μουσικό Ντιαμάντα Γκαλάς - εμπνευσμένο από το ομώνυμο ποίημα του Μποντλέρ

Το ποίημα "De Profundis" μελοποιημένο από τους Dead Can Dance

Και εδώ μπορείς να διαβάσεις τα ποιήματα της συλλογής στα γαλλικά και τις αντίστοιχες αγγλικές μεταφράσεις τους.