Φιλαρέτη Κομνηνού: Το αρχαίο δράμα συνδέεται με κάτι το τελετουργικό

Η «Αντιγόνη», με την ιδιαίτερη ματιά του Ούλριχ Ράσε, θα εγκαινιάσει φέτος τα Επιδαύρια. Η παράσταση θα παρουσιαστεί αποκλειστικά στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, κατ’ εξαίρεση, για τρεις βραδιές αντί για δύο. Ο Γερμανός σκηνοθέτης επιλέγει μια γυναίκα ώστε να υποδυθεί τον Τειρεσία, τη Φιλαρέτη Κομνηνού. Αυτό βέβαια, δεν είναι κάτι που συμβαίνει για πρώτη φορά στην ιστορία. Μιλήσαμε με τη γνωστή ηθοποιό και μας εξήγησε πώς αυτό ερμηνεύεται δραματουργικά, ενώ θυμήθηκε και κάποια ιστορικά ανεβάσματα της «Αντιγόνης», όπου ο Τειρεσίας ήταν γυναίκα. Αναφέρθηκε επίσης στον ρόλο της, στην πρώτη της εμπειρία στην Επίδαυρο, σε ιστορικά ανεβάσματα, αλλά και σε κάποιες αλλαγές που έχουν παρατηρηθεί στον χώρο του θεάτρου τα τελευταία χρόνια όσον αφορά τη θέση της γυναίκας.

© Ανδρέας Σιμόπουλος

Φιλαρέτη Κομνηνού: Συνέντευξη με αφορμή τον ρόλο της ως Τειρεσία στην «Αντιγόνη» του Ούλριχ Ράσε στην Επίδαυρο

Δεν είναι η πρώτη φορά που μια γυναίκα υποδύεται τον Τειρεσία. Θυμάστε άλλες σχετικές παραστάσεις;
Ναι, δεν είναι η πρώτη φορά. Θυμάμαι την παράσταση του Μίνωα Βολανάκη στο Εθνικό, το καλοκαίρι του 1995, που η ΝέλληΑγγελίδουυποδύονταν τον Τειρεσία. Αλλά και το ανέβασμα του Λευτέρη Βογιατζή και της «Νέας Σκηνής» του στην Επίδαυρο, με την Αγλαΐα Παππά στον ρόλο του μάντη (2007)και στην επανάληψη της παράστασης τη Στεφανία Γουλιώτη. Και βέβαια δεν είναι αυτές οι μοναδικές περιπτώσεις.

Πώς ερμηνεύεται δραματουργικά η γυναικεία παρουσία στον ρόλο του Μάντη;
Δεν πρόκειται για την τάση που επικρατεί τα τελευταία χρόνια στο θέατρο, να παίζει τον αντρικό ρόλο μια γυναίκα ηθοποιός. Αντιθέτως στηρίζεται δραματουργικά, γιατί στη μυθολογία ο Τειρεσίας έχει ζήσει και ως γυναίκα και ως άντρας.
Υπάρχουν διάφορες μυθολογικές ερμηνείες για το πώς συνέβη αυτό. Σύμφωνα με την επικρατέστερη, ο Τειρεσίας, όντας με την ανδρική του μορφή, είδε τη θεά Αθηνά γυμνή σε κάποιον ναό. Τότε εκείνη, για να τον τιμωρήσει, τον μεταμόρφωσε σε γυναίκα. Για να του ελαφρύνουν την ποινή, ο μύθος λέει ότι έστειλαν ένα φίδι να του καθαρίσει τα αυτιά, ώστε να ακούει αυτά που δεν ακούν οι άλλοι άνθρωποι. Ο Ησίοδος από τη μεριά του, ισχυρίζεται ότι όταν κάποτε ο Τειρεσίας είδε στο όρος Κυλλήνη δυο φίδια να ζευγαρώνουν, τα χτύπησε και αμέσως μεταμορφώθηκε σε γυναίκα. Αλλά όταν ξαναείδε τα ίδια αυτά φίδια να ερωτοτροπούν ξαναέγινε άνδρας. Όπως και να έχει, ο Τειρεσίας έχει ζήσει και ως άντρας και ως γυναίκα.

Εσείς πώς βιώνετε τον ρόλο αυτό ως γυναίκα;
Από τη στιγμή που ο Τειρεσίας δεν έχει συγκεκριμένο φύλο, εγώ δεν μπαίνω σε διαδικασία να παίξω τον ρόλο ως γυναίκα. Είναι ένα ον. Δηλαδή, δεν έχει συγκεκριμένο φύλο. Είναι ένα πλάσμα το οποίο επικοινωνεί με το πέραν της λογικής, πέραν της κανονικότητας.
Θέλω να έρθουμε στην ανάγνωση της Αντιγόνης από τον Ράσε και στη συνεργασία σας μαζί του.

Πότε έγινε η πρώτη επαφή με τον Ούλριχ Ράσε και πότε ξεκίνησαν οι πρόβες;
Η πρώτη μας συνάντηση έγινε στις αρχές του Ιανουαρίου εν είδει οντισιόν, καθώς ο σκηνοθέτης ήθελε να επιλέξει μόνος του ποιος ηθοποιός θα ενσάρκωνε τον κάθε ρόλο. Οι πρόβες ξεκίνησαν στις αρχές Απρίλη. Επειδή είναι πολύ συγκεκριμένος ο τρόπος που ο Ράσε προσεγγίζει τα έργα του, ανεβαίνει πάρα πολύ ο βαθμός δυσκολίας. Οι ηθοποιοί βρίσκονται πάνω σε έναν δίσκο που κινείται διαρκώς. Οπότε πρέπει να έχουν πάντα έναν συγκεκριμένο ρυθμό στον βηματισμό τους, υπακούοντας σε έναν μετρονόμο. Η μεγαλύτερη δυσκολία είναι όταν αυτός ο ρυθμός συναντιέται με τον λόγο. Όταν βέβαια αυτό πετυχαίνει, συμβαίνει κάτι μαγικό. Σε μαγνητίζει. Ίσως να ακουμπάει και σ’ αυτό που εμένα προσωπικά μου αρέσει: ότι το αρχαίο δράμα συνδέεται από τη ρίζα του σχεδόν με κάτι τελετουργικό.

© Κάρολ Γιάρεκ

Στην «Αντιγόνη» έχουμε γυναίκες απέναντι σε έναν άνδρα (τον Κρέοντα). Πώς θα σχολιάζατε τη θέση της γυναίκας στο θέατρο, ως ηθοποιός ή ως στέλεχος σε θέσεις-κλειδιά, και με αφορμή αυτήν την παράσταση;
Είναι γεγονός ότι το κίνημα #ΜeΤoo έφερε στη δημοσιότητα ένα φάσμα περιστατικών και συμπεριφορών που ταρακούνησε και αμφισβήτησε τα στερεότυπα της πατριαρχίας. Σίγουρα χρειαζόμαστε περισσότερες γυναίκες σε ηγετικές και θεσμικές θέσεις. Επειδή η συζήτησή μας γίνεται με αφορμή το αρχαίο δράμα, να σας θυμίσω ότι οι αρχαίοι μας, και συγκεκριμένα ο Αριστοφάνης μας, ήδη με τη «Λυσιστράτη», θίγει αυτό το θέμα και δηλώνει ότι η γυναίκα μπορεί δίκαια να ηγηθεί. Αυτό βέβαια διαδηλώνεται από έναν ποιητή, έναν άνθρωπο της τέχνης, γιατί στην καθημερινότητα της αθηναϊκής δημοκρατίας η θέση της γυναίκας ήταν υποβαθμισμένη – κοινωνικά ήταν λίγο πιο πάνω από τους δούλους, αποκλεισμένη από τις δημόσιες συναθροίσεις, την Εκκλησία του Δήμου, τους αθλητικούς αγώνες. Αυτό δεν είναι αντιφατικό; Αυτό πάντα μου δημιουργούσε ένα αίσθημα αμηχανίας και την ίδια στιγμή ευγνωμοσύνης για τους αρχαίους ποιητές μας, που με τα έργα τους έκριναν τους θεσμούς.

Φέτος το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου κλείνει τα 70 χρόνια. Θυμάστε πώς ήταν η πρώτη σας εμπειρία στο αρχαίο Θέατρο;
Ήταν και πάλι με την «Αντιγόνη», σε σκηνοθεσία του Σπύρου Ευαγγελάτου. Μόλις είχα τελειώσει τη σχολή και έπαιζα την Ισμήνη, ενώ την Αντιγόνη υποδυόταν η Αντιγόνη Βαλάκου. Θυμάμαι έντονα τα συναισθήματά μου πριν την πρεμιέρα. Σε μια πρόβα, όταν τελείωσε η σκηνή της Ισμήνης, ανέβηκα στην τελευταία κερκίδα του θεάτρου και κοίταξα από εκεί ψηλά την Ορχήστρα. Τότε αισθάνθηκα αυτό το απόλυτο δέος και είπα μέσα μου «μα τι κάνουμε;». Το ανθρώπινο σώμα των ηθοποιών που παίζανε εκείνη την ώρα μού φάνηκε τόσο μικροσκοπικό από εκεί πάνω. Κι όμως, τελικά η ενέργεια που εξέπεμπαν ήταν ικανή να κάνει ακόμη και εκείνον που καθόταν στην πιο ψηλή θέση της κερκίδας να παρακολουθεί καθηλωμένος. Αν η παράσταση είναι πολύ καλή, ακόμα και αυτός που κάθεται εκεί συγκινείται.

Θυμάστε άλλες παραστάσεις στην Επίδαυρο που σας έχουν σημαδεύσει;
Θα αναφέρω αρχικά μια παράσταση η οποία έμεινε και στη μνήμη των θεατών. Θα έλεγε κανείς ότι ήταν αρκετά προχωρημένη για την εποχή της: τις «Τρωάδες» του Ευριπίδη, σε σκηνοθεσία του Ανδρέα Βουτσινά (1987). Τότε έπαιζα την Ανδρομάχη. Σε ένα σκηνικό του Διονύση Φωτόπουλου, που έμοιαζε με νεκροταφείο αυτοκινήτων, εμείς παίζαμε δίπλα στα καμένα αυτοκίνητα, φορώντας στρατιωτικές χλαίνες. Και ξέρετε πότε κατάλαβα τη σημαντικότητα της παράστασης; Δέκα περίπου χρόνια μετά, όταν άκουσα θεατές να μιλούν για τη συγκεκριμένη παράσταση, περπατώντας στο δρομάκι προς τα καμαρίνια της Επιδαύρου, χωρίς να καταλάβουν πως ήμουν εκεί κοντά. Ήταν συγκινητικό, γιατί στη δουλειά μας σημασία έχει αυτό που κάνεις να μένει στη μνήμη των θεατών καταργώντας τον χρόνο.

Από εκεί και πέρα, έχω παίξει και σε μια παράσταση η οποία ήταν επεισοδιακή: στην «Άλκηστις», σε σκηνοθεσία του Γιάννη Χουβαρδά (1984). Ίσως παραήταν τολμηρή για τα δεδομένα της εποχής. Ήταν η πρώτη φορά που το κοινό άρχισε να διαμαρτύρεται. Νιώσαμε, λοιπόν, ότι η Επίδαυρος μπορεί να γίνει και αρένα. Την επόμενη μέρα οι εφημερίδες γράφανε για το σκάνδαλο στο αρχαίο θέατρο.

© Ανδρέας Σιμόπουλος

Πώς κρίνετε τις διαφορετικές αναγνώσεις-προσεγγίσεις των αρχαίων κειμένων από Έλληνες και ξένους σκηνοθέτες;
Τα κείμενα αυτά μας παραδόθηκαν και χρόνια τώρα, όλοι οι άνθρωποι του θεάτρου, οι επιστήμονες και οι θεατρολόγοι προσπαθούν να τα ανιχνεύσουν, να τα αποκωδικοποιήσουν και να τα αποκρυπτογραφήσουν. Γιατί είναι πολυσύνθετα, βαθιά φιλοσοφικά έργα, γεμάτα έννοιες που χρειάζονται ανάλυση και εμβάθυνση. Οπότε δεν είναι εύκολο να καταλήξει κανείς σε ένα συμπέρασμα ως προς την ανάγνωσή τους. Γι’ αυτό και όλα αυτά τα χρόνια επιδέχονται διαφορετικές ερμηνείες και αναγνώσεις.

Σχετικό Άρθρο

Θεατρο - Οπερα Η Αντιγόνη σε σκηνοθεσία Ούλριχ Ράσε ανοίγει φέτος τα Επιδαύρια

Νίκη - Μαρία Κοσκινά 11.06.2025, 18:27

Το θέατρο, άλλωστε, συνεχώς αλλάζει, συνεχώς κινείται, είναι αέναο, δεν μένει σε κάτι στάσιμο, προχωράει. Όταν υπάρχει έμπνευση και ταλέντο, ο ευφυής δημιουργός μπορεί να καταλάβει ότι αυτός ο χώρος έχει δικούς του κώδικες. Σίγουρα τα έργα αυτά μπορεί να υπάρξουν με πιο σύγχρονο τρόπο. Επιβάλλεται σχεδόν, γιατί η τέχνη αφουγκράζεται την εποχή της. Σίγουρα όμως αυτός ο χώρος «ξερνάει» τις ξιπασιές και τις δηθενιές. Από την άλλη βέβαια, το να ανεβάσεις μια παράσταση κλασικά, με το πρόσχημα του σεβασμού στα κείμενα, για να καλύψεις την έλλειψη έμπνευσης, μπορεί να είναι κάτι αφόρητα βαρετό.


Υπήρχαν άτομα ή συνεργασίες που σας έχουν σημαδέψει και θα θέλατε να αναφέρετε;
Οι συνεργασίες με τον Ανδρέα Βουτσινά, που υπήρξε μέντοράς μου, ήταν αυτές που με διαμόρφωσαν ως ηθοποιό. Τη θεατρική μου γλώσσα και την υποκριτική μου μέθοδο μου τις χρωστάω ουσιαστικά σε εκείνον, γιατί ήταν ο δάσκαλός μου. Αυτός μου έμαθε την Αλφάβητο στην υποκριτική. Και με επηρέασε πάρα πολύ, γιατί συνεργαστήκαμε πολλές φορές και στο αρχαίο δράμα και σε έργα του ΤένεσιΟυίλιαμς. Μάλιστα πολλές φορές τον σκέφτομαι –παρόλο που έχει φύγει εδώ και χρόνια– και αναρωτιέμαι τι θα μου έλεγε αν ήταν εδώ τώρα, ειδικά τις στιγμές που βρίσκομαι σε κάποιο δίλημμα και έχω ανάγκη να μιλήσω σε κάποιον.

Από εκεί και πέρα βρέθηκα και με άλλους ανθρώπους που ενεργοποιούν συνέχεια την επιθυμία μου, την περιέργειά μου για τηζωντανή σχέση με το θέατρο. Αναφέρω ενδεικτικά τον Θωμά Μοσχόπουλο, με τον οποίομάλιστα συναντηθήκαμε και σε παράσταση αρχαίου δράματος πριν κάποια χρόνια.

Ποια είναι η κατακλείδα σας για την παράσταση που θα δούμε στην Επίδαυρο;
Όταν έχεις διανύσει κάποια χρόνια στο θέατρο, ψάχνεις διαρκώς τρόπους για να κρατηθεί ζωντανή η σχέση σου μαζί του και με την υποκριτική. Και πώς γίνεται αυτό; Αναζητώντας συνεχώς νέους συνεργάτες και συνεργούς. Γιατί έτσι προκαλεί κάποιος τον εαυτό του, θέτοντας και άλλους βαθμούς δυσκολίας. Ας πούμε τώρα με τον Ούλριχ Ράσε, αυτό που συμβαίνει μπορεί να είναι δύσκολο, άγνωστο ως σκηνική συμπεριφορά σε όλους μας, αλλά σε ενεργοποιεί ως ηθοποιό. Και φυσικά ο βαθμός δυσκολίας σε δένει και με τους υπόλοιπους συναδέλφους. Είμαστε, νομίζω, μια ομάδα που αγαπιόμαστε και αλληλοϋποστηριζόμαστε.