Ο Λόγος: Σκηνοθετική πρωτοτυπία, υποκριτική αρτιότητα

Ο Δανός λουθηρανός πάστορας Κάι Μουνκ (1898-1944) υπήρξε ένας βαθιά θρησκευόμενος διανοούμενος της δεξιάς, που, μετά την αποφοίτησή του από το Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης, χειροτονήθηκε ως πάστορας σε μια μικρή ενορία του Βέντερσε, στη Γιουτλάνδη. Στα δραματικά του ή άλλα κείμενα φαίνεται να τον συνεπαίρνει η έννοια του «ήρωα», του «δυνατού ανθρώπου», στη θετική ή αρνητική εκδοχή της, απόρροια του οποίου είναι και το έργο του «Ένας ιδεαλιστής», αναφερόμενο στον Ηρώδη, το οποίο ήταν και το πρώτο έργο του που ανεβαίνει στη σκηνή, το 1928.

Η ίδια αντίληψη περί «ήρωα» τον οδήγησε, αρχικά, να θαυμάσει τον Χίτλερ για τη δύναμή του να ενώσει τον λαό του. Σύντομα όμως άλλαξε θέση, καταγγέλοντας μέσα από δραματικά έργα (όπως το «Κάθεται στο χωνευτήρι», εμπνευσμένο από τις διώξεις των Εβραίων) και άλλα γραπτά του τον ναζισμό, χωρίς φόβο για τη ζωή του. Η Γκεστάπο θα απαλλαγεί απ’ αυτόν, δολοφονώντας τον στο μέρος όπου παρέμεινε, παρά τη φήμη του, για όλη του τη ζωή, στο Βέντερσε, πετώντας το πτώμα του σ’ ένα χαντάκι.

Ο «Λόγος» (Ordet, 1925) είναι το έργο που θα τον καθιερώσει και θα τον κάνει γνωστό κι εκτός της πατρίδας του. Πρόκειται για το θεατρικό που διασκευάστηκε για την οθόνη, αρχικά από τον Γκουστάφ Μολάντερ το 1943 και αργότερα από τον συμπατριώτη του Καρλ Τέοντορ Ντράγιερ το 1954 – ταινία γυρισμένη στους τόπους όπου έζησε και δολοφονήθηκε ο Μουνκ και που βραβεύτηκε με τον Χρυσό Λέοντα στο Φεστιβάλ της Βενετίας το 1955.

Ο «Λόγος» είναι ένα έργο που έχει να κάνει με την πίστη, την ελπίδα και την αγάπη. Το έργο διαδραματίζεται στην αγροτική Δανία, με επίκεντρο μια οικογένεια λουθηρανών κτηματιών: τον πατριάρχη της οικογένειας Μόρτεν Μπόργκεν και τους τρεις γιους του –τον άθεο Μίκελ, τον Γιοχάνες και τον Άντερς–, την έγκυο γυναίκα του πρώτου γιου του, την Ίνγκερ, και τις δυο τους κόρες. Ο Γιοχάνες, που έχασε τη μνηστή του, Έστερ, σε δυστύχημα και, πιστεύοντας ότι είναι μετενσάρκωση του Ιησού, προσπάθησε να την αναστήσει ανεπιτυχώς, χαρακτηρίζεται πλέον ως τρελός και ζει απομακρυσμένος από την οικογένεια. Ο ίδιος θεωρεί ότι η οικογένειά του όσο και οι συντοπίτες του έχουν χάσει την πραγματική τους πίστη στον Θεό. Ο Άντερς από την άλλη, αντιμετωπίζει άλλο πρόβλημα, καθώς είναι ερωτευμένος με την Άννα, κόρη του Πέτερ Πέτερσεν, ο οποίος ανήκει σε μια διαφορετική χριστιανική αίρεση από εκείνη του πατέρα του και σε διαμάχη μαζί του.

Όταν ο Μόρτεν, υποχωρώντας στη θέληση του γιου του, αποφασίζει να συναντήσει τον Πέτερ για να συμφωνήσουν στον γάμο, ο τελευταίος τον προσβάλει, ενώ την ίδια στιγμή ειδοποιούνται ότι η εγκυμονούσα νύφη του Ίνγκερ κινδυνεύει. Ο Πέτερ εύχεται τότε η Ίνγκερ να πεθάνει για ν’ αποδειχθεί το πόσο λάθος είναι η πίστη του Μόρτεν.

Σπεύδοντας όλοι στο σπίτι, η Ίνγκερ πράγματι πεθαίνει μαζί με το μωρό. Τότε θα εμφανιστεί ο Γιοχάνες ζητώντας από τον πατέρα του να πιστέψει σ’ αυτόν, πράγμα που ο τελευταίος αρνείται. Ο Γιοχάνες φεύγει, αλλά η μικρή κόρη της Ίνγκερ τον παρακαλά να σώσει τη μητέρα της. Τότε εκείνος επιστρέφει και, επικαλούμενος τον Λόγο του Θεού, ανασταίνει την Ίνγκερ. Ο Μίκελ βρίσκει την πίστη του στον Θεό, ενώ ο Πέτερ συγκατανεύει στον γάμο της Άννα με τον Άντερς.

Ίσως η παραπάνω σύνοψη είναι εκτενής, πιστεύω όμως ότι είναι αναγκαία για τον θεατή της παράστασης που σκηνοθετεί ο Γρηγόρης Χατζάκης στον επιβλητικό χώρο της Ευαγγελικής Εκκλησίας, με τον τεράστιο φωτεινό σταυρό στο βάθος, πίσω από τον άμβωνα, καθώς εδώ συντελείται ένα άλλο, αυτή τη φορά υποκριτικό θαύμα. Όλους τους παραπάνω ρόλους, μαζί με κάποιους ακόμα (υπηρετριών, γιατρού, ιερέα) τους υποδύεται μόνος του ο Βαγγέλης Στρατηγάκος, αποδεικνύοντας, για μια ακόμα φορά, το απεριόριστο ερμηνευτικό του μέγεθος και την τεράστια φωνητική του γκάμα.

Σε ένα σκηνικό του Γρηγόρη Χατζάκη, στημένο γύρω από τον άμβωνα, με πλείστα όσα σκηνικά αντικείμενα, ο Στρατηγάκος εκφέρει τους πολλαπλούς λόγους των προσώπων, ακόμα και των παιδιών, ή τις παραγλωσσικές εκφορές, καθώς κινείται αναδιαμορφώνοντας διαρκώς τον χώρο, ανάλογα με την εκάστοτε σκηνική εικόνα, ενώ βάζει και βγάζει ρούχα ή αξεσουάρ, ώστε κάποιο μέρος του σώματός του να αναπαριστά ένα πρόσωπο που θα μπορεί να συνδιαλέγεται μ’ ένα άλλο. Οι μεταμφιέσεις μπορεί να είναι εντονότερες, όπως ένα φουστάνι πάνω από ένα παντελόνι, άλλες μικρότερες, όπως ένα βραχιόλι ή ένα σκουλαρίκι, έτσι ώστε οι διάλογοι μεταξύ των δραματικών προσώπων, εκτός των φωνητικών εναλλαγών, να αποκτούν και μια μετωνυμικά εικονική διάσταση.

Μέγιστη σημασία παίζουν επίσης οι χειρονομίες: συχνά, τα συνδιαλεγόμενα μέρη εικονοποιούνται μόνο μέσω των κινήσεων των δακτύλων του, ενώ το υπόλοιπο σώμα έχει τεχνιέντως καλυφθεί. Αεικίνητος στον χώρο, ακόμη και όταν δεν υπάρχει διάλογος, π.χ. στρώνοντας το τραπέζι σιγοτραγουδά το «Personal Jesus» των Depeche Mode, ενώ όταν έρχεται μπροστά θα τραγουδήσει καταπληκτικά το «Day After Day» σε δικούς του στίχους και μουσική. Συγκινητικός, απέριττος, πολυδιάστατος. Ένας, πράγματι, πολυσχιδής καλλιτέχνης, που κινείται μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας.

Ωστόσο, τα σκηνοθετικά ευρήματα είναι επίσης εντυπωσιακά. Από τα φωτισμένα στη βάση τους κεριά έως τον στριφογυριστό καπνό που «κάθεται» ως πρόσωπο στις καρέκλες, τη δημιουργία αχλής που παραπέμπει σε δανέζικο τοπίο, το γάλα ως μετωνυμία της αγροτικής οικογένειας, αλλά και η ένταξη του φωνητικού συνόλου στη δράση, το οποίο αόρατο, πίσω από τους θεατές, παρεμβαίνει ανά διαστήματα με ψαλμικές μελωδίες, όλα δημιουργούν μια πολυμορφική, μεταμοντέρνας αντίληψης σκηνοθεσία, που εμβολίζει τη ρεαλιστικής εξιστόρησης, μεταφυσικών αναζητήσεων υπόθεση του έργου. Στο όλον συμβάλλουν εξίσου και οι καταπληκτικοί φωτισμοί του σκηνοθέτη.

Σε όλα τα παραπάνω προστίθεται η διαρκώς παρούσα μουσική του Βύρωνα Κατρίτση, η οποία παρεμβαίνει άλλοτε πομπώδης, άλλοτε ως απαλό πιανιστικό κομμάτι, άλλοτε ως ήχος που κάνουν αόρατες πόρτες και άλλοτε ως ηχητικός σχεδιασμός εξωτερικού τοπίου, με πουλιά που κελαηδούν. Πρόκειται για οργανικά κομμάτια που βρίσκονται σε ευθεία συνομιλία με τις εναλλαγές του κειμένου, σε εποικοδομητικό διά-λογο με τον λόγο του.

Τα επιτυχημένα κοστούμια είναι της Λίλα Νόβα, ενώ την κίνηση επιμελήθηκε η Χλόη Αλιγιάννη. Τη διδασκαλία του φωνητικού συνόλου των Ελένης Βασιλείου, Γιάννη Κωσταρίκα, Ορέστη Μάρκου, Μαρίας Νιστεφτοπούλου και Ευαγγελίας Φυλακτού ανέλαβε η Σοφία Κετεντζιάν.

Η μετάφραση και η διασκευή του έργου έγινε από τον Βαγγέλη Στρατηγάκο και τον Γρηγόρη Χατζάκη. Η παράστασή τους, με τη βοήθεια όλων των άλλων συντελεστών, είναι μια παραγωγή αξιώσεων, μια παράσταση φεστιβαλικών προδιαγραφών, με έμπνευση, κόπο, πολλή δουλειά, προσοχή στη λεπτομέρεια, υψηλή αισθητική, μουσική ανάταση. Σκηνοθετική πρωτοτυπία, υποκριτική αρτιότητα.